Wielkie Księstwo Litewskie: Różnice pomiędzy wersjami

|nazwa_oryginalna = Wielkie Księstwo Litewskie<br />Великое князство Литовъское<br />Magnus Ducatus Lituaniae

|nazwa_polska =

|uwagi =

}}

 

== Historia ==

Po raz pierwszy nazwy Litwa użyto w stosunku do ziem zamieszkałych przez [[Bałtowie|Bałtów]] i terenów dzisiejszej [[Litwa|Litwy]], także Bałtowie – przodkowie dzisiejszych Litwinów zapoczątkowali tworzenie Wielkiego Księstwa Litewskiego.

 

Pierwszą stolicą Litwy był [[Kiernów]] (do 1230), później [[Troki]], a za rządów [[Giedymin]]a stolica Litwy została przeniesiona do [[Wilno|Wilna]]. Król [[Mendog]] natomiast rezydował w [[Nowogródek|Nowogródku]].

 

 

Następnie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego urzędowym był [[język polski|polski]], posługiwano się również [[łacina|łaciną]] i [[język litewski|litewskim]]. Na obszarze Wielkiego Księstwa zamieszkiwali też przedstawiciele innych narodów, np. w okolicy [[Troki|Trok]] do dziś mieszkają [[Karaimi]], kultywujący swoją tradycyjną kulturę i język.

Około [[1240]] roku jeden z plemiennych [[Litwini|litewskich]] władców [[Mendog]] podporządkował pozostałych [[kunigas]]ów na terenie [[Auksztota|Litwy właściwej (Auksztotę)]] i utworzył małe, ale szybko rozwijające się państwo ze stolicą w [[Nowogródek|Nowogródku]].

 

 

Giedymin miał siedmiu synów. Dwaj z nich ([[Kiejstut Giedyminowicz|Kiejstut]] i [[Olgierd Giedyminowic|Olgierd]]) ostatecznie podporządkowali sobie braci i ustanowili wspólne rządy na Litwie. Kiejstut był ojcem [[Witold Kiejstutowicz|Witolda]], a Olgierd [[Władysław II Jagiełło|Jagiełły]].

W Polsce przyjął się nie do końca zgodny z rzeczywistością pogląd, iż w XIV w. Litwa była już jedynym [[chrześcijaństwo|niechrześcijańskim]] państwem w [[Europa|Europie]]. Fakt ten mieli wykorzystywać sąsiadujący z Wielkim Księstwem [[zakon krzyżacki|Krzyżacy]] jako pretekst do napaści na to państwo. Litwini wchodzili w konflikty także z [[Korona Królestwa Polskiego|Koroną]], ale nie przybierały one tak dużych rozmiarów. Napaści Krzyżaków stały się na tyle uciążliwe, że władający Litwą Jagiełło postanowił przyjąć za pośrednictwem Polski chrzest. Królem Polski była wówczas niepełnoletnia [[Jadwiga Andegaweńska]]. Oba państwa miały wspólny interes – ich wrogiem był [[Zakon krzyżacki]]. Na zjeździe w [[Krewo|Krewie]] (niedaleko [[Wilno|Wilna]]) podjęto decyzję o chrzcie Litwy i małżeństwie Jadwigi z Jagiełłą (na chrzcie przyjął imię – Władysław). Doszło do tego, że Jagiełło władał oboma państwami jako król Polski i wielki książę Litwy. Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły [[unia personalna|unię personalną]] ([[unia w Krewie]] w 1385 r.). Państwa były połączone pod panowaniem jednego władcy, ale zachowały odrębność. Zastrzeżenie było takie, że państwa nie mogą znaleźć się pod panowaniem różnych władców.

Powyższy, powszechnie przyjęty w Polsce, pogląd na chrystianizację Litwy jest nie do końca zgodny z rzeczywistością z uwagi na fakt, iż absolutna większość ziem wchodzących w skład Wielkiego Księstwa była ziemiami ruskimi, które zostały schrystianizowane w 988 r. w obrządku prawosławnym, wraz z przyjęciem chrztu przez Ruś Kijowską. Wielkie Księstwo Litewskie za panowania Jagiełły było państwem pogańskim jedynie na ziemiach rdzennie litewskich, które stanowiły około 10% powierzchni państwa. Sam Jagiełło został po urodzeniu ochrzczony, przez swoją matkę – ruską księżniczkę Juliannę, w Kościele prawosławnym. Jagiełło był już więc chrześcijaninem, gdy w wieku dorosłym ponownie przyjął chrzest w Kościele katolickim<ref>Nicolas Zernov, Wschodnie chrześcijaństwo. PAX 1967, s. 119.</ref>.

 

W 1401 brat stryjeczny Jagiełły, [[Witold Kiejstutowicz|Witold]], podpisał akt [[unia wileńsko-radomska|unii wileńsko-radomskiej]], uzyskując tym samym dla siebie tytuł wielkiego księcia Litwy. Jagiełło został jednak księciem zwierzchnim Wielkiego Księstwa Litewskiego i to on był wodzem naczelnym sił polsko-litewskich w [[bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]] (1410 r.).

Witold bezskutecznie próbował rozbić [[Złota Orda|Złotą Ordę]], ponosząc klęskę w [[bitwa nad Worsklą|bitwie nad Worsklą]] (12 lub 16<ref>A. Supruniuk, ''Wojewoda płocki Abraham Socha. Przyczynek do genealogii Nałęczów mazowieckich'', [w:] A. Supruniuk, ''Szkice o rycerstwie mazowieckim XIV/XV wieku'', Toruń 2008, {{ISBN|978-83-89376-69-5}}, s. 7-8.</ref> sierpnia 1399). [[Wielkie Księstwo Moskiewskie]] parło na zachód, podbijając w 1478 [[Nowogród Wielki]], w 1485 [[Iwan III Srogi|Iwan III]] oderwał od Litwy tereny nad górną [[Oka (dopływ Wołgi)|Oką]] i [[Wiaźma|Wiaźmą]] (1494), w latach 1500-1503 Moskwa opanowała ziemię czernihowską i siewierską oraz Smoleńszczyznę ze Smoleńskiem (1514). W wielu wojnach (1512-1522; 1534-1537) Litwa odzyskała jedynie [[Homel]] i [[Starodub]] ([[:Kategoria:Wojny litewsko-rosyjskie|wojny litewsko-rosyjskie]]).

 

W 1569 r., za panowania [[Zygmunt II August|Zygmunta Augusta]], na [[Sejm (Wielkie Księstwo Litewskie)|sejmie]] w [[Lublin]]ie doszło do zawarcia [[unia realna|unii realnej]] między dwoma państwami. Bezskutecznie sprzeciwiała się temu część litewskich magnatów, bojących się o utratę dominującej pozycji na Litwie.

* odrębne wojska, prawo, skarby i urzędy

* do Korony przyłączono południowe województwa Wielkiego Księstwa (ziemie dzisiejszej Ukrainy)

Od zawarcia unii lubelskiej każdy nowo koronowany [[król Polski]] automatycznie zostawał [[władcy Litwy|władcą Litwy]] i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie<ref>{{cytuj książkę | nazwisko= Ochmański | imię= Jerzy | autor link= Jerzy Ochmański | tytuł= Historia Litwy | wydawca= Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce= Wrocław | rok= 1990 | strony= 128 | isbn= 83-04-03107-8}}</ref>.

 

Oba państwa utworzyły [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolitą Obojga Narodów]], ale wciąż zachowywały pewną odrębność<ref>[[Jūratė Kiaupienė]], [http://www.iesw.lublin.pl/projekty/pliki/IESW-121-02-04pl.pdf ''Wielkie Księstwo Litewskie w składzie Rzeczypospolitej Obojga Narodów: 1569-1588''], [http://www.forum-pl-lt.com/index.php/pl/historia-i-kultura/5-jurate-kiaupiene-europa-srodkowa-i-zagubione-wielkie-ksiestwo-litewskie ''Europa Środkowa i "zagubione" Wielkie Księstwo Litewskie''].</ref>. [[Pogoń (herb)|Herb Litwy]] wraz z [[Godło Rzeczypospolitej Polskiej|polskim Orłem]] stanowiły wspólny [[Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów]]. Dopiero [[Sejm Czteroletni]] w celu wzmocnienia państwa w obliczu rozbiorów próbował ściślej połączyć Koronę z Litwą (także ich wojska i skarby). Należy jednak pamiętać, że Konstytucja 3 maja świadomie pominęła sprawę wzajemnego stosunku Korony i Wielkiego Księstwa. [[Stanisław August Poniatowski]] dążył do unifikacji dualistycznej Rzeczypospolitej, lecz ze względu na przywiązanie szlachty litewsko-białoruskiej do odrębnych praw Wielkiego Księstwa Litewskiego, uznano, że najbardziej celowe będzie nie deklarować ujednolicenia w Konstytucji tylko w odrębnych ustawach. Tymczasem senatorowie, a zwłaszcza posłowie litewscy z marszałkiem konfederacji litewskiej [[Kazimierz Nestor Sapieha|Kazimierzem Nestorem Sapiehą]] na czele, w zamian za wyrażoną zgodę na Konstytucję uzyskali zgodę na utrzymanie w ramach zreformowanego ustroju podmiotowości Wielkiego Księstwa. Jeszcze w maju 1791 utrzymano [[alternata|alternatę]] sejmów (co trzeci sejm w Grodnie), a przy okazji debaty sejmowej nad powołaniem Komisji Skarbowej uchwalono kompromisowe [[Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów]]. Na mocy Zaręczenia w powołanych wspólnych Komisjach Wojskowej i Skarbowej połowę członków stanowić mieli przedstawiciele Wielkiego Księstwa Litewskiego, a przewodnictwo miało kolejno należeć do przedstawicieli Korony i Litwy. Ponadto utrzymano osobne litewskie urzędy centralne. W Wielkim Księstwie miały istnieć osobna kasa skarbowa i osobny [[Trybunał Skarbowy Wielkiego Księstwa Litewskiego|skarbowy trybunał litewski]]. Zaręczenie zacieśniało unię realną, ale utrzymało federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów<ref>[[Juliusz Bardach]], Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, ''Historia ustroju i prawa polskiego'', 2005, s. 309. [http://web.archive.org/web/20160308182251/http://rys.netarteria.pl/rozbiory.pdf ''Czy Rosja uczestniczyła w pierwszym rozbiorze Polski czyli co zaborcy zabrali Polsce w trzech rozbiorach''] s.45 – 49.</ref>.

 

Obecnie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego funkcjonują samodzielne państwa – [[Litwa]], [[Białoruś]], częściowo [[Ukraina]] i [[Łotwa]], skrawki należą do [[Polska|Polski]] i [[Rosja|Rosji]].

 

== Dziedzictwo Wielkiego Księstwa ==

<br />

{{Legenda|#ffaec9|[[Korona Królestwa Polskiego|Korona]]}}

{{Legenda|#dab9f4|Wielkie Księstwo Litewskie}}

{{Legenda|#bccacb|[[Liwonia|Inflanty]]}}

 

Na dziedzictwo w nie mniejszym stopniu niż dzisiejsi Litwini mogą się powoływać [[Białorusini]]<ref>W 1923 białoruski historyk Wasyl Drużczyc nazywał Wielkie Księstwo litewsko-białoruskim (''Stan państwa litewsko – białoruskiego po Unii lubelskiej'' [https://archive.is/4pNhr cz. 1], [https://archive.is/jjMvv cz. 2], [https://archive.is/eQpon cz. 3]).</ref> (za czasów Wielkiego Księstwa polsko- i rusko-języcznych mieszkańców księstwa zwano Litwinami, a mieszkańców większości terytorium dzisiejszej Litwy – częściej [[Żmudzini|Żmudzinami]]<ref>''Natomiast chłopskich mieszkańców terenów etnicznie litewskich niemal tradycyjnie nazywano po prostu ludem żmudzkim, a ich język żmudzkim dialektem'', K. Buchowski, ''Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku'', Białystok 2006, s. 19.</ref>; zob. [[Litwini w znaczeniu historycznym]]). Jednak do Wielkiego Księstwa Litewskiego odwołuje się narodowa opozycja (zob. [[litwinizm]]), a obecne władze, w sferze nie tylko symboliki, wybierają tradycje [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|sowieckiej Białorusi]]. Z dawnego przedrozbiorowego Wielkiego Księstwa o powierzchni około 320 000 km² dwie trzecie należy do dzisiejszej Białorusi, a [[język ruski]] (zwany obecnie starobiałoruskim albo staroukraińskim, a wtedy też litewskim<ref name="katl">[[:be-x-old:Андрэй Катлярчук|Андрэй Катлярчук]]. [http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // «Arche» № 2 (25) – 2003.</ref><ref>Сяргей Дубавец, [[:be-x-old:Генадзь Сагановіч|Генадзь Сагановіч]]. [http://www.belarusguide.com/as/history/biel2.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «Вы». Выпуск 2. Менск, 1994.</ref><ref name="vn">[[:be-x-old:Вячаслаў Насевіч|Вячаслаў Насевіч]]. [http://vn.belinter.net/vkl/36.html Літвіны] // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш.Т. 2: Кадэцкі корпус – Яцкевіч. – Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. С. 206–208.</ref><ref>[[:be-x-old:Эдвард Зайкоўскі|Эдвард Зайкоўскі]]. [http://old.nv-online.info/index.php?c=ar&i=15053 Літва гістарычная...] // «Народная Воля» №99–100, 30.06.2009.</ref>) był w pierwszych wiekach jego istnienia językiem kultury i dworu, a aż do 1699 r. [[język urzędowy|językiem urzędowym]].

Pomimo rozbiorów poczucie wspólnoty Wielkiego Księstwa i [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] przetrwało niemal do drugiej połowy XIX w. (zob. [[Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kownie w 1861 roku|Manifestacja jedności w 1861 r. w Kownie]]).

Jeszcze na początku XX w. polskojęzyczni patrioci Wielkiego Księstwa Litewskiego ([[krajowcy]] i ''federaliści''<ref>K. Buchowski, ''Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku'', Białystok 2006, s. 154 i n.</ref>) dążyli do jego odbudowy, ale ich wysiłki rozbiły się o mur młodego nacjonalizmu litewskiego. Dziedzictwo wielkiego i wielokulturowego państwa miało stać się wyłączną domeną małego narodu ''zrekonstruowanego'' na gruncie ściśle etnicznym i językowym. Dziś na ziemiach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego po Unii Lubelskiej mieszka ponad 13 mln mieszkańców, z czego Białorusini stanowią 8 mln, Litwini (w dzisiejszym znaczeniu tej nazwy) 2,5 mln (w tym 0,5 mln [[Żmudzini|Żmudzinów]]) i Polacy 2-2,5 mln. W całym byłym Księstwie Litewskim z czasów Jagiełły obecnie mieszka ponad 50 milionów .