Cylicja: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m drobne redakcyjne |
Duże zmiany i uzupełnienie, praktycznie stworzenie na nowo i rozszerzenie artykułu. |
||
Linia 1:
{{Współrzędne|37° 0′ 0″ N 35° 0′ 0″ E|umieść=na górze}}
[[Plik:REmpire-36 Cilicia.png|right|Rzymska prowincja Cylicja]]
'''Cylicja''' ([[język grecki|gr.]] Κιλικία, ''Kilikia'') – historyczna kraina
W II tysiącleciu p.n.e. znajdowało się w tym regionie królestwo [[Kizzuwatna|Kizzuwatny]]. Później dzieliło losy regionu. Kolejno pod panowaniem [[Hetyci|Hetytów]], [[Asyria|Asyrii]], [[Starożytna Persja|Persji]] i [[Seleucydzi|monarchii Seleucydów]], przejściowo [[Tigranes II|Armenii]], wreszcie [[Cesarstwo Rzymskie|Rzymu]] i jego kontynuacji, czyli [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]]. Stolicą starożytnej Cylicji był [[Tars]], a ważniejszymi miastami: [[Korakesion]], [[Hamaria]], [[Silifke|Seleucja]]. Cylicja była słynna z hodowli kóz (z ich sierści wyrabiano [[tunika cylicyjska|tuniki cylicyjskie]]), a także z uprawy [[winorośl]]i, oliwek oraz zboża. Mieszkańcy Cylicji zajmowali się też handlem morskim, a zwłaszcza, przed czynami [[Pompejusz]]<nowiki/>a, piractwem. W okresie rzymsko-bizantyńskim Cylicja zasłynęła m.in. ważnymi postaciami w historii chrześcijaństwa, [[Paweł z Tarsu|Pawłem z Tarsu]] i [[Teodor z Mopsuestii|Teodorem z Mopsuestii]]. Z Cylicji pochodził też [[Teodor z Tarsu]]. Pod względem kościelnym Cylicja przynależała do [[Patriarcha Antiochii|patriarchatu Antiochii]], lecz te jej, położone na górzystym zachodzie, części, które nie zostały zajęte przez [[Podboje arabskie|podboje]] [[kalifat]]<nowiki/>u, zostały włączone do [[Patriarcha Konstantynopola|patriarchatu Konstantynopola]]. Chrześcijanie Cylicji podzielili się w V i VI w. na dominujących na zachodzie [[Prawosławie|prawosławnych]], którzy uznawali postanowienia [[Sobór chalcedoński|soboru w Chalcedonie]], oraz na (występujących głównie na wschodzie) [[Monofizytyzm|monofizyckich]] [[Jakobici (religia)|jakobitów]].
Arabowie zdobyli Cylicję jeszcze w VII wieku, lecz przez długi czas ich władza nad nią była chwiejna, toczyły się na jej terenie walki, a ludność w dużej mierze opuściła tak ten region, jak i cały pas pogranicza. W okresie panowania [[Abbasydzi|Abbasydów]], Cylicja zaczęła być częścią pasa fortec, mających stanowić bazę do częstych (1-3 razy w roku, na ogół 2) najazdów na Bizancjum, a także chronić przed bizantyńskimi kontratakami. Ten ufortyfikowany region graniczny dzielił się na część zewnętrzną, w której skład wchodziła Cylicja, zwaną الثغور, trl. ''Aṯ-Ṯuḡūr'', trb. ''As-Sughur'' oraz na część wewnętrzną zwaną العواصم, trl. ''Al-ʿAwāṣim'', trb. ''Al-Awasim'' (z głównymi ośrodkami w [[Antiochia (Syryjska)|Antiochii]] i [[Aleppo]]). Same ''Aṯ-Ṯuḡūr'' dzieliły się na [[Syropalestyna|syryjskie]] i [[Dżezira|dżezirskie]], których stolicami były, odpowiednio, [[Tarsus (miasto)|Tars]] i [[Battalgazi|Melitena]], czyli dzisiejsza [[Malatya]]. Nazwa pierwszego regionu oznaczała dosłownie "kły" lub "odstępy między zębami", a w przenośni każdą twierdzę położoną nad lądową lub morską granicą z niewiernymi. Druga zaś nazwa oznaczała "(miasta) chroniące". Do Tarsu przyjeżdżali tłumnie chętni do walki z Bizancjum z każdej strony świata [[Islam]]<nowiki/>u, a dalekie miasta utrzymywały w nim [[Ribat|ribaty]] dla swych własnych ochotników. Ważnymi miastami Cylicji w tym okresie były [[Mopsuestia]] (المصيصة, trl. Al-Maṣṣīṣa, trb. Al-Massisa), [[Adana]] (أذنة lub أدنة, trl. Aḏana lub Adana, trb. Azana lub Adana; dziś ar. أضنة, trl. Aḍana, trb. Adana), [[Anazarbus]] (عين زربة, trl. ʿAyn Zarba, trb. Ajn Zarba) i inne.
Pozbawiony w wyniku rozkładu państwa [[Abbasydzi|Abbasydów]] w X w. efektywnej pomocy zewnętrznej emirat [[Tarsus (miasto)|Tarsu]] , mimo usiłowań [[Hamdanidzi|Hamdanidy]] [[Sajf ad-Daula|Sajf ad-Dauli]], padł ofiarą Bizancjum. W 965 r. stolica emiratu poddała się cesarzowi [[Nicefor II Fokas|Niceforowi II Fokasowi]]. Głód, zarazy i zniszczenie towarzyszące podbojowi Cylicji spowodowały odpływ dotychczasowej ludności, którą zastąpili w dużej mierze [[Ormianie]], dzięki czemu, kiedy, po [[Bitwa pod Manzikertem|Bitwie pod Manzikertem]] upadło panowanie Bizancjum w regionie, w górskiej części Cylicji powstał szereg państewek ormiańskich, w tym państewka [[Hetumidzi|Hetumidów]] i [[Rubenidzi|Rubenidów]]. O ile część miast na nizinie Cylicji znalazła się pod panowaniem [[Seldżukidzi|tureckim]], następnie [[I wyprawa krzyżowa|krzyżowców]], a, w późniejszym okresie, przejściowo Bizancjum, z czasem Cylicja została zjednoczona w [[Królestwo Małej Armenii]] (królestwo od 1198 r.) ze stolicą w [[Kozan|Sis (obecnie Kozan)]], gdzie znajdował się (zachowany do dziś) zamek królewski oraz (zniszczona po [[Ludobójstwo Ormian|Rzezi Ormian]]) siedziba [[Katolikos Wielkiego Domu Cylicyjskiego|ormiańskiego katolikosa]]. Innym ważnym miastem Cylicji był w tym okresie port [[Yumurtalık|Ajas (dzisiejszy Yumurtalık)]]. Państwo ormiańskie w Cylicji sprzymierzyło się z [[Wyprawy krzyżowe|krzyżowcami]], czego efektem była [[Kościół katolicki obrządku ormiańskiego|uznanie przez kościół ormiański w Cylicji zwierzchnictwa papieża]], jak i późniejsze przejęcie władzy przez pochodzących z [[Francja|Francji]] a rządzących [[Królestwo Cypru|Królestwem Cypru]] potomków [[Królestwo Jerozolimskie|króla Jerozolimy]] [[Gwidon de Lusignan|Gwidona de Lusignan]]. W późniejszym okresie, [[Królestwo Małej Armenii]] sprzymierzyło się z wojującymi z muzułmanami [[Ilchanidzi|Mongołami]], jednak, wobec ich islamizacji i osłabnięcia oraz upadku ostatnich punktów oporu krzyżowców na przełomie XIII i XIV w. ([[Antiochia (Syryjska)|Antiochia]] w 1268 r.; [[Trypolis (Liban)|Trypolis]] w 1289 r.; [[Akka]] w 1291 r., zaś [[Arwad|Arados]] w 1302 r.), Cylicja stała się osamotniona i narażona na ciągłe ataki [[Egipt mameluków (średniowieczny)|sułtanatu mameluków]]. Królowie rezydowali w Cylicji do upadku królstwa i ucieczki do [[Francja|Francji]] w 1375 r., a ostatnie punkty oporu [[Ormianie|Ormian]] padły w wieku następnym.
Na terenie Cylicji powstał [[Turcy|turecki]] emirat [[Ramazan (emirat)|Ramazan]], który podlegał [[Egipt mameluków (średniowieczny)|mamelukom]] i oddzielał ich od rosnącej potęgi [[Imperium Osmańskie]]<nowiki/>go. Po [[Bitwa pod Mardż Dabik|bitwie pod Mardż Dabik]] w 1516 r. Cylicja dynastii Ramazanidów podlegała [[Imperium Osmańskie]]<nowiki/>mu i została przez nie następnie wchłonięta.
[[Ibrahim Pasza]], syn zbuntowanego namiestnika [[Egipt]]<nowiki/>u [[Muhammad Ali (pasza)|Muhammada Alego]], zajął Cylicję w 1831 r. Przynależność regionu do praktycznie niezależnego [[Egipt]]<nowiki/>u została potwierdzona w traktacie w [[Kütahya|Kütahyi]] z 1833 r., przy czym płacił on z niej i [[Syropalestyna|Syrii]] trybut [[Imperium Osmańskie|sułtanowi]]. Dążące do odzyskania utraconych terenów [[Imperium Osmańskie]] zaatakowało państwo [[Muhammad Ali (pasza)|Muhammada Alego]], lecz, przegrawszy [[Bitwa pod Nizip|bitwę pod Nizip]], zmuszone zostało do szukania poparcia państw [[Europa|Europy]], które, zgromadzone na [[Konferencja w Londynie (1840)|konferencji]] w [[Londyn]]<nowiki/>ie (1840), przekonane m.in. [[Hatt-i Sharif|sułtańskim edyktem z ogrodu różanego]], zapowiadającym [[Tanzimat|reformy w Turcji]], zgodziły się interweniować na rzecz zagrożonego [[Imperium Osmańskie]]<nowiki/>go i zmusiły ostatecznie [[Muhammad Ali (pasza)|Muhammad Alego]] do wycofania się z Cylicji i wszystkich innych zdobyczy, poza samym [[Egipt]]<nowiki/>em i [[Sudan]]<nowiki/>em.
W XIX i na początku XX w., w wyniku osłabnięcia [[Imperium Osmańskie]]<nowiki/>go, podbojów [[Imperium Rosyjskie|Rosji]] i emancypacji podlegających Turkom narodów chrześcijańskich na [[Bałkany|Bałkanach]] z jednej, a [[Abdülhamid II|rzezi dokonywanych przez Turków]] z drugiej strony (w Cylicji odznaczyła się [[masakra w Adanie]] z 1909 r.), rozbudziły się wśród tureckich [[Ormianie|Ormian]] nadzieje na uzyskanie autonomii lub niepodległości, co zamierzali uzyskać z pomocą [[Imperium Rosyjskie]]<nowiki/>go lub innych państw [[Europa|Europy]]. Zakończyło się to w okresie [[I wojna światowa|pierwszej wojny światowej]], za rządów [[Młodoturcy|młodoturków]], rozpoczętą w 1915 r. [[Ludobójstwo Ormian|eksterminacją Ormian]], także w Cylicji, gdzie nadal ich wielu mieszkało. Pewne nadzieje na odtworzenie w Cylicji państewka ormiańskiego wiązano z postanowień stanowiącego w tym zakresie realizację [[Umowa Sykes-Picot|umowy Sykes-Picot]] [[Traktat w Sèvres|traktatu w Sèvres]], który zakładał przekazanie Cylicji przychylnej [[Ormianie|Ormianom]] [[Francja|Francji]]. Niemniej, opór wojsk [[Mustafa Kemal Atatürk|tureckich]] powstrzymał Francuzów przed zajęciem Cylicji i przesądził o tym, że, zgodnie z [[Traktat w Lozannie|traktatem w Lozannie]], pozostała ona przy Turcji.
Dzisiaj region (głównie nizinnej) Cylicji nazywa się po turecku Çukurova. Głównym miastem regionu jest dziś [[Adana]], będąca jednym z największych miast Turcji. Innymi ważnymi miastami są [[Mersin]] i [[Tarsus (miasto)|Tarsus]], [[Ceyhan]], a także stare miasto [[Silifke|Seleucja (Silifke)]]. Ormianie zostali po 1915 r. usunięci, a znaczną część śladów po nich zatarto. Region jest tureckojęzyczny, przy istnieniu mniejszości [[Arabowie|arabskiej]] na wybrzeżu i pewnej obecności [[Kurdowie|Kurdów]] i innych. Region słynie z upraw rolniczych, a atrakcyjne dawne zamki Ormian i krzyżowców: królów ormiańskich w [[Kozan]]<nowiki/>ie (niegdyś Sis), [[Kızkalesi]] (niegdyś Korykos), [[Yılankale]], [[Rusahinili|Toprakkale]], [[Anazarbus|Anavarza w Aǧaçli]] (niegdyś Anazarbus), jak i meczety [[Adana|Adany]], świadczą o ciekawej historii regionu.
Siedziby kontynuujących tradycje cylicyjskie przywódców duchowych [[Ormianie|Ormian]] znajdują się w [[Liban]]<nowiki/>ie: [[Antiljas]] ([[Monofizytyzm|monofizytycki]] [[Apostolski Kościół Ormiański|ormiański]] [[Katolikos Wielkiego Domu Cylicyjskiego|katolikos Cylicji]] i muzeum przechowujące pamiątki z [[Kozan|Sis]]) oraz [[Bejrut|Bejrucie]] i [[Bzommar]] (siedziba [[katolikos]]<nowiki/>a - [[Patriarcha|patriarchy]] [[Kościół katolicki obrządku ormiańskiego|kościoła ormiańsko-katolickiego]]).
== Zobacz też ==
| |||