Wojsko najemne: Różnice pomiędzy wersjami

'''Wojsko najemne''' (także: ''najemnicy'', ''[[żołnierz]]e najemni'', ''[[kondotier]]zy'', ''żołnierze fortuny'') – formacja wojskowa składająca się z ochotników walczących za pieniądze, najczęściej w służbie obcego wojska dla danego państwa, miasta, władcy lub jakiejś organizacji, a nawet osoby prywatnej. Wojska te można wynająć do walki w praktycznie dowolnej sprawie, ponieważ te formacje nie kierują się idealizmem. W tym kontekście najemnicy to ludzie, dla których wojna jest zawodem, z którego czerpią środki do życia ([[żołd]]) i wzbogacenia się (łup). Ważną rzeczą jest, aby daną formację określić mianem najemników, zasada dobrowolności służby i pobierania żołdu przez żołnierzy służących w takich oddziałach.

Wymiana handlowa prowadzona wwe wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej wzdłuż biegnących [[Od Waregów do Greków|wielkimi rzekami szlaków handlowych]] sprzyjała rozwojowi gospodarki pieniężnej. Tendencje normańskich kupców i piratów do czerpania zysków z handlu sprzyjały przenikaniu [[Waregowie|Waregów]] na ziemie Rusi i osiedlaniu się w newralgicznych punktach na skrzyżowaniach szlaków handlowych. Drużyny wojowników ze [[Skandynawia|Skandynawii]] początkowo były wynajmowane do eskortowania karawan narażonych na ataki koczowników znad [[Morze Czarne|Morza Czarnego]], jednakże ich udział jako najemników w walkach o zdobycie władzy nad poszczególnymi ośrodkami miejskimi Rusi stopniowo stawał się większy<ref>{{Cytuj odn|autor = Peter Foote |tytuł = Wikingowie |data = |inni = David M. Wilson 1975|s = 219-221219–221}}</ref><ref>{{Cytuj odn|autor = Ludwik Bazylow |tytuł = Historia Rosji |data = 1985 |isbn = 83-04-01593-5 |wydanie = III |miejsce = Wrocław |wydawca = Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich |s = 25, 28}}</ref>. W okresie od X do połowy XI w. skandynawscy najemnicy stanowili główna siłę drużyn ruskich książąt. W późniejszym okresie znaczna część najemników pochodziła też z innych regionów Europy, a ostatecznie najem wojowników do drużyn został zastąpiony przez opłacenie oddziałów koczowników, głównie [[Pieczyngowie|Pieczyngów]], którzy chroniąc granicę księstw pozostawali przy tradycyjnej, plemiennej taktyce<ref>{{Cytuj odn|autor = Ian Heath |tytuł = Armies of the Dark Ages 600-1066 |data = 1980|s = 46-4746–47}}</ref>.

Rozwinięta gospodarka Bizancjum pozwalała poszczególnym rodom opłacić uniknięcie służby wojskowej. Proces ten nasilił się w X wieku do takich rozmiarów, że wywołał wyraźną tendencję stałego spadku liczebności wojsk poborowych,  połączonego ze wzrostem liczebności wojsk najemnych. Cechą armii bizantyjskiej w całej historii Cesarstwa było najmowanie licznych cudzoziemskich oddziałów pomocniczych<ref>{{Cytuj odn|autor = Ian Heath |tytuł = Armies of the Dark Ages 600-1066 |data = 1980|s = 21}}</ref>. Intratna służba skutkowała ściąganiem do Bizancjum licznych ochotników z krajów graniczących z Cesarstwem<ref>{{Cytuj odn|autor = Ian Heath |tytuł = Armies of the Dark Ages 600-1066 |data = 1980|s = 22}}</ref>. Układ zawarty przez cesarza [[Leon VI Filozof|Leona VI]] z księciem kijowskim [[Oleg Mądry|Olegiem]] w 907 roku umożliwił zaciąganie także najemników z Rusi<ref>{{Cytuj odn|autor = Robert Browning |tytuł = Cesarstwo Bizantyńskie |data = 1997 |isbn = 83-06-02615-2 |s = 103}}</ref>.

Kryzys Cesarstwa i wojna domowa w latach 967-989967–989 wpłynęły na zasadniczą reformę wojsk bizantyjskich<ref>{{Cytuj odn|autor = Robert Browning |tytuł = Cesarstwo Bizantyńskie |data = 1997|s = 114-115114–115}}</ref>. Wysłany w 988 roku w apogeum kryzysu dynastycznego na pomoc [[Bazyli II Bułgarobójca|Bazylemu II]] przez [[Włodzimierz I Wielki|Włodzimierza I Wielkiego]] oddział 6000 wareskich najemników zapoczątkował historię elitarnej gwardii wareskiej – oddziału osobistych strażników cesarza, złożonego z uzbrojonych w [[Topór|topory]] wojowników, pochodzących ze Skandynawii<ref>{{Cytuj odn|autor = Ian Heath |tytuł = Armies of the Dark Ages 600-1066 |data = 1980|s = 22-2322–23}}</ref>. W oparciu o wojska najemne Bazylii II pozbawiał stopniowo znaczenia lokalne rodziny arystokracji wojskowej<ref>{{Cytuj odn|autor = Robert Browning |tytuł = Cesarstwo Bizantyńskie |data = 1997|s = 115}}</ref>, a w I połowie XI wieku normańskie wojska najemne stały podstawą siły militarnej Bizancjum. Migracja koczowniczych ludów Pieczyngów, [[Połowcy|Połowców]] i Uzów na zachód wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego odcięła stopniowo Bizancjum od możliwości dalszego zaciągu wojowników wareskich, skutkując zniszczeniem bazy potęgi militarnej Cesarstwa<ref>{{Cytuj odn|autor = Robert Browning |tytuł = Cesarstwo Bizantyńskie |data = 1997|s = 118}}</ref>.

Zjawisko włączenia wojsk najemnych w skład średniowiecznych sił zbrojnych na początku XII wieku wynikało z rozwoju gospodarki pieniężnej, umożliwiającej walczącym stronom nie tylko zapłatę zmobilizowanym w ramach [[Pospolite ruszenie|pospolitego ruszenia]] [[Rycerstwo|rycerzom]], lecz także opłacenie pomocników i specjalistów wojskowych. Początkowo żołnierze najemni byli w wojskach bardzo nieliczni i zaciągali się jedynie w okresie intensywnego nasilenia walk<ref>{{Cytuj odn|autor = Georges Duby |tytuł = Bitwa pod Bouvines |data = 1988|s = 104}}</ref>. Pierwsi najemnicy określani byli w [[Imperium Karolińskie|krajach frankońskich]] jako ''cottereaux'' („wyrobnicy”) przez skojarzenie z wędrownymi, biednymi robotnikami rolnymi świadczącymi część prac w średniowiecznych [[Latyfundium|plantacjach]]. Przez źródła francuskie nazywani byli także „awanturnikami” i „cudzoziemcami” („Brabantczykami”, „Aragończykami”). Uzbrojeni w prostą broń zaczepną, głownie długie noże, początkowo rekrutowali się z pasterzy i myśliwych z peryferyjnych wobec krajów karolińskich górzystych i słabiej zamieszkałych krain oraz pozbawionej własnej ziemi biedoty żyjącej w przedmieściach miast [[Niderlandy (region historyczny)|niderlandzkich]]. Płatna służba w wojsku bądź eskortowanie kupieckich wozów wykonywana była przez nich sezonowo, obok innych pomocniczych prac w transporcie lub [[Rzemiosło|rzemiośle]]<ref>{{Cytuj odn|autor = Georges Duby |tytuł = Bitwa pod Bouvines |data = 1988|s = 105–106}}</ref>.

W połowie [[XII wiek]]u w krajach północnofrankońskich bandy najemników wynajmujących swoje usługi walczącym stronom uzyskały trwalszy i bardziej zorganizowany charakter. Liczyły po kilkuset wyposażonych w wozy wojowników, którym towarzyszyły rodziny. Działały pod przewodnictwem kapitanów, zwanych „książętami łotrów”, których nazwiska były czasami na tyle głośne, że zostali wymienieni imiennie w kronikach od lat 80. XII wieku. [[Żołd]] band był określany w drodze negocjacji prowadzonych przez kapitana z jedną z walczących stron. Grupy najemników nie ulegały rozwiązaniu po zakończeniu służby lub wojny, lecz pozostawały w rejonie konfliktów, poszukując nowego angażu do kolejnych działań<ref>{{Cytuj odn|autor = Georges Duby |tytuł = Bitwa pod Bouvines |data = 1988|s = 106–107}}</ref>. Kompanie najemników podczas bitwy starały się utrzymać zwarty szyk i używając [[Łuk (broń)|broni strzeleckiej]] oraz pik były w stanie odeprzeć atak ciężkich kawalerzystów. Stawały się niezbędne przy zdobywaniu [[Zamek|twierdz]] i [[Mury miejskie|warownych]] miast<ref>{{Cytuj odn|autor = Georges Duby |tytuł = Bitwa pod Bouvines |data = 1988|s = 108}}</ref> ze względu na znajomość taktyki [[Oblężenie|oblężniczej]]. W przeciwieństwie do zainteresowanych szybkim zakończeniem wyprawy feudałów, stanowiących podstawową siłę pospolitego ruszenia, najemnicy byli także w stanie prowadzić długotrwałe działania oblężnicze. Obsługa [[Machina oblężnicza|machin oblężniczych]], [[Katapulta|katapult]] czy prace [[saper]]skie oraz obsługa kusz wymagały zawodowych, wyspecjalizowanych żołnierzy<ref>{{Cytuj odn|autor = Franco Cardini |redaktor = Jacques Le Goff |tytuł = Wojownik i rycerz |data = 1996|s = 245 |praca = Człowiek średniowiecza}}</ref>.

[[Sobór laterański III|Sobór laterański trzeci]] w 1179 roku dekretem potępił najemników ze względu na niechrześcijański sposób prowadzenia wojny: dążenie do zabijania innych chrześcijańskich wojowników oraz mordowanie cywilnej ludności, [[Zgwałcenie|zgwałcenia]] kobiet oraz [[Świętokradztwo|świętokradztwa]] popełniane na [[Duchowieństwo|duchownych]] i poprzez zabór wyposażenia liturgicznego z kościołów. Pojmanych najemników w do końca XII wieku traktowano jak bandytów, skazując na śmierć zamiast zwyczajowego [[Okup (majątek)|okupu]]<ref>{{Cytuj odn|autor = Georges Duby |tytuł = Bitwa pod Bouvines |data = 1988|s = 108–110}}</ref>. Sobór potępił również stosowanie w wojnach pomiędzy Chrześcijanami nadmiernie śmiercionośnej [[Kusza|kuszy]], stosowanej w działaniach wojennych wyłącznie przez najemników ze względu na konieczność długotrwałego treningu strzelca<ref>{{Cytuj odn|autor = Richard Barber |tytuł = Od wojownika do rycerza |data = 2000|s = 250}}</ref>.

Dowódcy najemników korzystali na stopniowo uregulowanym w 2 połowie XIV w. charakterze [[Zdobycz wojenna|zdobyczy wojennych]], pobierając ich znaczną część od podległych sobie żołnierzy i nie podlegając obowiązkowi wypłacania królowi przypadającego mu od innych wojowników i dowódców udziału w łupach. Uzyskiwali z tego tytułu wysokie dochody<ref>{{Cytuj odn|autor = Richard Barber |tytuł = Od wojownika do rycerza |data = 2000|s = 262}}</ref>.

Kryzys gospodarczy XIV wieku i upadek znaczenia [[Feudalizm|feudalnego]] rycerstwa przyczyniły się decydująco do rozwoju rynku najemników w krajach niemieckich. Miasta dla obrony swoich interesów wynajmowały zawodowych żołnierzy, którymi początkowo byli głównie strzelcy konni. Dalszy rozwój rynku wojsk najemnych skutkował najmowaniem także wojsk pieszych, w tym używanych przy szturmach [[Trabant (żołnierz)|drabantów]], wyposażonych w broń ręczną<ref>{{Cytuj odn|autor = Marian Biskup |tytuł = Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466 |data = 2014 |miejsce = Oświęcim |s = 85}}</ref>. Pojawienie się w XV w. na polach bitew pierwszej broni palnej, nadało nowe znaczenie wojskom najemnym. Zarówno prymitywna artyleria złożona z [[Bombarda|bombard]], stosowanych przy oblężeniach, jak i ręczna broń palna – [[Hakownica|hakownice]] i późniejsze [[arkebuz]]y, do obsługi których pierwotnie potrzebne był dwóch strzelców – wymagały wykwalifikowanej obsługi. Pomimo zawodności i znacznej podatności na warunki atmosferyczne broni palnej oddziały uzbrojonych w długie piki i w nowoczesną broń piechurów stały się równorzędnym przeciwnikiem dla ciężkiej kawalerii<ref>{{Cytuj odn|autor = Richard barber Barber|tytuł = Od wojownika do rycerza |data = 2000|s = 251–252}}</ref>.

Nadmierne koszty angażowania najemników na czas wojny skutkowało w zachodniej Europie tendencją do zastąpienia ich przez zorganizowane w gotowe do działań przez cały rok [[pułk]]i. Od połowy XV wieku ekonomiczną możliwość opłacenia [[Wojsko zaciężne|wojsk zaciężnych]] zyskują władcy [[Królestwo Francji (987–1791)|Francji]], a następnie w latach 70. XV wieku władcy [[Królestwo Burgundii|Burgundii]], a sławę zyskują jednolicie [[Mundur|umundurowane]], zdyscyplinowane i jednolicie maszerujące pułki szwajcarskie<ref>{{Cytuj odn|autor = Richard Barber |tytuł = Od wojownika do rycerza |data = 2000|s = 252–253}}</ref>.

[[Konwencje genewskie|I Protokół Dodatkowy]] z [[1977]] w artykule 47 głosi<ref>[http://www.{{r|pck.org.pl/pliki/konwencje/i_pd.pdf Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych Genewa, 8 czerwca 1977 r. (Dz. U. z 1992 r., nr 41, poz. 175, załącznik, art. 47)].</ref>}}:

Identyczną definicję zawiera „Konwencja o eliminacji najemników w Afryce” z 1977 zawarta w ramach [[Organizacja Jedności Afrykańskiej|OJA]]<ref>[http://www.icrc.org/ihl/INTRO/485?OpenDocument Convention for the Elimination of Mercenarism in Africa] {{langr|enOJA}}.</ref>. Konwencja [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]] o zwalczaniu rekrutacji, wykorzystania, finansowania i szkolenia najemników z 1989<ref>[http://www.icrc.org/ihl/INTRO/530?OpenDocument International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries], przekład polski w: Marian Flemming [http://www.marek-gaska.org/index.php?option=com_content&view=article&id=96:midzynarodowe-prawo-humanitarne-konfliktow-zbrojnych&catid=53:prawo-midzynarodowe&Itemid=59 ''Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych''] Warszawa 2003 {{ISBNr|83-88062-89-1ICaR}} Cz. I s. 86–90. Stronami Konwencji jest przeszło 30 państw, podczas gdy I Protokołu ponad 170. Polska podpisała Konwencję 28 grudnia 1990 bez ratyfikacji.</ref> w art. 1 powiela tę definicję (pomijając wymóg bezpośredniego udziału najemnika w konflikcie zbrojnym) poszerzając ją o ''osobę, która w jakiejkolwiek innej sytuacji została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą w celu wzięcia udziału w zbiorowym akcie przemocy'' („concerted act of violence”) ''mającym na celu obalenie rządu lub w inny sposób naruszenie porządku konstytucyjnego w państwie albo naruszenie integralności terytorialnej państwa'' (a przy tym spełnia ''[[mutatis mutandis]]'' resztę wymienionych wcześniej wymogów, w tym udział w omawianym przedsięwzięciu z chęci [[zysk]]u). Zakazane są: werbowanie, finansowanie i szkolenie najemników oraz korzystanie z ich usług (art. 2), walka w charakterze najemnika lub jego udział w zbiorowym akcie przemocy (art. 3), usiłowanie popełnienia któregoś z tych czynów, współudział lub pomocnictwo (art. 4). Uczestnicy Konwencji zobowiązują się do zakazu takiej działalności (art. 5) i do współpracy w realizacji zakazu (art. 6). Państwo – strona wedle art. 12 zobowiązane jest w razie odmowy [[ekstradycja|ekstradycji]] osądzić sprawcę zgodnie z zasadą ''aut dedere aut iudicare'' ([[Łacina|łac.]] „przekazać lub osądzić”)<ref>Rozszerza to obowiązki sformułowane w [[Konwencje haskie{{u|V Konwencji Haskiej]] z 1907 o zachowaniu [[państwo neutralne|neutralności]], zwłaszcza art. 4 ''Na terytorium mocarstwa neutralnego nie mogą być formowane oddziały, przeznaczone do walki, ani otwieranie biur werbunkowych na korzyść wojujących stron.'' Art. 5 nakazuje takiemu państwu karać czyny, sprzeczne z neutralnością, o ile popełnione zostały na jego własnym terytorium.</ref>roz}}. Spory interpretacyjne (art. 17) rozstrzygać ma [[Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości]].

[[Kodeks karny (1997)]] w art. 141 § 1 zabrania [[obywatelstwo polskie|obywatelom polskim]] przyjmowania bez zgody właściwego organu<ref>Zgody udziela [[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Polska){{u|minister spraw wewnętrznych]], po zasięgnięciu opinii Ministrów [[Ministerstwo Obrony Narodowej|Obrony Narodowej]] i [[Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Polska)|Spraw Zagranicznych]] lub organów przez nich upoważnionych, zaś byłym żołnierzom zawodowym Minister Obrony po zasięgnięciu opinii Ministra Spraw Zagranicznych, wg art. 199 a – 199 f ustawy o powszechnym obowiązku obrony z 1967 z późniejszymi zmianami ([http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20160001534 Dz.U. 2016 poz. 1534]).</ref>zgo}} obowiązków w obcym wojsku lub w obcej organizacji wojskowej pod [[pozbawienie wolności|karą pozbawienia wolności]] od 3 miesięcy do lat 5<ref>Tak samo karany jest zaciąg do takiej służby (art. 142. § 1). Wcześniejsze przepisy od roku 1918: [https://pk.gov.pl/wp-content/uploads/2016/07/6d380c434070597ab121fd5ffb2453b0.pdf ''Udzielanie obywatelom polskim zgody na służbę w obcym wojsku lub obcej organizacji wojskowej'']. Przepisy w innych krajach: [http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_03/i-992.pdf ''Kwestia legalności służby w Legii Cudzoziemskiej w ustawodawstwie Polski i krajów UE''].</ref>{{u|tak}}. Według § 2 ''kto przyjmuje obowiązki w zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służbie najemnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.'' Tej samej karze podlega werbujący obywateli polskich lub przebywających w Polsce [[cudzoziemiec|cudzoziemców]] do takiej służby albo kto taką służbę opłaca, organizuje, szkoli lub wykorzystuje (art. 142 § 2).

{{Przypisy}}|

* {{Cytuj książkę |autor = [[Richard Barber]] |tytuł = Od wojownika do rycerza|data = 2000-2014 |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Bellona (wydawnictwo)|Bellona]]|isbn = 978-83-11-12945-0|odn={{odn/id|Barber|2000}}}}

* {{Cytuj książkę |autor = [[GeorgesMarian DubyBiskup]] |tytuł = BitwaTrzynastoletnia podwojna Bouvines|dataz =Zakonem 1988Krzyżackim 1454-1466|miejsce=Oświęcim|data = Warszawa 2014|wydawca =Napoleon [[Państwowy Instytut Wydawniczy]]V|isbn = 978-83-067889-01478288-25|Biskup|2014|odn={{odn/id|Biskup|2014}}}}

* {{Cytuj książkę |autornazwisko=IanBrowning|imię Heath= Robert|tytuł =Armies ofCesarstwo theBizantyńskie Dark|data Ages= 600-10661997 |rokisbn =1980 |isbn=97883-106-32602615-23332-72 |wydanieodn=II |wydawca=A Wargames Research Group Ltd publicationtak}}