Filistyni: Różnice pomiędzy wersjami

'''Filistyni''' ({{w języku|he|פלשתים}} ''Plisztim'' – „przybysze, wędrowcy”, [[język egipski|eg.]] ''Peleset'', {{w języku|ar|فلستيون}}) – lud zamieszkujący w starożytności tereny południowego wybrzeża [[Kanaan]]u położone na zachód od [[Judea|Judei]]. Pochodzenie etniczne Filistynów nie zostało definitywnie ustalone. Niektórzy uczeni na podstawie niewielkiej liczby zachowanych słów<ref name=":0" /> sugerują ich [[Indoeuropejczycy|indoeuropejskie]] pochodzenie<ref>{{cytuj książkę |tytuł =Biblisch-historisches Handwörterbuch|inni =Bo Reicke, Leonhard Rost (redaktorzy) | tytuł =Biblisch-historisches Handwörterbuch| wydawca =Vandenhoeck & Ruprecht | miejsce =Göttingen | rok =1962-1979 | strony =1455 | tom =III | isbn = |język = de}}</ref>. Możliwe, że wywodzili się z rejonu [[Morze Egejskie|Morza Egejskiego]], na co wskazywałby styl najstarszej filistyńskiej ceramiki. Istnieją również opinie o pochodzeniu z [[Kapadocja|Kapadocji]] lub [[Iliria|Ilirii]]. Zaliczali się oni do tzw. [[Ludy Morza|Ludów Morza]], które na przełomie [[XIII wiek p.n.e.|XIII]] i [[XII wiek p.n.e.|XII w. p.n.e.]] uderzyły na [[Starożytny Egipt|Egipt]]; po klęsce zadanej im przez [[Ramzes III|Ramzesa III]] część z nich osiedliła się na terenie [[Kanaan]]uKanaanu; od tamtej pory odłam ten znany był właśnie pod nazwą Filistynów. Filistyni wzmiankowani są w źródłach egipskich i [[Asyria|asyryjskich]], a przez [[Biblia|Biblię]] opisywani są jako jeden z głównych przeciwników [[starożytny Izrael|starożytnych Izraelitów]]. W [[III wiek p.n.e.|III wieku p.n.e.]] zatracili swą odrębność etniczną w związku z [[hellenizacja|hellenizacją]].

Ziemia Filistynów stanowiła wąski pas ziemi wzdłuż wschodniego wybrzeża [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] (zwanego w Starym Testamencie niekiedy „Morzem Filistynów”<ref>{{Biblia|księga=Wj|rozdział=23|wersety=31}}</ref>). Zgodnie z przekazem biblijnym Filistyni zamieszkiwali tereny ''od Szichoru, na granicy Egiptu, aż do granicy Ekronu na północy''<ref>{{Biblia|księga=Joz|rozdział=13|wersety=2-3}}</ref>. Rzekę [[Szichor]] utożsamia się czasem z [[Dolina Potoku Egipskiego|Rzeką Egipską]] ([[Wadi al-Arisz]])<ref name="ekoscielna">Filistynowie. W: ''[[Encyklopedia kościelna]]''. T. V, sss. 389-391389–391.</ref>. Późniejsi komentatorzy identyfikowali „[[Dolina„Potok Potoku Egipskiego|Potok Egipski]]”Egipski” z [[Wadi al-Arisz]], a także z potokiem [[Besor]] wspomnianym w [[1 Księga Samuela|1 Księdze Samuela]]. Jednocześnie Księga Rodzaju podaje granicę z Egiptem jako ''Nahar Micrajim'' („Rzeka Egipska”). Jako że hebrajski wyraz ''nahar'' (נהר) oznacza dużą rzekę, zrozumiałe wydaje się, iż chodzi o Nil. Granice ziemi Izraela według Księgi Rodzaju sięgają dalej na zachód. Mniejszość badaczy utożsamia oba określenia – „Potok” i „Rzekę” – z [[ued|wadi]]. Za północną granicę terytorium filistyńskiego uważa się niekiedy [[Góra Karmel|górę Karmel]]<ref name="Dzieje151">Tschirschnitz, s. 151.</ref>. Na tym obszarze mieściło się pięć głównych miast filistyńskich: [[Aszkelon|Askalon]], [[Gaza (Palestyna)|Gaza]], [[Aszdod]], [[:he:עקרון (עיר מקראית)|Ekron]] i [[Gat]]. Tworzyły one związek nazywany [[pentapolis]]<ref name="Kociszewska">{{cytuj stronę| url =http://biblia.wiara.pl/index.php?grupa=6&cr=7&kolej=0&art=1123423558&dzi=1116599581&katg= | tytuł =Kilka słów o Filistynach | data dostępu =2009-06-18 | nazwisko =Kociszewska | imię =Joanna | praca =Podbój Kanaanu – fakt historyczny czy legenda? | opublikowany =biblia.wiara.pl |data dostępu =2009-06-18}}</ref>. Filistynom podlegały również miejscowości nieobwarowane<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=6|wersety=18}}</ref>. Od wschodu ziemia Filistynów graniczyła z obszarami zamieszkiwanymi przez pokolenia Judy, Dana i Symeona<ref name="ekoscielna" />.

'''=== Religia'''<br />===

Powszechnie przyjmuje się, że Filistyni przejęli religię zamieszkujących w pobliżu Kananejczyków. Nie są znane filistyńskie bóstwa o nazwach niesemickich. Jednym z głównych bogów czczonych przez Filistynów był [[Dagon]], czczono również [[Isztar]]<ref>{{cytuj stronę| url =http://www.newadvent.org/cathen/12021c.htm | tytuł =Philistines | data dostępu =2009-07-25 | praca=Catholic Encyclopedia |opublikowany =www.newadvent.org | język =en |data dostępu =2009-07-25}}</ref><ref name="britannica">{{cytuj stronę| url =http://www.newadvent.org/cathen/12021c.htm | tytuł =Philistine | data dostępu =2009-07-25 | praca=Britannica Online Encyclopedia |opublikowany =www.britannica.com | język =en |data dostępu =2009-07-25}}</ref>. Biblia mówi o istnieniu wśród Filistynów zorganizowanej warstwy kapłańskiej, a także wróżbitów<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=6|wersety=2}}</ref>.

'''=== Ustrój'''<br />===

Do czasów Dawida Filistyni byli rządzeni kolegialnie przez „władców” (''seranim''). Później zostali oni zastąpieni przez królów poszczególnych miast pentapolis<ref name="britannica" />. Biblia mówi o wpływie społeczeństwa na życie polityczne, między innymi o zwoływaniu zgromadzeń władców przez lud<ref>[http://web.archive.org/web/*/http://online.biblia.pl/rozdzial.php?id=1188 1 Księga Samuela, Rozdział 5] w przekładzie [[Biblia Tysiąclecia|Biblii Tysiąclecia]].</ref>.

'''=== Gospodarka'''<br />===

Filistyni długo posiadali monopol na kucie żelaza, umiejętność, którą posiedli prawdopodobnie w Anatolii<ref name="britannica" />. Według Biblii Filistyni, obok [[Fenicja]]n, handlowali żydowskimi niewolnikami sprzedając ich Grekom<ref>{{Biblia|księga=Jl|rozdział=4|wersety=4-6}}</ref>.

'''=== Język'''<br />===

Niewiele wiadomo o języku filistyńskim. Prawdopodobnie został zastąpiony przez [[języki kananejskie]], [[Język aramejski|aramejski]], a później [[Koine|grecki]]. Nie przetrwały dokumenty w języku filistyńskim, ale zachowały się niewielkie inskrypcje w piśmie przypominającym [[pismo cypro-minojskie]] i w pewnym stopniu [[pismo linearne A]]. W X wieku p.n.e. Filistyni przyjęli [[alfabet hebrajski]]<ref name="britannica" /><ref>{{cytuj stronę| url =http://archeowiesci.pl/2007/03/14/filistyni-mieli-wlasne-pismo/ | tytuł =Filistyni mieli własne pismo | data dostępu =2009-07-25 | nazwisko =Pastuszka | imię =Wojciech | data =2007-03-14 | opublikowany =[[Archeowieści]] |data dostępu =2009-07-25}}</ref>. W 2005 w Tell es-Safi, identyfikowanym z filistyńskim Gat, odnaleziono ułomek ceramiki z imieniem [[Goliat]]<ref>{{cytuj stronę| url=http://goscniedzielny.wiara.pl/index.php?grupa=6&art=1133256055&dzi=1104757044&idnumeru=1132786586|tytuł=Pamiątka po Goliacie?| data dostępu=2009-07-26| data=2005-11-27|opublikowany=goscniedzielny.wiara.pl| data dostępu=2009-07-26}}</ref>.

Początki spisanych dziejów Filistynów datują się na czasy inwazji Ludów Morza na Egipt. Pokonani przez faraona [[Ramzes III|Ramzesa III]] w 1190 p.n.e., osiedli w zachodniej Palestynie. Według źródeł egipskich zostali tam osadzeni przez zwycięskiego władcę Egiptu<ref name="Kociszewska" />. Osłabienie Egiptu w okresie rządów następców Ramzesa III pozwoliło Filistynom na prowadzenie własnej polityki i ekspansji militarnej. Wskutek wypraw do Kanaanu doszło do kontaktu zze wschodnim sąsiadem, Izraelitami<ref name="Dzieje151" />.

Według Biblii Filistyni zamieszkiwali tereny Kanaanu już podczas inwazji Hebrajczyków pod wodzą [[Jozue]]go, jednak nie zostali podbici<ref>{{Biblia|księga=Joz|rozdział=13|wersety=1-2}}</ref>. Księga Sędziów wymienia ich wśród narodów, które Bóg pozostawił w Kanaanie, by wystawiały na próbę Izraelitów<ref>{{Biblia|księga=Sdz|rozdział=3|wersety=1-4}}</ref>. Ucisk Izraelitów przez Filistynów miał według Biblii zacząć się po śmierci sędziego [[Jair (Stary Testament)|Jaira]]<ref>{{Biblia|księga=Sdz|rozdział=10|wersety=5-7}}</ref>. Po długoletniej niewoli walkę wyzwoleńczą z Filistynami podjął [[Samson (postać biblijna)|Samson]], jednak dostał się on do niewoli<ref group="notatka">Według Biblii Samson odniósł liczne zwycięstwa nad Filistynami dzięki swej nadludzkiej sile. Filistyni by go pojmać wykorzystali jego ukochaną, [[Dalila|Dalilę]], która poznała jego sekret. Pojmany bohater miał zginąć w samobójczym ataku na świątynię Dagona w Gazie. Por. artykuł ''[[Samson (postać biblijna)|Samson]]'' i Sdz 13-16.</ref>. Za życia arcykapłana [[Heli|Helego]] pokonali Izraelitów pod Afek, zabijając kapłanów [[Chofni i Pinchas|Chofniego i Pinchasa]] oraz zdobywając [[Arka Przymierza|Arkę Przymierza]]<ref>[http://web.archive.org/web/*/http://online.biblia.pl/rozdzial.php?id=1187 1 Księga Samuela, Rozdział 4] w przekładzie [[Biblia Tysiąclecia|Biblii Tysiąclecia]].</ref>, którą jednak zwrócili Izraelitom<ref group="notatka">Przyczyną tego była według Biblii plaga [[guzki krwawnicze|guzów hemoroidalnych]] zesłana przez Jahwe. Por. 1 Sm 5-6.</ref>. Filistyni zostali pokonani przez Izraelitów pod wodzą [[Samuel (postać biblijna)|Samuela]] pod Eben-Haezer i utracili swe zdobycze, a nawet część własnych terytoriów<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=7|wersety=7-14}}</ref>. Wkrótce jednak ponownie urośli w potęgę. U zarania monarchii w Izraelu posiadali swą załogę w [[Gibea]]<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=9|wersety=5}}</ref> oraz wprowadzili swój monopol na usługi kowalskie, czym ograniczyli dostęp Izraelitów do broni wykonanej z metalu<ref>{{Biblia|księga=1Sm|rozdział=13|wersety=19-22}}</ref>. Król [[Saul (król Izraela)|Saul]] musiał walczyć z Filistynami przez niemal cały okres swojego panowania<ref name="ekoscielna" />, aż wreszcie popełnił samobójstwo podczas [[Bitwa na wzgórzu Gilboa|bitwy na wzgórzu Gilboa]], nie chcąc wpaść w ich ręce; zginęli wówczas również synowie Saula<ref>[http://web.archive.org/web/*/http://online.biblia.pl/rozdzial.php?id=1186 1 Księga Samuela, Rozdział 31] w przekładzie [[Biblia Tysiąclecia|Biblii Tysiąclecia]].</ref>.

Z większym powodzeniem zmagał się z Filistynami król [[Dawid (król Izraela)|Dawid]]<ref name="ekoscielna" />. Z początku Filistyni nie sprzeciwiali się objęciu przez niego władzy królewskiej w [[Judea|Judzie]]. Zdaniem Alfreda Tschirschnitza wciąż uważali oni Dawida, który przez pewien czas pozorował służbę dla Akisza, króla Gat, za swojego wasala. Na dodatek sprzyjało im rozbicie Izraela na dwa skonfliktowane państwa. Jednak zdobycie pełni władzy zaniepokoiło Filistynów, którzy wyruszyli do walki z Dawidem. Ponieśli jednak klęskę w dwóch decydujących bitwach: pod Baal-Perasim i pod Gibeonem<ref>Tschirschnitz, s. 237.</ref><ref>{{Biblia|księga=2Sm|rozdział=5|wersety=17-25}}</ref>. Dawid ujarzmił Filistynów i zmusił ich do uległości<ref>{{Biblia|księga=2Sm|rozdział=8|wersety=1}}</ref>, podbijając przy tym Gat i okoliczne miejscowości<ref>{{Biblia|księga=1Krn|rozdział=18|wersety=1}}</ref>. Filistyni bez powodzenia próbowali zrzucić z siebie zwierzchnictwo Izraela pod koniec panowania Dawida<ref>{{Biblia|księga=2Sm|rozdział=21|wersety=15-22}}</ref>. Sądzi się przy tym, że w zdobytych przez Izraelitów miastach na wybrzeżu pozostała część ludności filistyńskiej, która, w przeciwieństwie do Hebrajczyków, była obeznana z żeglarstwem<ref>Gądecki, s. 292.</ref>.

W okresie królestwa podzielonego relacje Izraelitów z Filistynami kształtowały się różnie. [[Królestwo Judy|Juda]] w czasach króla [[Jozafat (król Judy)|Jozafata]] pobierała trybut od Filistynów<ref group="notatka">Dwukrotnie podczas oblężeń Gibbetonu dochodziło w Izraelu do zamachu stanu.</ref><ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=17|wersety=11}}</ref>, a już za panowania następcy Jozafata, [[Joram (król Judy)|Jorama]], poniosła klęskę w wojnie z filistyńsko-arabską koalicją<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=21|wersety=16-17}}</ref>. W okresie rządów króla [[Joasz (król Judy)|Joasza]] Gat zostało zdobyte przez króla Aramu Damasceńskiego, [[Chazael]]a<ref>{{Biblia|księga=2Krl|rozdział=12|wersety=18}}</ref>. Ziemię Filistynów podbił król [[Azariasz (król Judy)|Azariasz]] (Ozjasz)<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=26|wersety=6}}</ref>, jednak jego wnuk [[Achaz]] utracił nad nimi zwierzchnictwo, a nawet utracił w walce z nimi kilka miast judzkich<ref>{{Biblia|księga=2Krn|rozdział=28|wersety=18}}</ref>. Filistynów pokonał natomiast następca Achaza, [[Ezechiasz (król Judy)|Ezechiasz]]<ref>{{Biblia|księga=2Krl|rozdział=18|wersety=8}}</ref>. Znaleziony w miejscowości Mesad Hashavyahu (na południe od [[Jafa|Jafy]]) [[ostrakon]] z imieniem judejskiego namiestnika sugeruje kontrolowanie części terytorium Filistynów przez króla [[Jozjasz]]a<ref>Gądecki, s. 334.</ref>. Państwo północne, [[królestwo Izraela (państwo północne)|Izrael]], toczyło zaś długotrwały konflikt z Filistynami o miasto [[Gibbeton]]<ref>{{Biblia|księga=1Krl|rozdział=15|wersety=27}}</ref><ref>{{Biblia|księga=1Krl|rozdział=16|wersety=14}}</ref><ref group="notatka">Dwukrotnie podczas oblężeń Gibbetonu dochodziło w Izraelu do zamachu stanu.</ref>.

Ziemia Filistynów była również podbijana przez wojska egipskie i asyryjskie<ref name="ekoscielna" />. W źródłach asyryjskich Filistyni są wzmiankowani po raz pierwszy w inskrypcjach [[Adad-nirari III]], który wymienia Filisteę wśród podbitych i zhołdowanych przez siebie krajów. Późniejsze inskrypcje wymieniają również poszczególnych władców filistyńskich, np. Mitintiego z Askalonu czy Hanunu z Gazy, którzy płacili trybut Asyrii. Wtedy to ziemia Filistynów stała się zależna od Asyrii<ref>Tschirschnitz, sss. 151-152151–152.</ref>. W 734 p.n.e. Gaza i Askalon odmówiły płacenia danin królowi [[Tiglat-Pileser III|Tiglat-Pileserowi III]], co spowodowało szybką interwencję Asyrii. Król Gazy Hanunu został zmuszony do ucieczki do Egiptu, a w mieście wprowadzony został kult bóstw asyryjskich<ref>Tschirschnitz, sss. 73-7473–74.</ref>. W 720 p.n.e. król [[Sargon II]] pokonał koalicję Hanunu i nieznanego z imienia faraona Egiptu<ref group="notatka">W źródłach asyryjskich zwanego Re'eRe’e. Być może chodzi o faraona [[Osorkon IV|Osorkona IV]], w Biblii (2 Krl 17,4) wzmiankowanego jako So.</ref> pod Rafią (obecnie Tell Refah w okolicach [[Rafah]], 30&nbsp;km na południe od Gazy). Hanunu został wzięty do niewoli. W latach 712-711712–711 p.n.e. Sargon zdobył Aszdod<ref>Tschirschnitz, sss. 75-7675–76.</ref>. W roku 701 p.n.e. [[Sennacheryb]] w ramach tłumienia powstania antyasyryjskiego zdobył Askalon. Król Sydka został zesłany do Asyrii wraz z rodziną, a na jego miejsce władcą ustanowiony został Szarru-Ludari<ref>Tschirschnitz, s. 78.</ref>. Po upadku Asyrii Filistea stała się częścią [[Babilonia|państwa nowobabilońskiego]], a następnie perskiego<ref>Tschirschnitz, s. 152.</ref>. W III w. p.n.e. Filistyni ulegli hellenizacji<ref>{{cytuj stronę| url =http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3900932 | tytuł =Filistyni |opublikowany = encyklopedia.pwn.pl |data dostępu =2009-06-18 | opublikowany = encyklopedia.pwn.pl}}</ref>.

W wielu miastach [[Szefela|Szefeli]] i północno-zachodnim [[Negew|Negebie]] odnaleziono ślady osadnictwa filistyńskiego, między innymi ceramikę i rzeźbę<ref>Gądecki, sss. 256-257256–257.</ref>.

Ani w Filistei, ani nigdzie indziej poza Egiptem nie znaleziono śladów świątyń mogących pomieścić 3 tys. ludzi, o których mówi biblijna relacja dotycząca Samsona<ref>Gądecki, sss. 257-259257–259.</ref>.

Z początku ceramika filistyńska zawierała wzory jednokolorowe, później zastępuje ją ceramika dwubarwna. Wśród naczyń pojawiają się [[krater (naczynie)|kratery]]<ref>Gądecki, sss. 260-261260–261.</ref>.

Odkryto stosunkowo nieliczne filistyńskie cmentarzyska. Filistyni byli grzebani indywidualnie w grobach wykopanych w ziemi albo prostokątnych grobowcach. Czasami ciało zmarłego układano w wielkich dzbanach, w innych wypadkach w glinianych trumnach z antropoidalnymi wiekami<ref>Gądecki, sss. 263-264263–264.</ref>.

* {{cytuj książkę |nazwisko =Gądecki | imię =Stanisław | autor link =Stanisław Gądecki | tytuł =Archeologia biblijna | wydawca =Gaudentinum | miejsce =Gniezno | rok =1994 | tom =I | isbn =83-85654-24-0}}

* {{cytuj książkę |nazwisko =Tschirschnitz | imię =Alfred | tytuł =Dzieje ludów biblijnych | wydanie =I | wydawca =M. Sadren i S-ka | miejsce =Warszawa | rok =1994 | isbn =83-86340-00-3}}

* {{cytuj książkę|nazwisko=Wise|imię=Terence|tytuł=Ancient armies of the Middle East|inni=Angus McBride (ilustracje), Martin Windrow (redaktor)|tytuł=Ancient armies of the Middle East|wydawca=Osprey Publishing|seria=Man-at-Arms|miejsce=Londyn|rok=1981|isbn=0-85045-384-4}}