Nitra (miasto): Różnice pomiędzy wersjami

|flaga = Nitra_flagNitra flag.jpg

|wysokość = 138-587138–587

|współrzędne = 48°18′53″N 18°5′15″E05′15″E

Od momentu przybycia Słowian na obszary zachodniej Słowacji na początku VI w. okolice Nitry stanowiły jedno z głównych centrów osadniczych<ref>{{Cytuj |autor = |autor r = Gabriel Fusek |redaktor = A. Ruttkay, M. Ruttkay, P. Salkovsky |rozdział = Vcasnoslovanske obdobie |tytuł = Slovensko vo vcasnom stredoveku |data = 2002 |isbn = 80-88709-60-1 |miejsce = Nitra |s = 23}}</ref>. Pierwszy gród, o charakterze schronieniowym i być może kultowym, powstał na szczycie wzgórza Zobor w VII lub VIII w. (wykorzystano wały grodziska [[Kultura łużycka|kultury łużyckiej]] z [[Epoka brązu|epoki brązu]] i [[Epoka żelaza|wczesnej epoki żelaz]]<nowiki/>a). Jego walory obronne były raczej niskie, region ten był w tym czasie kontrolowany przez [[Awarowie|Awarów]], których osadnictwo pod koniec VIII w. sięgało południowych granic dzisiejszego miasta. Po upadku [[Awarowie|Kaganatu Awarskiego]] na początku IX w. Nitra stała się centrum polityczno-gospodarczym obszaru zachodniej Słowacji. Powszechnie określa się je mianem "„[[Księstwo Nitrzańskie|księstwa nitrzańskiego]]"”, w rzeczywistości nie ma jednak danych mówiących o istnieniu takiego tworu politycznego przed połową IX w.<ref name=":02">{{Cytuj |autor = D. Trestik |tytuł = Powstanie Wielkich Moraw |data = 2009}}</ref>

Najwcześniejsze informacje o Nitrze pojawiają się w źródłach pisanych około 870 r. i odnoszą do wydarzeń z lat ok. 828-833. Według "„[[Conversio Bagoariorum et Carantanorum]]"” niejaki [[Pribina]] zbudował "''na„na swoim majątku''"majątku” w miejscu zwanym ''locus Nitrava'' kościół i dał go poświęcić arcybiskupowi Salzburga [[Adalram]]owi, najprawdopodobniej w roku 828 lub 831. Źródło jest tendencyjne, gdyż jednym z jego celów, było wykazanie praw archidiecezji w Salzburgu do obszarów stanowiących pole działalności misyjnej [[Metody z Tesaloniki|św. Metodego]], biskupa Panonii i Moraw. Jest zatem rzeczą sporną, czy nazwa ''locus Nitrava'' oznaczała w tym przypadku miejscowość, albo też stanowiła nazwę całego regionu położonego nad rzeką Nitrą (podobnie jak np. Morawa). Choć powszechnie uważa się, że kościołem tym był obiekt stanowiący dziś katedrę [[Katedra św. Emmerama w Nitrze|św. Emmerama]] na Nitrianskim hradzie, nie ma na to dowodów wykopaliskowych. Nie ma także stuprocentowej pewności, co do tego, czy Pribina był samodzielnym władcą Nitry, czy też zarządzał Nitrą z ramienia władców [[Państwo wielkomorawskie|Moraw]]. Przyczyny jego wygnania przez księcia Moraw [[Mojmir I|Mojmira]] w 833 r. są bliżej nieznane i pozostają w sferze domysłów<ref name=":02" /><ref name=":12">{{Cytuj |autor = |autor r = P. Bednar, M. Samuel |redaktor = A. Ruttkay, M. Ruttkay, P Salkovsky |rozdział = Nitriansky hrad na prelome tisicroci |tytuł = Slovensko vo vcasnom stredoveku |data = 2002 |s = 149-155149–155}}</ref>.

W okresie wielkomorawskim (ok. 846-907) Nitra była głównym grodem samodzielnego (choć nie suwerennego) terytorium określanego przez historyków jako "„[[Księstwo Nitrzańskie|księstwo nitrzańskie]]"”, które stanowiło jeden z obszarów kluczowych Wielkich Moraw. We frankijskich źródłach pisanych z 2. połowy IX w. bywa określane jako ''regnum,'' co świadczyło o jego wyjątkowej pozycji i sile. Od około 850 r. Nitra była siedzibą [[Świętopełk I morawski|Świętopełka]] (do 870 r. główną), późniejszego władcy Wielkich Moraw, a następnie po jego śmierci w 894 r., wraz z księstwem Nitrzańskim, przypadła w udziale jednemu z jego synów, [[Świętopełk II morawski|Świętopełkowi II]]. Nie jest jasne kto sprawował władzę w Nitrze pomiędzy 871 a 894 r. W roku 871 na krótko została opanowana przez Sławomira, możnego z rodu Mojmirowiczów, który jednak został szybko przez Świętopełka usunięty. Najprawdopodobniej po tym Świętopełk zachował władzę nad Nitrą i regnum aż do swojej śmierci i sprawował ją poprzez jakiegoś wojewodę, być może syna<ref name=":02" />.

Gród na Nitrianskim hradzie wybudowano około połowy IX w. i zajmował on cały obszar dzisiejszego wzgórza. Miał powierzchnię około 8 ha. Teren podgrodzia pokrywający się z obszarem obecnego Starego Miasta był zajęty przez gęste osadnictwo otwarte, jego część mogła być jednak umocniona (np. palisadą), czemu sprzyjało położenie Nitry na łagodnych wzgórzach. W IX w. na terenie dzisiejszego miasta znajdowały się przynajmniej dwa mniejsze grody -– na Martinskim vrchu oraz na Lupce<ref name=":12" />.

Po upadku politycznym Wielkich Moraw gród zachowuje swoje znaczenie jako stolica regionu. Między 907 a 920 r. Nitra została opanowana przez wojska węgierskie, a jej zdobycie skutkowało podporządkowaniem księciu [[Arpad]]owi i jego następcom całego obszaru zachodniej Słowacji. Od tego czasu Nitra należała do domen dynastii [[Arpadowie|Arpadów]], a gród był siedzibą księcia nitrzańskiego, zwykle następcy tronu [[Królestwo Węgier|Węgier]]. Zachowano tym tradycję pochodzącą jeszcze z czasów książąt wielkomorawskich. Na lata 20.-30. X w. datuje się też napływ węgierskiego osadnictwa na obszary dzisiejszej południowej Słowacji, w tym rejon Nitry, miasto zachowało jednak słowiański charakter. W drugiej połowie X w. (ok. 955-987), w wyniku osłabienia władzy spowodowanego klęska Węgrów na Lechowym polu, gród i region Nitry prawdopodobnie dostał się pod panowanie [[Czechy|czeskie]]. Odzyskany przez Węgrów pod koniec X w., na początku XI w. (około 1001) gród dostał się wraz z obszarem dzisiejszej Słowacji pod panowanie [[Bolesław I Chrobry|Bolesława Chrobrego]], jednak nadal władał w nim książę z dynastii [[Arpadowie|Arpadów]] -– [[Władysław Łysy]]<ref name=":2" />. Nitra powróciła pod panowanie węgierskie w 1029 r. W latach panowania polskiego w Nitrze w opactwie św. Hipolita przebywał [[Andrzej Świerad|św. Andrzej-Świerad]], pustelnik pochodzący z [[Opatowiec|Opatowca]] nad Wisłą.

W pierwszej połowie XI w. gród nitrzański uległ spaleniu. Nowe umocnienia wybudowano w latach 1046-10601046–1060. Wtedy też najprawdopodobniej umocniono i podgrodzie. W 2. poł. XI w. wał drewniano-ziemny grodu zastąpiono murem kamiennym, jednym z najwcześniejszych murowanych umocnień na terenie dawnego Królestwa Węgierskiego<ref name=":12" />.

W latach 1048-11081048–1108 Nitra stanowiła siedzibę tzw. pogranicznego województwa (ducatus), obejmującego 15 komitatów górnowęgierskich, i siedzibę następcy tronu Węgier. W 1110 r. król węgierski Koloman odnowił biskupstwo nitrzańskie podlegające arcybiskupstwu w [[Ostrzyhom]]iu. Na skutek reform administracyjnych prowadzonych od końca XI w. i w XII w. (wydzielanie nowych komitatów) księstwo nitrzańskie uległo rozkładowi (zlikwidowane w 1108 r.) i stało się jednym z wielu komitatów Górnych Węgier<ref name=":2" />.

W 1545 r. rozpoczęto budowę umocnień miejskich, Dolne Miasto nigdy jednak nie otrzymało murów z prawdziwego zdarzenia, a jedynie bramę miejską (tzw. Turecka Brama). W latach 1663-16641663–1664 Nitra była okupowana przez wojska tureckie. Wypędzenie Turków w 1664 r. odbyło się kosztem zniszczenia miasta i zamku. Zamek w dzisiejszym kształcie odbudowano w 1673 r. Otrzymał on załogę złożoną z wojsk cesarskich, co było przyczyną stałych konfliktów i awantur między mieszczanami a żołnierzami. W 1701 r. załoga cesarska opuściła Nitrę. Rozkazu zburzenia murów zamkowych nie wykonano, z powodu braku środków.

=== XVIII-XIXXVIII–XIX wiek<ref name=":3" /> ===

XVIII i XIX wiek to okres rozwoju architektonicznego Górnego Miasta, które nadal stanowiło własność biskupią. W latach 1710-17361710–1736 przebudowano od podstaw, w barokowym stylu, katedrę św. Emmerama. W latach 1731-17391731–1739 wybudowano pałac biskupi oraz wieżę zegarową, w 1764-17701764–1770 tzw. Wielkie Seminarium (rozbudowane następnie w latach 1778-17801778–1780), a w latach 1778-17791778–1779 pałac prepozytury nitrzańskiej. W roku 1786 wybrukowano ulice, przybywały rzeźby. Do końca XVIII w. Górne Miasto nabrało wyglądu podobnemu dzisiejszemu. Pożar w roku 1793 zniszczył klasztor franciszkanów i sąsiednie zabudowania, co wykorzystano do jego przebudowy. W 1818-1821 biskup Kluch wybudował pałac w stylu empire.

W latach 1739-17401739–1740 Nitrę opanowała zaraza, w wyniku której zmarła 1/3 ludności miasta.

=== 1848-19181848–1918<ref name=":3" /> ===

Imponujący wygląd Górnego Miasta kontrastował z Dolnym Miastem, które zachowało średniowieczny wygląd i stanowiło osadę o charakterze półwiejskim. Mieszczanie hodowali bydło, które codziennie wyganiali przez bramę miejską na pastwiska, powszechne były chlewy, gumna i spichlerze, a do działek przylegały pola i winnice. Dopiero w 2. poł. XIX miasto nabrało współczesnego charakteru. W 1880 r. wybudowano magistrat, w 1883 r. otworzono Teatr Żupny, a w następnych latach pocztę i sierociniec. Zburzeniem Bramy Tureckiej w 1859 r. otworzono też możliwość rozbudowy miasta na południe. W 1890 r. wybudowano w Nitrze koszary. Lata 80. XIX  to okres rozwoju handlu, co skutkowało rozbudową miasta o hotele, gospody i kawiarnie. W 1892 r. przeprowadzono pierwszą linię telefoniczną między gospodą Koruna a hotelem Hungária. Do 1897 roku w mieście powstało 18 nowych budynków a 93 przebudowano. Największą inwestycją była budowa reprezentacyjnego pałacu sądu w latach 1901-19031901–1903.

=== 1918-19391918–1939<ref name=":3" /> ===

=== 1939-19451939–1945 ===

Według danych z 2 stycznia 2019 r. w Nitrze mieszka 78 559 mieszkańców<ref>{{Cytuj |tytuł = Mesto Nitra -– Počet obyvateľov Nitry klesol na 78 559 |data dostępu = 2019-05-07 |opublikowany = www.nitra.sk |url = https://www.nitra.sk/zobraz/obsah/30865}}</ref>. Dane te obejmują jednak wyłącznie osoby zameldowane w mieście na pobyt trwały. Ze względu na ignorowanie przez migrujących Słowaków przestarzałych przepisów meldunkowych, realną liczbę mieszkańców Nitry należy zwiększyć o około 9%<ref>{{Cytuj |tytuł = Analytici Inštitútu finančnej politiky na MF SR sa pozreli na fenomén tzv. cépečkárov |data dostępu = 2019-05-07 |opublikowany = Ministerstvo financií Slovenskej republiky |url = https://www.finance.gov.sk/sk/media/tlacove-spravy/analytici-institutu-financnej-politiky-mf-sr-pozreli-fenomem-tzv-cepeckarov.html |język = sk}}</ref>. Choć oficjalnie liczba mieszkańców Nitry spada od roku 1993, kiedy to Nitra liczyła ok. 92 000 mieszkańców, dzieje się tak na skutek migracji obywateli Nitry na teren sąsiednich gmin, które sukcesywnie zamieniane są w typowe przedmieścia z zabudową szeregową i jednorodzinną<ref>{{Cytuj |autor = Zuzana Czakova |tytuł = Vyvoj a formovanie suburbanizacneho zazemia mesta Nitra |czasopismo = Geographia Cassoviensis |data = 2009 |wolumin = III |numer = 2 |s = 34-4234–42 |url = https://uge.science.upjs.sk/images/geographia_cassoviensis/articles/GC-2009-3-2/05_Czakova_tlac5.pdf}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = |redaktor = Branislav Sprocha |tytuł = Demografický obraz najväčších miest Slovenska |data = 2016 |url = www.infostat.sk/vdc/pdf/mesta.pdf}}</ref>. Bezrobocie w powiecie Nitra w marcu 2019 wynosiło 2,15%<ref>{{Cytuj |tytuł = ÚPSVaR |data dostępu = 2019-05-07 |opublikowany = www.upsvr.gov.sk |url = https://www.upsvr.gov.sk/buxus/generate_page.php?page_id=855042}}</ref>. Niska stopa bezrobocia jest efektem relatywnie niedużej odległości Nitry od Bratysławy, sporej liczby dużych przedsiębiorstw zlokalizowanych w okolicy (Samsung, Amazon, Peugeot), a także otwarcia w Nitrze w 2018 r. fabryki samochodów Jaguar Landrover<ref>{{Cytuj |tytuł = Miera nezamestnanosti v Nitrianskom kraji klesá: Dosiahla 3,14 percenta |data dostępu = 2019-05-07 |opublikowany = Nitra24.sk |url = https://nitra.dnes24.sk/miera-nezamestnanosti-v-nitrianskom-kraji-klesa-dosiahla-3-14-percenta-328692 |język = sk}}</ref>.

W Nitrze siedzibę mają dwa uniwersytety -– [[Uniwersytet Konstantyna Filozofa w Nitrze|Uniwersytet Konstantyna Filozofa]] (Univerzita Konštantína Filozofa) oraz [[Słowacki Uniwersytet Rolniczy w Nitrze|Słowacki Uniwersytet Rolniczy]] (Slovenská poľnohospodárska univerzita). Oprócz tego w mieście zlokalizowane są instytuty [[Słowacka Akademia Nauk|Słowackiej Akademii Nauk]] -– Instytut Archeologii (Archeologický ústav SAV), Instytut Genetyki i Biotechnologii Roślin (Ústav genetiky a biotechnológií rastlín CBRB SAV) oraz Instytut Ekologii Lasu (Ústav ekológie lesa SAV). Nitra jest też siedzibą Agroinstytutu (Agroinštitút Nitra) -– państwowej jednostki naukowo-badawczej podlegającej Ministerstwu Rolnictwa.

<ref name="cp">{{Cytuj stronę | url = https://www.nitra.sk/zobraz/obsah/30865 | tytuł = Počet obyvateľov Nitry klesol na 78 559 | data = 2019-01-18 | opublikowany = Mestsky urad Nitra | język = sk | data dostępu = 2019-05-06}}</ref>

<ref name="obszar">{{Cytuj stronę | url = https://www.nitra.sk/zobraz/sekciu/geografia-a-demografia | tytuł = Základné údaje -– mesto Nitra | data = 2018-11-05 | opublikowany = Mestsky urad Nitra | język = sk | data dostępu = 2019-05-03}}</ref>

<ref name="zarządzający">{{Cytuj stronę | url = https://www.nitra.sk/zobraz/sekciu/primator | tytuł = Primator | data = 2018-11-29 | opublikowany = Mestsky urad Nitra | język = sk | data dostępu = 2019-05-03}}</ref>