Marceli Handelsman: Różnice pomiędzy wersjami

'''Marceli Handelsman''', ps. ''Maciej„Maciej Romański''Romański”, ''Maciej„Maciej TargowskiTargowski”, Józef„Józef Krzemień''Krzemień” (ur. [[8 lipca]] [[1882]] w [[Warszawa|Warszawie]], zm. [[20 marca]] [[1945]] w [[Mittelbau-Dora|Dora-Nordhausen]]) – polski [[prawnik]] i [[Historia|historyk]] żydowskiego pochodzenia, [[Mediewistyka|mediewista]], historyk dziejów nowożytnych i najnowszych, [[metodologia historii|metodolog historii]], jeden z najwybitniejszych polskich historyków 1 poł. XX w.; [[wolnomularstwo|wolnomularz]]<ref>SĘP, ''Forpoczty masonerii w Polsce'', w: „Myśl Narodowa”. 1933 nr 30, s. 343.</ref>. Brat [[Józef Handelsman|Józefa Handelsmana]].

Ukończył [[V Gimnazjum w Warszawie]], następnie studiował prawo na rosyjskim [[Uniwersytet Warszawski|Uniwersytecie Warszawskim]], historię na uniwersytecie w [[Berlin]]ie, a po wydaleniu w 1906 r. za działalność [[socjalizm|socjalistyczną]] kontynuował studia w [[Paryż]]u w [[École nationale des chartes]] i [[Collège de France]], w [[Zurych]]u (doktorat obroniony w 1909) oraz w [[Rapperswil]]u, [[Wiedeń|Wiedniu]] i [[Londyn]]ie<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-19451882–1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 336-338336–338.</ref>.

Od 1915 r. był związany z [[Uniwersytet Warszawski|Uniwersytetem Warszawskim]], gdzie w 1919 r. uzyskał tytuł [[Profesor zwyczajny(stanowisko)|profesora zwyczajnego]]<ref>''Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura'', red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 126.</ref>. W latach 1930–1931 doprowadził do utworzenia odrębnego [[Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego|Instytutu Historycznego]] na Uniwersytecie Warszawskim, którego został pierwszym dyrektorem<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 339.</ref>. Pełnił funkcję dziekana Wydziału Humanistycznego UW. Jako historyk interesował się szczególnie działalnością obozu [[Hotel Lambert (obóz polityczny)|Hôtel Lambert]] i księcia [[Adam Jerzy Czartoryski|Adama Czartoryskiego]] oraz dziejami [[Wielka Emigracja|Wielkiej Emigracji]]<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 344.</ref>. W latach 1948–1950 wydano pośmiertnie niedokończoną biografię jego autorstwa pt. ''Adam Czartoryski'' (tomy 1–3)<ref name = "Węcowski s 346">[[Piotr Węcowski]], ''Marceli Handelsman (1882-19451882–1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 346.</ref>. {{fakt|data=2014-03|Jako wszechstronny historyk podejmował badania w dziedzinie [[historia prawa|historii prawa]], ustroju, idei, historii społecznej i politycznej.}} Badał [[średniowiecze]], okres napoleoński i XIX wiek<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 343-345343–345.</ref>. Zajmował się także metodologią historii<ref name = "Węcowski s 345">[[Piotr Węcowski]], ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 345.</ref>.

Od kwietnia do sierpnia 1918 r. był przewodniczącym [[Komisja Archiwalna Tymczasowej Rady Stanu|Komisji Archiwalnej Tymczasowej Rady Stanu]]<ref>A. Rybarski, ''Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej'', „Archeion”, T. I (1927), s. 4.</ref>. W związku z jej pracami opracował projekt ustawy archiwalnej oraz wytyczne dotyczące kursów archiwalnych, które stały się podstawą dla stworzenia przepisów wprowadzonych potem reskryptem [[Rada Regencyjna|Rady Regencyjnej]] z dnia 31 lipca 1918 r.<ref>A. Rybarski, ''Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej'', „Archeion”, T. I (1927), s. 5, 7.</ref> Reprezentował stronę polską (wraz ze [[Stefan Ehrenkreutz|Stefanem Ehrenkreutzem]] i [[Stanisław Kętrzyński|Stanisławem Kętrzyńskim]]) w utworzonej dwustronnej podkomisji technicznej, mającej dokonać analizy roszczeń w stosunku do [[materiały archiwalne|akt]] dotyczących ziem polskich zaliczonych do przejęcia od niemieckich instytucji archiwalnych (w tym tzw. [[akta popruskie|akt popruskich]]) obradującej 10 i 25 września oraz 4 i 24 października 1918 r.<ref>A. Rybarski, ''Centralny zarząd archiwalny w odrodzonej Rzeczypospolitej polskiej'', „Archeion”, T. I (1927), s. 8, 9.</ref>

Był członkiem [[Polska Akademia Umiejętności|Polskiej Akademii Umiejętności]] oraz francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. W latach 1918–1939 był redaktorem „[[Przegląd Historyczny|Przeglądu Historycznego]]”<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 340, 341.</ref>, a w latach 1918–1919 – dyrektorem [[Archiwum Akt Dawnych]] w Warszawie<ref>Irena Koberdowa (red.), ''Indeks osobowy'', „Teki archiwalne” 1968, t. 11, s. 189.</ref>. W 1921 r. współtworzył Instytut Badań Narodowościowych<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 341.</ref>. {{fakt|data=2014-03|W latach 1920–1935 był przewodniczącym Komisji Atlasu Historii Ziem Polskich}} oraz delegatem [[Polskie Towarzystwo Historyczne|Polskiego Towarzystwa Historycznego]] w Międzynarodowym Komitecie Historycznym, jednym z organizatorów Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w [[Warszawa|Warszawie]] w 1933 r.<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 340.</ref> 30 maja 1937 r. został wybrany na członka zagranicznego francuskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w miejsce zmarłego w 1936 r. [[Rudyard Kipling|Rudyarda Kiplinga]]<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Uczony polski obejmuje fotel w Akademii Nauk Moralnych i Politycznych |url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40641|czasopismo = [[Gazeta Lwowska (1810–1939)|Gazeta Lwowska]] | strony = 2 | data = Nrnr 119 z 1 czerwca 1937 | url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=40641}}</ref>.

Był zwolennikiem [[Polska Partia Socjalistyczna|PPS]] i [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] oraz gorącym orędownikiem współpracy polsko-francuskiej<ref>Stefan Kieniewicz, Marceli Handelsman, [w:] Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, Warszawa 1985, s. 256-273256–273.</ref>. Uczestnik [[wojna polsko-bolszewicka|wojny polsko-bolszewickiej]] w latach 1919–1920<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 342.</ref>{{fakt|data=2014-03|, po wojnie pełnił funkcję rzeczoznawcy strony polskiej podczas rewindykacji dóbr polskich z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. W latach późniejszych krytykował [[proces brzeski]], naruszanie przez władze autonomii szkół wyższych}} oraz antysemityzm na uczelniach, wyrażający się m.in. w próbach wprowadzenia [[getto ławkowe|getta ławkowego]] czy tzw. „paragrafu aryjskiego”, czyli wykluczenia Żydów ze stowarzyszeń naukowych i samopomocowych na uczelniach<ref name="Rudnicki" />.

Z powodu swoich liberalnych poglądów był atakowany w prasie [[Narodowa Demokracja|obozu narodowego]] („Gazeta Warszawska”, „Myśl Narodowa”)<ref name='"słownik'">{{Cytuj stronę | url = http://ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/marceli-handelsman | tytuł = Marceli Handelsman | praca = Polski Słownik Biograficzny | data dostępu =28.08. 2018-08-28}}</ref>. W marcu 1934 r. został napadnięty na dziedzińcu uniwersyteckim i uderzony w tył głowy [[kastet]]em<ref>[http://lewicowo.pl/doroczny-wstyd M. Dąbrowska: ''Doroczny wstyd'']. [dostęp: 13.09.2014-09-13].</ref>. W związku z napadem aresztowano byłych działaczy [[Obóz Wielkiej Polski|Obozu Wielkiej Polski]], między innymi [[Zygmunt Dziarmaga-Działyński|Zygmunta Dziarmagę]]<ref>{{Cytuj pismo |tytuł czasopismo=Dzień DobryAresztowanie |5 sprawców napadu na prof. Handelsmana |url = https://polona.pl/item/dzien-dobry-r-4-nr-82-23-marca-1934,MTUxNjYxNTk/0/#info:metadata |czasopismo tytuł=Aresztowanie 5Dzień sprawców napadu na prof. HandelsmanaDobry |data = 1934-03-23.03.1934 |data dostępu =28.08. 2018-08-28}}</ref>, przywódcę bojówki „Uczelnie Różne”, która następnie została podporządkowana [[Obóz Narodowo-Radykalny|ONR]]<ref name="Rudnicki" />. Napad wzbudził powszechne oburzenie<ref name="Rudnicki">{{Cytuj książkę | autor = [[Szymon Rudnicki]] |tytuł tytuł= Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność |url data=1985 | isbn=9788307012216 | wydawca=Czytelnik | strony=213-214 | url=https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=O2qKAAAAMAAJ&dq=Rudnicki+Obóz+Narodowo-Radykalny&focus=searchwithinvolume&q=10+lipca|data = 1985 |isbn = 9788307012216 |wydawca = Czytelnik |strony = 213–214}}</ref>.

W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] ukrywał się (rodzina pochodzenia żydowskiego). Mimo to uczestniczył w [[Tajne nauczanie|tajnym nauczaniu]]. Współpracował z [[Biuro Informacji i Propagandy|Biurem Informacji i Propagandy KG AK]]{{r|Węcowski s 345}}. W maju 1944 r. w rękach kierującego wówczas BIP-em [[Jan Rzepecki|Jana Rzepeckiego]] znalazł się dokument (oceniony przez [[Grzegorz Mazur|Grzegorza Mazura]] jako wytwór wywiadu [[Narodowe Siły Zbrojne|NSZ]]), zatytułowany „Żydzi w ZWZ”. zawierający nazwiska Rzepeckiego, Gieysztora, Handelsmana i Makowieckiego{{u|TO}}. Na skutek denuncjacji{{u|NSZ}} Marceli Handelsman został aresztowany 14 lipca 1944 r. przez [[Gestapo]], miesiąc po [[Morderstwo Widerszala i Makowieckiego|zamordowaniu innych pracowników BIP AK]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20140808051921/http://glaukopis.pl/pdf/9-10/polemiki.pdf |tytuł = Sebastian Bojemski: Likwidacja Widerszala i Makowieckich, czyli Janusz Marszalec widzi drzewa, a nie widzi lasu|data dostępu=2014-08-05|opublikowany = glaukopis.pl |strony = 370 |data dostępu = 2014-08-05}}</ref><ref>[http://www.jhi.pl/psj/Handelsman_Marceli Rafał Żebrowski, ''Marceli Handelsman'', Żydowski Instytut Historyczny].</ref><ref>''Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura'', red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 127.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20161006152242/http://www.niniwa22.esy.es/lipinski_raport_rzepeckiego.htm Piotr Lipiński, Raport Rzepeckiego, Gazeta Wyborcza z 28 grudnia 2002 r.]</ref><ref>{{cytuj książkę | autor = [[Marek Jan Chodakiewicz]] | tytuł = Narodowe Siły Zbrojne. „Ząb” przeciw dwu wrogom | wydanie = II | miejsce = Warszawa | data = 2005 | strony = 411-412411–412 | isbn = 83-911097-1-2}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = [[Stanisław Żochowski]]; |tytuł = O Narodowych Siłach Zbrojnych. NSZ |data = 1994 |isbn = 83-900701-7-0 |miejsce = Lublin |wydawca = „Retro”Retro |s = 205 |oclc = 835333155}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Sebastian Bojemski |tytuł = Poszli w skier powodzi... Narodowe Siły Zbrojne w Powstaniu Warszawskim |data = 2002 |isbn = 83-902410-1-3 |miejsce = Warszawa |wydawca = WydawnWyd. Glaukopis |s = 249 |oclc = 51569944}}</ref>.

Trafił do [[obóz koncentracyjny|obozu koncentracyjnego]] w [[Groß-Rosen|Gross-Rosen]]. Następnie został przeniesiony do Dora-Nordhausen, gdzie zmarł 20 marca 1945 r.{{r|Węcowski s 346}} Jego symboliczny grób znajduje się na [[Cmentarz Powązkowski w Warszawie|Cmentarzu Powązkowskim]] w [[Warszawa|Warszawie]] (kwatera 69-4-19)<ref>{{Cmentarze Warszawa|id=28668|cmentarz=Cmentarz Stare Powązki|osoba=NATALJANatalja RUDNIKOWARudnikowa|data dostępu=2020-01-31}}</ref>.

Marceli Handelsman prowadził w okresie międzywojennym dwa seminaria: średniowieczne (tematyka głównie z okresu [[Merowingowie|Merowingów]] i [[Karolingowie|Karolingów]]) i XIX-wieczne (tematyka z epoki napoleońskiej). Był wychowawcą wielu pokoleń historyków takich jak: [[Stanisław Arnold]], [[Aleksy Franciszek Bachulski]], [[Halina Bachulska]], [[Oskar Bartel]], [[Eugeniusz Boss]], [[Artur Eisenbach]], [[Aleksander Gieysztor]], [[Wincenty Gorzycki]], [[Henryk Jabłoński]], [[Stefan Jellenta]], [[Stefan Kieniewicz]], [[Aleksander Krasuski]], [[Tadeusz Landecki]], [[Czesław Leśniewski]], [[Witold Łukaszewicz]], [[Marian Małowist]], [[Tadeusz Manteuffel]], [[Adam Mauersberger]], [[Anna Minkowska]], [[Gryzelda Missalowa]], [[Wanda Moszczeńska]], [[Henryk Paszkiewicz]], [[Irena Pietrzak-Pawłowska]], [[Stanisław Płoski]], [[Hanna Pohoska]], [[Stefan Pomarański]], [[Ryszard Przelaskowski]], [[Eugeniusz Przybyszewski]], [[Emanuel Ringelblum]], [[Lucjan Rusjan]], [[Marian Henryk Serejski]], [[Jakub Szacki]], [[Adam Szczypiorski]], [[Ludwik Widerszal]], [[Helena Więckowska]], [[Janusz Woliński (historyk)|Janusz Woliński]], [[Karol Zbyszewski]], [[Mieczysław Żywczyński]]<ref>P. Węcowski, ''Marceli Handelsman (1882-1945)'', [w:] M. Handelsman, ''Historyka'', oprac. P. Węcowski, Warszawa 2010, s. 343, 344; M. Wierzbicka, ''Marceli Handelsman'', [w:] ''Słownik Historyków Polskich'', red. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 175-177.</ref>.

* ''Napoléon et la Pologne'' (1909)<ref>{{Cytuj |autor = Marceli Handelsman |tytuł = Napoléon et la Pologne 1806-1807 : d'apresd’apres les documents des Archives Nationales et les Archives du Ministère de Affaires Étrangères, wyd. 1909. |data = |data dostępu = 2018-07-19 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/napoleon-et-la-pologne-1806-1807-d-apres-les-documents-des-archives-nationales-et-les,NDcwMDY0Mjg/6/#info:metadata}}</ref>

* ''Rozwój narodowości nowoczesnej'' (1924)<ref>{{Cytuj |autor = Marceli Handelsman |tytuł = Rozwój narodowości nowoczesnej. [T. 1], wyd. 1924. |data = |data dostępu = 2018-07-20 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/rozwoj-narodowosci-nowoczesnej-t-1,NDcwMDY0NzY/4/#info:metadata}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Marceli Handelsman |tytuł = Rozwój narodowości nowoczesnej. T. 2, Francja-Polska 1795-1845 : studja nad dziejami myśli politycznej, wyd. 1924. |data = |data dostępu = 2018-07-20 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/rozwoj-narodowosci-nowoczesnej-t-2-francja-polska-1795-1845-studja-nad-dziejami,NDcwMDY0Nzc/6/#info:metadata}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Marceli Handelsman |tytuł = Rozwój narodowości nowoczesnej. T. 3, Ukraińska polityka ks. Adama Czartoryskiego przed wojną Krymską, wyd. 1924. |data = |data dostępu = 2018-07-20 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/rozwoj-narodowosci-nowoczesnej-t-3-ukrainska-polityka-ks-adama-czartoryskiego-przed,NDcwMDY0Nzk/8/#info:metadata}}</ref>

* ''Mickiewicz w latach 1853–551853–1855'' (1933)<ref>{{Cytuj |autor = Marceli Handelsman |tytuł = Mickiewicz w latach 1853-18551853–1855, wyd. 1933. |data = |data dostępu = 2018-07-20 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/mickiewicz-w-latach-1853-1855,NDcwMDY0MDY/8/#info:metadata}}</ref>

* ''Między Wschodem a Zachodem'' (1943)<ref>{{Cytuj |autor = Marceli Handelsman (pseudps. Józef Krzemień) |tytuł = Między Wschodem i Zachodem, wyd. 1939 [i.e.1943]. |data = |data dostępu = 2018-07-19 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/miedzy-wschodem-i-zachodem,MjU5OTcw/1/#info:metadata}}</ref>

* [[Order Odrodzenia Polski|Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski]] – po raz pierwszy (1929)<ref>27 listopada 1929 „za zasługi na polu naukowem i pedagogicznem” ({{Monitor Polski|1929|276|638}}).</ref>

* Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – pośmiertnie (1946)<ref>11 lipca 1946 „za działalność konspiracyjną podczas okupacji” ({{Monitor Polski|1947|34|286}}).</ref>

* [[Legia Honorowa|Krzyż Komandorski Orderu Legii Honorowej]] (Francja)<ref name="sl">{{Cytuj książkę |tytuł autor= Czy wiesz kto to jest? |url = http://jbc.jelenia-gora.pl/publication/19725|inni = [[Stanisław Łoza]] (red.) | tytuł = Czy wiesz kto to jest? | wydawca = Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej | miejsce = Warszawa | data = 1938 | strony = 248 | url = http://jbc.jelenia-gora.pl/publication/19725}}</ref>

* Medal [[Université Libre de Bruxelles|Uniwersytetu w Brukseli]] (1931, Belgia)<ref name="psb">{{Cytuj stronę | url = http://ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/marceli-handelsman | tytuł = Handelsman Marceli (1882–1945) | praca = [[Polski Słownik Biograficzny]], t. IX/1960-1961 | opublikowany = ipsb.nina.gov.pl | data dostępu = 2018-12-09}}</ref>

<ref name="TO">„'''''Raport kontrwywiadu AK o agenturach komuny i NKWD w AK i Delegaturze Rządu''' (...). Według uporczywie powtarzających się pogłosek w tzw. Komitecie Politycznym ZWZ, silnie zakonspirowanym zasiada m.in. prof. Marceli Handelsman – żyd, mason, organizator i spirytus movens komunistycznego Komitetu Inicjatywy Narodowej. Prof. Marceli Handelsman współpracuje ściśle z prof. [[Stanisław Arnold|Stanisławem Arnoldem]], premierem Rządu Ludowego Republiki Polskiej, z którym jest zresztą spowinowacony, kuzynka prof. Marcelego Handelsmana z domu Altberg jest żoną prof. Stanisława Arnolda. Jakieś wybitne stanowisko w AK zajmuje podobno kuzyn prof. Marcelego Handelsmana, prof. Uniwersytetu Warszawskiego [[Kazimierz Kuratowski|Kuratowski (Kuratow) Kazimierz]], rosyjski żyd, mający fatalną opinię w kołach profesorskich (polskich). Z kół tzw. administracji cywilnej AK uzyskano prywatne informacje, że dużą rolę gra tam znany finansista żydowski Landau. Przed wojną Landau utrzymywał bliskie stosunki z prof. Marcelim Handelsmanem. Należy zwrócić uwagę, że jeśli nawet prof. Marceli Handelsman nie piastuje oficjalnie żadnego stanowiska w AK, to w każdym razie posiada on w tym środowisku bardzo liczne i wpływowe koneksje, które niewątpliwie wykorzystuje dla infiltracji wpływów komuny”'' (Archiwum Akt Nowych, 203/III-137, k. 30-32a). Treść dokumentu za: ''Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty''. Wybór i opracowanie [[Marek Jan Chodakiewicz]], [[Piotr Gontarczyk]], [[Leszek Żebrowski]], t. 3, Warszawa 1999. s. 197.</ref>

* [[Aleksander Gieysztor]], ''Marceli Handelsman'', [w:] ''Portrety uczonych polskich'', Kraków 1974.

* [[Maria Wierzbicka]], ''Marceli Handelsman'', [w:] ''[[Słownik historyków polskich]]'', red. Maria Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 175-177175–177.

* [http://www.litdok.de/cgi-bin/litdok?lang=pl&t_multi=x&v_0=PER&q_0=Handelsman%2C+Marceli Marceli Handelsman – bibliografia osobowa] w LitDok Bibliografia Historii Europy ŚrodkowowschodniejŚrodkowo-Wschodniej, Instytut Herdera w Marburgu