|
[[Plik:Brandt Józef Pospolite ruszenie u brodu.jpg|thumb|350px|[[Józef Brandt]], Pospolite ruszenie u brodu, 1880]]
[[Plik:Chorągiew grodzieńska.JPG|thumb|Chorągiew pospolitego ruszenia [[powiat grodzieński (I Rzeczpospolita)|powiatu grodzieńskiego]] z 1619 roku]]
'''''Pospolite ruszenie''' – polegało na powoływaniu pod broń całej męskiej ludności''
'''Pospolite ruszenie''' – polegało na powoływaniu pod broń całej męskiej ludności państwa lub tylko pewnej części mieszkańców uprawnionej i zobowiązanej do tego rodzaju służby. [[Mobilizacja]] pospolitego ruszenia była powszechnym sposobem prowadzenia [[Wojna|wojny]] w [[Średniowiecze|średniowiecznej]] Europie i innych rejonach świata przed wprowadzeniem armii zawodowych – zaciężnych lub z poboru. Członkowie pospolitego ruszenia zobowiązani byli sami dbać o swoje wyposażenie i [[Broń|uzbrojenie]] – regulowały to osobne przepisy.
== Pospolite ruszenie w Turcji ==
ruszenia była mała.
Pospolite ruszenie lenników tworzyli [[feudalizm|feudałowie]], którzy w zamian za użytkowanie [[lenno|lenn]] nadanych przez [[władcy Turcji|sułtana]] zobowiązani byli do służby wojskowej. Konnica pospolitego ruszenia ([[topraki]]) zorganizowana była na zasadach terytorialnych. W jej skład wchodziły oddziały 21 prowincji zwanych [[wilajet]]ami i 250 [[sandżak]]ów.
Liczebność [[Imperium Osmańskie|tureckiego]] pospolitego ruszenia była początkowo bardzo wysoka – w połowie XVI wieku dochodziła do 200 000 żołnierzy. Z czasem, gdy [[lenno|system lenny]] podlegał rozkładowi, siła liczebna pospolitego ruszenia malała. Pod koniec XVII wieku w całym Imperium Osmańskim było 3192 [[zaim]]ów i 50 160 [[timariot]]ów obowiązanych do wystawiania 126 292 żołnierzy. Na wyprawy wojenne brano nie więcej jak połowę tych wojsk. Wartość bojowa tureckiego pospolitego ruszenia była mała.
== Pospolite ruszenie w Polsce ==
W Polsce od 1454 roku powołanie pospolitego ruszenia wymagało zgody [[Sejmiki ziemskie|sejmików ziemskich]], a od 1493 roku [[Sejm walny|sejmu walnego]]. W [[Korona Królestwa Polskiego|Koronie]] pospolite ruszenie podlegało rozkazom króla, w [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkim Księstwie Litewskim]] hetmana<ref>Diana Konieczna, Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzeskolitewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2013, s. 32.</ref>.
Do pospolitego ruszenia powoływana była cała szlachta i ci z mieszczan krakowskich, wileńskich i lwowskich, którzy posiadali dobra ziemskie, także wójtowie i sołtysi z dóbr świeckich i duchownych<ref>Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa 1903, s. 104.</ref>.
Do pospolitego ruszenia w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim zobowiązani byli właściciele ziemscy w zamian za posiadane dobra ziemskie, stąd więc ta służba wojenna, była zwana też służbą ziemską (Litwa). Pod koniec średniowiecza pospolite ruszenie ustąpiło w znaczeniu militarnym wojsku zaciężnemu i z podstawowych sił zbrojnych przekształciło się jedynie w formację pomocniczą, jednak ciągle ważną ideologicznie, ponieważ służba w pospolitym ruszeniu świadczyła o przynależności do stanu uprzywilejowanego, a więc uzasadniała pozycję społeczną szlachty jako „obrońców Ojczyzny” i sukcesorów tradycji rycerskiej<ref>{{Cytuj |autor = Emil Kalinowski |tytuł = Pospolite ruszenie ziemi bielskiej.pdf |data dostępu = 2019-06-03 |url = https://www.academia.edu/38251113/Pospolite_ruszenie_ziemi_bielskiej.pdf |język = en}}</ref>.
W [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]] w czasie [[wolna elekcja|wolnej elekcji]] szlachta zbierała się w trybie pospolitego ruszenia dla wyboru władcy<ref>Kazimierz Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwał sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku, Lwów 1928, s. 64.</ref>.
Niektóre jednostki administracyjne Rzeczypospolitej (np. [[województwo podlaskie (I Rzeczpospolita)|województwo podlaskie]] i [[ziemia łukowska]]), miały zagwarantowane prawem odbywanie pospolitego ruszenia [[wyprawa łanowa|wyprawą łanową]]<ref>Zbigniew Hundert, Wojska zaciągnięte przez samorząd lokalny ziemi warszawskiej w latach 1671–1673, w: Almanach Warszawy, t. 9, 2015, s. 71.</ref>.
W Polsce siedemnastowiecznej pospolite ruszenie szlacheckie całego kraju było traktowane raczej jako ostateczny środek obrony Rzeczypospolitej, niż jako aktywna siła militarna; zwoływano je tylko kilkakrotnie, w roku 1621, 1649, 1651, w latach 1655–1657 (wzięło udział m.in. w [[Bitwa pod Warszawą (1656)|Bitwie pod Warszawą (1656)]]), wreszcie – po raz ostatni – w roku 1672.
Częściej powoływano pospolite ruszenie z jakiegoś regionu – najczęściej z województw południowo-wschodnich dla ich obrony przed Tatarami.
Po odzyskaniu [[Smoleńsk]]a w wyniku [[Wojna polsko-rosyjska 1609-1618|wojny polsko-rosyjskiej 1609-1618]] wprowadzono specjalny rodzaj pospolitego ruszenia dla [[województwosmoleńskie|Smoleńszczyzny]], [[Siewierszczyzna|Siewierszczyzny]] i [[Województwo czernihowskie|Czernihowszczyzny]], gdzie szlachta oraz mieszczanie posiadający dobra ziemskie obowiązani byli stawiać się w twierdzach ujezdu (zachowana rosyjska jednostka administracyjna będąca częścią powiatu), w którym posiadali swe dobra. Szlachcic, który pełnił służbę w wojsku zaciężnym, zobowiązany był wystawić zastępcę. Ponieważ do obrony tych ziem przywiązywano ogromną wagę, tylko tam groziła konfiskata dóbr za niestawienie się na pospolite ruszenie (co po [[Wojna polsko-rosyjska 1632-1634|wojnie polsko-rosyjskiej 1632-1634]] spotkało 13 obywateli). Również tylko na tych obszarach obowiązek pospolitego ruszenia obowiązywał całą szlachtę bez względu na posiadany majątek.
Pospolite ruszenie przedstawiało sobą bardzo różną wartość bojową i wyszkolenie, które zależały przede wszystkim od stopnia doświadczenia zdobytego w walkach. I tak pospolite ruszenie z obszarów gdzie często toczyły się wojny (np. pogranicze południowo-wschodnie) było wartościowe. Pospolite ruszenie z Wielkopolski, które stanęło naprzeciwko Szwedom [[Bitwa pod Ujściem (1655)|pod Ujściem]] w 1655 roku, stanowiło początkowo mało wartościową masę. W toku wojny to samo pospolite ruszenie z Wielkopolski nabrało doświadczenia i potem praktycznie nie ustępowało regularnym [[Wojsko komputowe|chorągwiom komputowym]].
W Polsce początkowo pospolite ruszenie wynikało z [[kontrakt lenny|obowiązku lennego]], zatem dotyczyło przede wszystkim szlachty. Byli nim również objęci mieszczanie, którzy posiadali dobra ziemskie, a z chłopstwa jedynie sami wójtowie i sołtysi. Dopiero w 1794, podczas insurekcji kościuszkowskiej, rozszerzono to pojęcie na wszystkich mężczyzn.
W czasie [[Powstanie listopadowe|powstania listopadowego]] [[Jan Olrych Szaniecki]] opracował projekt powołania pospolitego ruszenia, który przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do powstania masy chłopskie. Projekt Szanieckiego poparty przez [[Klub Patriotyczny|Towarzystwo Patriotyczne]] został jednak odrzucony przez większość sejmową. W kilka dni później 21 czerwca 1831 r. pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen. Skrzyneckiego, jednak niepoparte obietnicami poprawy bytu chłopów nie wzbudziło w nich zainteresowania{{odn|Władysław Lewandowski|1959|s=162}}.
W okresie [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]] pospolite ruszenie stanowiło jedną z kategorii obywateli, którzy podlegali obowiązkowi służby wojskowej<ref>{{encyklopedia PWN|id = 3960860|tytuł=pospolite ruszenie|data dostępu=2014-04-15}}</ref>.
== Zobacz też ==
{{Wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Pospolite ruszenie|hasło ''Pospolite ruszenie'' w Encyklopedii staropolskiej|tekst=nie}}
* [[popis]]
| 