Wikipedia

Historia Niemiec: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m Wycofano edycje użytkownika 2A00:F41:80EA:A4E3:859F:3953:82F5:18A7 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to MalarzBOT.
Znacznik: Wycofanie zmian
WP:SK+ToS+mSI+Bn, drobne redakcyjne, drobne techniczne
Linia 13:
Niemcy przystąpiły w 1914 r. do [[I wojna światowa|I wojny światowej]] w sojuszu ''[[Państwa centralne|państw centralnych]]'', jednak na skutek braku sukcesów w starciu z aliantami w kraju wybuchła w 1918 r. rewolucja, w efekcie której cesarz, oraz królowie i książęta państw wchodzących w skład cesarstwa abdykowali. [[Rozejm w Compiègne (1918)|Rozejm w Compiègne]] zakończył wojnę 11 listopada tego samego roku, a Niemcy zostały zmuszone do podpisania w czerwcu 1919 r. [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]]. Pokój wówczas zawarty był w wielu niemieckich środowiskach uznawany za efekt spisku liberałów i socjalistów przeciw armii, a narzucone w nim przez zwycięzców warunki za upokarzające. Wszystko to stało się jedną z przyczyn rozwoju [[Narodowy socjalizm|nazizmu]].
 
Po zakończeniu wojny Niemcy zostały [[Republika|republiką]], jednak większość miejsc w parlamencie posiadały partie negujące republikę i jej ustrój oraz dążące do [[Rewizjonizm|rewizji traktatu wersalskiego]]. Następujący w latach powojennych okres rozwoju kulturalnego i ekonomicznegogospodarczego państwa nazywany był „złotymi latami dwudziestymi”, jednak w wyniku kryzysu gospodarczego z lat 1929–1933 do władzy doszła [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]] pod wodzą [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]].
 
Jeszcze w tym samym roku rząd Hitlera doprowadził do likwidacji [[System parlamentarny|parlamentaryzmu]], przejął dyktatorską władzę i rozpoczął wprowadzanie totalitarnego ustroju państwa. Od 1935 r. Niemcy zaczęły także jawnie naruszać traktat wersalski i dążyć do jego rewizji, m.in. poprzez aneksję [[Czechosłowacja|Czechosłowacji]] i [[Austria|Austrii]].
Linia 40:
W VI tysiącleciu p.n.e. nastąpiły przełomowe zmiany w sposobie zaspokajania konsumpcyjnych potrzeb człowieka{{odn|Korta|1990|s=16}}. O ile wcześniej człowiek polował na zwierzęta i zajmował się [[zbieractwo|zbieractwem]], to teraz zajął się prymitywnym rolnictwem, a zwierzęta zaczął wprzęgać w swoją służbę{{odn|Korta|1990|s=17}}. W neolicie za pomocą patyka i kamiennej motyki potrafił spulchnić ziemię, na której siał [[pszenica|pszenicę]], [[jęczmień]], [[proso]], [[groch]], [[bób]], [[soczewica|soczewicę]], [[len]] i [[konopie]]{{odn|Korta|1990|s=17}}. Udomowił psa, bydło rogate, owce, świnie i drób, a także konia{{odn|Korta|1990|s=17}}. Pierwotnie rolnictwo niemieckie rozwijało się na terenie południowych i środkowych Niemiec, gdzie gleba była najżyźniejsza{{odn|Korta|1990|s=17}}. Wraz z rozwojem człowiek opuścił jaskinie i zaczął budować domostwa bliżej rzek, przeniósł się do bardzo dużych domów mogących pomieścić cały ród{{odn|Korta|1990|s=17}}. Ściany wyplatane były z gałęzi i lepione gliną, a dachy kryte słomą lub trzciną{{odn|Korta|1990|s=17}}. Na terenach Niemiec występował też inny rodzaj osad: pomieszczeniami mieszkalnymi były małe owalne chaty, w których mieszkały co najwyżej pojedyncze rodziny. Jeszcze inne osady (np. w [[Urmitz]] koło [[Koblencja|Koblencji]]) miała charakter typowo obronny. Było tam [[Palisada|ogrodzenie palisadowe]], [[Wał obronny|wały]] i [[rów obronny|rowy]]{{odn|Korta|1990|s=18}}.
 
Pod koniec [[IV tysiąclecie p.n.e.|IV tysiąclecia p.n.e.]] na tereny Niemiec zaczęła napływać z południa ludność [[Kultura ceramiki wstęgowej rytej|kultury wstęgowej]]{{odn|Korta|1990|s=18}}. Jako rolnicy i hodowcy ludzie ci wybierali tereny zasobne w żyzną glebę, które znajdowały się na terenie [[Wyżyna Bawarska|Wyżyny Bawarskiej]] i [[Wyżyna Szwabska|Szwabskiej]] oraz [[Średniogórze Niemieckie|Średniogórza Niemieckiego]]{{odn|Korta|1990|s=18}}.<!--rozpad kultury wstęgowej, -->
 
=== [[Epoka brązu]] ===
Linia 75:
Plemienni książęta przekazali władzę [[Konrad I (król niemiecki)|Konradowi I]] (911-918). Po śmierci Konrada w roku 918 do władzy doszła [[Ludolfingowie|dynastia saska]] panująca w latach 919–1024. Pierwszym królem z tejże dynastii był [[Henryk I Ptasznik]] (919-936). Wybrany został wspólnie przez [[Sasi|Sasów]] i [[Frankowie|Franków]]{{odn|Schulze|1999|s=13}}, a po pewnych ustępstwach i groźbach zaakceptowany jako król przez [[szwabowie|Szwabów]] i [[Bawarowie|Bawarów]]{{odn|Schulze|1999|s=13}}. Za rządów tegoż króla niemieckie zdobycze na wschodzie sięgnęły [[Odra|Odry]], zagarniając terytorium [[Słowianie połabscy|Słowian połabskich]]{{odn|Schulze|1999|s=13}}, tworząc na ich ziemiach [[Marchia Wschodnia|Marchię Wschodnią]]. W 925 roku opanował [[Lotaryngia|Lotaryngię]], powściągnął samowole książąt plemiennych, opierając się na wysokich dostojnikach kościelnych ([[biskup]]ach, [[opat]]ach). W roku 926 zawarł układ z [[Węgrzy|Węgrami]], uzależnił nowo powstałe państwo czeskie – 929 (powstałe na gruzach Wielkich Moraw). Pod koniec życia w 933 roku odniósł [[Bitwa nad Unstrutą|zwycięstwo nad Węgrami]] nad rzeką [[Unstruta|Unstrut]]{{odn|Krasuski|2004|s=46}} oraz zmusił władcę duńskiego do złożenia hołdu i płacenia corocznego trybutu.
 
Następcą Ptasznika był syn [[Otton I Wielki]], który objął tron w roku 936 i rządził do śmierci w roku 973{{odn|Schulze|1999|s=13}}. W połowie X wieku, gdy Otton przebywał w Italii miał miejsce wielki najazd Węgrów na [[Bawaria|Bawarię]] i [[Karyntia|Karyntię]], jednocześnie wybuchło powstanie Słowian Połabskich, zagrażając posiadłościom Ottona na wschód od [[Łaba|Łaby]]. Szybko powróciwszy Otto rozbił Węgrów na [[Bitwa nad rzeką Lech (955)|Lechowym Polu]]{{odn|Schulze|1999|s=13}} w 955 roku{{odn|Krasuski|2004|s=46}}, ruszywszy na północ krwawo stłumił powstanie [[Wieleci|Wieletów]]. Po tych wydarzeniach nazywany był ''Wielkim''{{odn|Schulze|1999|s=13}}. W 961 r. Otton koronował się w [[Mediolan]]ie na króla Italii ([[Longobardowie|Longobardów]]). Następną wyprawę do Włoch skierował do [[Rzym]]u, w którym [[Jan XII (papież)|papież Jan XII]] w 962 r. koronował go na cesarza{{odn|Schulze|1999|s=13}}{{odn|Krasuski|2004|s=49}}. W zamian Otton odnowił protektorat cesarski nad Rzymem, a jego godność cesarska została uznana przez [[Cesarstwo Bizantyńskie]]{{odn|Schulze|1999|s=13}}. Jednocześnie Otto zmienił nazwę państwa na '''[[Królestwo Niemieckie]]'''.
 
== Królestwo Niemieckie ==
Linia 81:
W 962 roku, wraz z cesarską koronacją Ottona, powstało '''Święte Cesarstwo Rzymskie''' obejmując na stałe ziemie '''Królestwa Niemieckiego''', [[Czechy|Księstwa Czeskiego]], [[Włochy|Królestwa Italii]], a od 1034 roku [[Burgundia|Królestwo Burgundii]] i przejściowo [[Polska|Księstwo Polskie]], [[Węgry|Węgierskie]], [[Dania|Duńskie]], [[Chorwacja|Chorwackie]]. W 968 roku, z inicjatywy Ottona, powstała metropolia kościelna w [[Magdeburg]]u, obejmująca wszystkie ziemie [[Słowianie|Słowian]] podbitych przez Niemców.
 
Za Ottona chrzest przyjął polański książę [[Mieszko I]] (960-992), {{fakt|który złożył [[hołd lenny]] Ottonowi (971) z [[Ziemia Lubuskalubuska|ziemi lubuskiej]] i [[Pomorze Zachodnie|Pomorza Szczecińskiego]]}}. Umierając Otton pozostawił całą władzę swemu pierworodnemu synowi [[Otton II (cesarz rzymski)|Ottonowi II]] (973-983), którego ożenił z bizantyjską księżniczką. Otton II walczył z opozycją kierowaną przez bawarskiego księcia [[Henryk II Kłótnik|Henryka Kłótnika]]. Otton chciał odebrać Arabom południowe Włochy i połączyć je z podległą Niemcom północną Italią. Jego plany pokrzyżowała klęska jego wojsk w południowej Italii pod Controne (982) i śmierć w wieku 28 lat w 983 roku.
[[Plik:Meister der Reichenauer Schule 002.jpg|thumb|upright|left|[[Otton III (cesarz rzymski)|Otton III]] na tronie, miniatura z ''[[Ewangeliarz Ottona III|Ewangeliarza Ottona III]]'']]
 
Linia 94:
Panowanie Henryka to okres największego rozkwitu [[cezaropapizm]]u, czyli dominacji cesarzy nad papieżami. Król cztery razy doprowadził do wyboru swojego kandydata na [[papież]]a ([[Benedykt IX]], [[Damazy II]], [[Leon IX]] i [[Wiktor II]]). W 1043 pokonał [[Brzetysław I|Brzetysława]] i z jego rozkazu 3/4 [[Śląsk]]a wróciło do Polski. Henryk uzależnił również od Niemiec [[Węgry]], [[Chorwacja|Chorwację]], [[Dania|Danię]]. W 1046 został koronowany na cesarza przez papieża [[Klemens II|Klemensa II]]. Panowanie [[Henryk III Salicki|Henryka III]] to apogeum potęgi średniowiecznego cesarstwa. Cesarz zmarł w 1056. Papież Wiktor, przebywający wówczas w Niemczech koronował syna zmarłego króla, niespełna 6-letniego [[Henryk IV Salicki|Henryka IV]]. Rządy regencyjne sprawowała cesarzowa [[Agnieszka z Poitou]] do 1065. Od początku samodzielnego panowania Henryk musiał zmagać się z opozycją Sasów. Ponadto popadł w [[Spór o inwestyturę|konflikt]] z nowym papieżem [[Grzegorz VII (papież)|Grzegorzem VII]] o [[inwestytura|inwestyturę]]. Cesarz uważał, że to on powinien nadawać godności kościelne na ziemiach Cesarstwa, jednak w wyniku ruchu reformatorskiego, który zrodził się w [[Cluny]]{{odn|Schulze|1999|s=13–14}} po stronie kościelnej pojawiło się przekonanie, że świecka instytucja nie powinna mieć wpływu na obsadzanie obrzędów kościelnych{{odn|Schulze|1999|s=13–14}}. W roku 1075 papież Grzegorz VII skierował do cesarza Henryka IV list, w którym zabronił nadawania papieży przez władców świeckich. Cesarz zignorował list i wypowiedział posłuszeństwo papieżowi{{odn|Schulze|1999|s=14}}. Ten zaś, na synodzie w Rzymie w 1076 roku, ekskomunikował go. Oznaczało to, że poddani cesarza zostali zwolnieni z nakazu posłuszeństwa względem władcy. Grzegorz VII ogłosił też, że po upływie roku ekskomunika stanie się ostateczna i nieodwołalna. Początkowo Henryk IV planował akcję zbrojną przeciwko papieżowi. Niemieccy możnowładcy zagrozili jednak wyborem nowego władcy. W obawie przed rebelią cesarz uznał, że musi skłonić papieża do odwołania ekskomuniki i na czele małego orszaku wyruszył do Włoch, aby ukorzyć się przed papieżem.
[[Plik:Dsc 00570138 - Copia.jpg|thumb|left|Zamek w Kanossie]]
Tymczasem Grzegorz VII, w obawie przed najazdem, podróżował po włoskich lennach Cesarstwa nakłaniając miejscowych możnych do poparcia go przeciw Henrykowi. W końcu schronił się na [[Toskania|toskańskim]] zamku w [[Kanossa|Kanossie]]. 25 stycznia 1077 roku Henryk stanął pod murami twierdzy. Chcąc okazać skruchę czekał klęcząc na śniegu, w worku pokutnym i boso. Dopiero po trzech dniach Grzegorz spotkał się z nim i uchylił ekskomunikę. Henryk powrócił do Niemiec, gdzie zastała go nowa wojna domowa. Sasi obrali królem [[Rudolf Szwabski|Rudolfa Szwabskiego]]. Tym jednak razem Henryk był górą. W bitwie stoczonej latem 1080 r. zginął sam [[antykról]]. W 1084 r. na czele armii Henryk wyruszył do Rzymu, w celu rozprawienia się z Grzegorzem. Papieża uratował oddział Normanów, którzy uwolnili go z oblężonej Stolicy Apostolskiej. Zwycięski król dokonał wyboru antypapieża, który przyjął imię [[Klemens III|Klemensa III]]. W 1084 r. antypapież włożył na głowę Henryka koronę cesarską.
 
[[Plik:PsiePole MBielski.png|thumb|Bitwa na Psim Polu, drzeworyt z „Kroniki polskiej” [[Marcin Bielski|Marcina Bielskiego]] (1597)]]
Linia 107:
 
[[Plik:FrederikII HolyRomanEmperor.jpg|thumb|upright|[[Fryderyk II Hohenstauf]]]]
W roku 1212 do Niemiec przybył, król sycylijski, [[Fryderyk II Hohenstauf]], syn Henryka VI, który odziedziczył po swojej matce Konstancji Królestwo Sycylii{{odn|Schulze|1999|s=15}}. Fryderyk rzadko przebywał w Niemczech, walczył z papiestwem i prowadził wojnę propagandową, dwa razy został ekskomunikowany{{odn|Schulze|1999|s=15}}. Próbował odzyskać Jerozolimę (co mu się na krótko udało). W obliczu rosnącej w siłę opozycji, Fryderyk w 1220 i 1232 roku wydał przywileje na rzecz niemieckich biskupów i książąt, które miały opłakane skutki, bowiem przyczyniły się do rozpadu Niemiec. Za rządów Fryderyka prowadzono trwałą germanizację [[Połabie|Połabia]], [[Pomorze|Pomorza]], [[Ziemia Lubuskalubuska|ziemi lubuskiej]]. Fryderyk zmarł w 1250 r.{{odn|Schulze|1999|s=15}}, a jego Sycylia nadana została przez papieża jako lenno bratu króla Francji [[Karol I Andegaweński|Karolowi Andegaweńskiemu]]{{odn|Schulze|1999|s=15}}.
Ostatnim królem niemieckim z dynastii Hohenstaufów był syn Fryderyka II – [[Konrad IV Hohenstauf|Konrad IV]], sprawował on władzę tylko formalnie, gdyż przebywał w swoim włoskim królestwie [[Neapol]]u. Nie zdążył się również koronować na cesarza, gdyż zmarł już cztery lata po objęciu rządów, w 1254 roku{{odn|Schulze|1999|s=15}}. Po jego śmierci Niemcy pogrążyły się w tzw. „[[Wielkie bezkrólewie|wielkim bezkrólewiu]]”, które trwało 23 lata<ref>{{encyklopedia PWN|id = 4270159|tytuł=Niemcy. Historia|data dostępu=2015-09-01}}</ref>, i choć nazwa wskazywać by mogła, że nie było w tym czasie na tronie żadnego władcy, to jest to określenie największego osłabienia władzy królewskiej w Świętym Cesarstwie Rzymskim. Jeszcze po śmierci Konrada IV jego syn Konradyn próbował odzyskać Sycylię, ale został pokonany przez Karola Andegaweńskiego w [[bitwa pod Tagliacozzo|bitwie pod Tagliacozzo]], pojmany i ścięty po pokazowym procesie pod koniec października 1268 roku w Neapolu{{odn|Schulze|1999|s=15}}.
 
Linia 189:
[[Plik:FWIV.jpg|thumb|upright=0.6|left|[[Fryderyk Wilhelm IV Pruski|Fryderyk Wilhelm IV]]]]
{{osobny artykuł|Wiosna Ludów}}
W marcu 1848 roku w [[Berlin]]ie doszło do demonstracji ulicznych. W tym samym czasie w [[Heidelberg]]u trwały prace nad utworzeniem ogólnoniemieckiego parlamentu. Projekt, pozytywnie zaopiniowany przez Radę [[Związek Niemiecki|Związku Niemieckiego]]. W maju 1848 roku we [[Frankfurt nad Menem|Frankfurcie nad Menem]] rozpoczął swoje obrady parlament, nazywany [[ParlamentFrankfurckie frankfurckiZgromadzenie Narodowe|frankfurckim]].
 
Ostatecznie wydarzenia w [[Królestwo Prus|Królestwie Pruskim]], i w innych państwach niemieckich, zostały stłumione. Parlament ustalił projekt zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem Prus. Jednak na jego uchwałę z prośbą o przyjęcie korony cesarskiej król pruski, [[Fryderyk Wilhelm IV Pruski|Fryderyk Wilhelm IV]] odparł, iż nie będzie podnosił korony z błota. Chciał w ten sposób zaakcentować, iż władzę nad całymi Niemcami przyjąć może jedynie z rąk równych mu królów i książąt niemieckich, a nie z rąk reprezentacji ludu. Wkrótce potem parlament rozpędziły w [[Stuttgart|Stuttgarcie]], gdzie pod koniec obradował, wojska wirtemberskie.
Linia 196:
[[Plik:Wernerprokla.jpg|thumb|Proklamowanie II Rzeszy w [[Wersal]]u]]
{{osobny artykuł|Zjednoczenie Niemiec (1866–1871)}}
Po [[Wojna prusko-austriacka|wojnie austriacko-pruskiej]] w 1866 r. najsilniejszą pozycję w Niemczech uzyskały [[Królestwo Prus|Prusy]], po [[wojna francusko-pruska|wojnie francusko-pruskiej]] w roku 1871 w [[Wersal|pałacu wersalskim]] doszło do podpisania dokumentu, który świadczył o zjednoczeniu ziem niemieckich. [[Wilhelm I Hohenzollern|Wilhelm I]] koronował się na cesarza [[Cesarstwo Niemieckie|II Rzeszy]]. W skład zjednoczonych ziem niemieckich nie weszła [[Austria]]. [[Otto von Bismarck]], [[Kanclerze Niemiec|kanclerz]] Prus został kanclerzem zjednoczonych Niemiec. Ten okres przyniósł także intensyfikację polityki prześladowań [[Polacy|Polaków]] zmuszonych do życia w państwie Pruskim w wyniku agresywnej polityki Prus, które zagarnęły Polskie ziemie. Dotychczasowa dyskryminacja uległa rozszerzeniu i przybrała na sile, szczególnie ze względu na to iż polską ludność Bismarck uważał za jedno z największych zagrożeń dla Niemiec.
 
== Epoka bismarckowska (II Rzesza) ==
Linia 232:
Kryzys gospodarczy roku 1929 spowodował wzrost ekstremizmu politycznego. Nacjonalistyczne i antykomunistyczne hasła [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]] i jej propaganda socjalnego i gospodarczego cudu przyniosły sukces wyborczy.
Po zwycięstwie wyborczym NSDAP prezydent [[Paul von Hindenburg]] powołał [[Adolf Hitler|Hitlera]] na [[Kanclerze Niemiec|kanclerza]], który po śmierci prezydenta w 1934 r. przejął władzę [[prezydent|prezydencką]] z tytułem wodza Rzeszy (''Führer'').
Wydane 28 II 1933 po [[pożar Reichstagu|pożarze Reichstagu]] rozporządzenia „O ochronie narodu i państwa” oraz „O zdradzie narodu...”, wprowadziły w Niemczech [[stan wyjątkowy]], trwający aż do końca III Rzeszy, a uchwalona w 1933 r. [[ustawa o pełnomocnictwach]] rządu zapewniała mu możliwość wydawania ustaw sprzecznych z [[konstytucja|konstytucją]].
 
[[Plik:War ensign of Germany (1938-1945).svg|thumb|upright=0.5|left|Bandera wojenna III Rzeszy]]
Linia 262:
== Niemcy Zachodnie ==
{{osobny artykuł|Republika Federalna Niemiec (1949–1990)}}
Państwo to powstało z połączonych stref okupacyjnych aliantów zachodnich tzw. [[Trizonia|Trizonii]]. Stolicą nowego państwa zostało prowincjonalne [[Bonn]]. W momencie zjednoczenia obszar państwa wynosił 248,2 tys. km². Pierwszym kanclerzem RFN został [[Konrad Adenauer]], który stanął na czele koalicji [[Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Niemcy)|CDU]]/[[Unia Chrześcijańsko-Społeczna w Bawarii|CSU]], [[Wolna Partia Demokratyczna|FDP]] i [[Demokratische Partei|DP]]. W maju 1949 roku weszła w życie [[Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec|ustawa zasadnicza]], która obowiązuje do dnia dzisiejszego. W 1951 roku RFN była jednym z państw-założycieli [[Europejska Wspólnota Węgla i Stali|Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.consilium.europa.eu/pl/history/19520723-paris-treaty/ |tytuł = Traktat paryski |data dostępu = 2017-06-06}}</ref>, a w 1955 została przyjęta do [[NATO]]<ref>Nato.int: [http://www.nato.int/docu/review/2005/issue2/german/history.html ''Der Beitritt Deutschlands zur NATO – 50 Jahre danach''], data dostępu 8 sierpnia 2018.</ref>.
 
== Zjednoczenie Niemiec ==
Linia 279:
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Clark |imię = Christopher |autor link = Christopher Clark |tytuł = Prusy. Powstanie i Upadek 1600-1947 |url = https://books.google.de/books?id=GbroskgMSIYC&pg=PA267&lpg=PA267&dq=sojusz+austriacko+pruski&source=bl&ots=TRO2rdQBEH&sig=cr7IqKIfAvdNZp9yt6Qa67KDtI8&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiK2vHHifLcAhXRKFAKHfdrB5wQ6AEwBXoECAYQAQ#v=onepage&q=1790&f=false |inni = Jan Szkudliński (tłum.) |wydanie = |wydawca = [[Bellona (wydawnictwo)|Bellona]] |miejsce = Warszawa |rok = 2009 |isbn = 9788311116283 |język = pl |data dostępu = 2018-08-16 |odn = tak}}
* {{cytuj pismo |autor = Andrew Curry |tytuł = Slaughter at the bridge: Uncovering a colossal Bronze Age battle |url = http://www.sciencemag.org/news/2016/03/slaughter-bridge-uncovering-colossal-bronze-age-battle |czasopismo = [[Science]] |data = 2016-03-24 |język = en |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Schulze |imię = Hagen |autor link = Hagen Schulze |tytuł = Niemcy: nowa historia |url = |inni = Krzysztof Jachimczak (tłum.)| |wydanie = pierwsze |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |data = 1999 |isbn = 8308028497 |język = pl |data dostępu = 2017-10-19 |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |autor = Helle Vandkilde |tytuł = International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences |url = http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/38238033/Vandkilde_2015_warfare_in_Elsevier_enc_of_social-behavioral_sciences.pdf?AWSAccessKeyId=AKIAJ56TQJRTWSMTNPEA&Expires=1469744531&Signature=yd%2BasBi%2FtDnNMvB7ddBcefhN5%2FM%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DConflict_and_War_Archaeology_of_Weapons.pdf |inni = James D. Wright (editor-in-chief) |rozdział = Conflict and War, Archaeology of: Weapons and Artifacts |wydanie = 2 |data = 2015 |wydawca = Elsevier |tom = 4 |isbn = 9780080970868 |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Krasuski |imię = Jerzy |tytuł = Historia Niemiec |wydawca = Ossolineum |strony = 16 |miejsce = Warszawa |data = 2004 |isbn = 83-04-04689-X |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Adamczak |imię = Sławomir |nazwisko2 = Firlej |imię2 = Katarzyna |tytuł = Niemcy. Praktyczny przewodnik |wydawca = [[Wydawnictwo Pascal|Pascal]] |miejsce = Bielsko-Biała |rok = 2008 |strony = 1 |rozdział = Informacje o kraju. Historia |isbn = 978-83-7513-107-9 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Galos |imię = Adam |autor link = Adam Galos |nazwisko2 = Czapliński |imię2 = Władysław |autor link2 = Władysław Czapliński (historyk) |nazwisko3 = Korta |imię3 = Wacław |autor link3 = Wacław Korta |tytuł = Historia Niemiec |url = |wydanie = drugie, poprawione |wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]] |miejsce = Wrocław |rok = 1990 |rozdział = Historia Niemiec do 1492 roku |nazwisko r = Korta |imię r = Wacław |autor r link = Wacław Korta |isbn = 8304030586 |język = |data dostępu = 2017-11-07 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Galos |imię = Adam |autor link = Adam Galos |nazwisko2 = Czapliński |imię2 = Władysław |autor link2 = Władysław Czapliński (historyk) |nazwisko3 = Korta |imię3 = Wacław |autor link3 = Wacław Korta |tytuł = Historia Niemiec |url = |wydanie = drugie, poprawione |wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]] |miejsce = Wrocław |rok = 1990 |rozdział = Historia Niemiec 1492-1789 |nazwisko r = Czapliński |imię r = Władysław |autor r link = Władysław Czapliński (historyk) |isbn = 8304030586 |język = |data dostępu = 2017-11-07 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Galos |imię = Adam |autor link = Adam Galos |nazwisko2 = Czapliński |imię2 = Władysław |autor link2 = Władysław Czapliński (historyk) |nazwisko3 = Korta |imię3 = Wacław |autor link3 = Wacław Korta |tytuł = Historia Niemiec |url = |wydanie = drugie, poprawione |wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]] |miejsce = Wrocław |rok = 1990 |rozdział = Historia Niemiec od 1789 roku |nazwisko r = Galos |imię r = Adam |autor r link = Adam Galos |isbn = 8304030586 |język = |data dostępu = 2017-11-07 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wawrykowa |imię = Maria |autor link = Maria Wawrykowa |tytuł = Dzieje Niemiec 1789-1871 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] |miejsce = Warszawa |rok = 1980 |strony = |isbn = 8301010495 |data dostępu = 2018-07-14 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Mann |imię = Golo |autor link = Golo Mann |tytuł = Niemieckie dzieje w XIX i XX wieku |inni = tłum. [[Andrzej Kopacki]] |wydawca = Borussia |miejsce = Olsztyn |rok = 2007 |isbn = 9788389233349 |odn = tak}}
 
== Linki zewnętrzne ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Niemiec”