Menora: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m WP:SK+ToS+mSK+mSI+Bn, poprawa linków
Linia 5:
[[Plik:Genseric sacking Rome 455 The Sack of Rome, Karl Briullov, 1833-1836.jpg|thumb|[[Zdobycie Rzymu przez Wandalów]] – obraz olejny [[Karł Briułłow|Karła Briułłowa]] (1833–1836)]]
[[Plik:Coat of arms of Israel.svg|thumb|Menora w [[Herb Izraela|herbie Izraela]]]]
'''Menora''' ([[język hebrajski|hebr.]] <font style="font-family:times; font-size:150%">מנורה</font>, [[jidysz|jid.]] ''menojre'') – w [[judaizm]]ie nazwa [[świętość|świętego]], złotego, siedmioramiennego [[świecznik]]a, ustawionego w [[Przybytek Mojżeszowy|Pierwszym Przybytku]], a także używanego później w [[Świątynia Jerozolimska|Świątyni Jerozolimskiej]] ([[1 Księga Królewska|1 Krl]] 7,49{{r|1Krl 7,49}}){{r|The Jewish encyclopedia}}{{r|żih}}. Formą odstępstwa jest używanie tej nazwy także dla [[Chanukija|chanukii]], czyli świecznika [[chanuka|chanukowego]]. Menora jest jednym z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych [[symbol]]i używanych w żydowskiej sztuce kultowej{{r|żih}}. Jest także traktowana jako symbol judaizmu, a jej wizerunek został wykorzystany w herbie państwa [[Izrael]]{{r|pwn}}.
Biblia dokładnie nie mówi o świeczniku siedmioramiennym, ale sześcioramiennym – z pionowego trzonu wychodzą trzy ramiona w lewo i trzy ramiona w prawo. Ponieważ na końcu każdego ramienia oraz na końcu trzonu znajduje się lampa, stąd ten sześcioramienny świecznik ma siedem lamp (zob. {{BibliaT||Wj|25|31|40}}) .
 
 
== Historia ==
=== Menora w Pierwszym Przybytku ===
Przekaz zawarty w [[Biblia|biblijnej]] [[Księga Wyjścia|Księdze Wyjścia]] (rozdział 37) zawiera opis budowy świecznika dla Przybytku przez [[Besaleel]]a, syna Uriego, syna Chura z pokolenia Judy{{r|Wj37}}{{r|The Jewish encyclopedia}}. Rozdział 25 Księgi Wyjścia opisuje dokładną instrukcję wykonania tego świecznika, podyktowaną [[Mojżesz]]owi przez [[Bóg w judaizmie|Boga]]{{r|Wj25}}:
 
{{Cytat|<sup>'''31'''</sup> Zrobisz też świecznik ze szczerego [[złoto|złota]]. Z tej samej bryły wykujesz świecznik wraz z jego podstawą i jego trzonem; jego kielichy, pąki i kwiaty będą z jednej bryły. <sup>'''32'''</sup> Sześć ramion będzie wychodzić z jego boków; trzy ramiona świecznika z jednego jego boku i trzy ramiona świecznika z drugiego jego boku. <sup>'''33'''</sup> Trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami będą na jednym ramieniu, i trzy kielichy z pąkami i kwiatami kształtu kwiatów migdałowych – na drugim ramieniu. Tak będzie na sześciu ramionach wychodzących ze świecznika. <sup>'''34'''</sup> Na świeczniku zaś będą cztery kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami. <sup>'''35'''</sup> A pąk jeden będzie pod dwoma wychodzącymi z niego ramionami z jednej bryły i pąk jeden pod dwoma [następnymi] ramionami świecznika z jednej bryły. Tak [niech będzie] pod sześcioma ramionami wychodzącymi ze świecznika. <sup>'''36'''</sup> Pąki te i ramiona będą wychodzić z samego świecznika i będą [wykonane] z jednej bryły szczerego złota.
Linia 28 ⟶ 27:
Jeśli przedstawiony na płaskorzeźbie wizerunek menory odpowiadał rzeczywistości, to można odnotować solarny i królewski charakter użytych motywów zwierzęcych (orły, lwy i gryfy). Orły i gryfy mogły symbolizować sferę nieba, lwy – sferę ziemską, a ''hippokampos'' (zwierzęta wodne) – sferę świata wodnego. Taka symbolika mogła się odnosić do motywu boskiego światła menory, która miała oświetlać cały widzialny świat. W kompozycji świecznika przedstawionego na płaskorzeźbie widoczny jest związek motywów religijnych, kulturowych i duchowych, charakterystycznych dla tradycji antyku{{r|Szkołut}}.
 
Procesję tę opisał [[Józef Flawiusz]]. Jak wyjaśniał, pochód był chaotyczny, a zdobycze niesiono bez ładu, zaś menorę, wraz z innymi łupami, umieszczono ostatecznie w rzymskiej ''Świątyni Pokoju''. Siedmioramienny kształt świecznika historyk tłumaczył szczególnym poszanowaniem siódemki przez Żydów, lub odniesieniem do układu planetarnego{{r|Wojna Żydowska}}. To ostatnie porównanie znajdowało swoje odniesienie do wersetu z ksiąg prorockich: ''Siedem owych [lamp] to oczy Pana, które przypatrują się całej ziemi'' ([[Księga Zachariasza|Za 4,10]]){{r|Za4}}{{r|Goodenough}}.
 
=== Spekulacje na temat późniejszych losów ===
Linia 38 ⟶ 37:
„The Jewish encyclopedia”, powołując się na [[Talmud]] i traktaty [[Miszna|Miszny]], opisuje jej prawdopodobne usytuowanie i obsługę świecznika przez kapłanów świątynnych. Menora miała być ustawiona w taki sposób, że jej ramiona były skierowane na wschód i zachód ([[Menachot (Talmud)|Menachot]] XI, 7). Z taką tezą nie zgadzał się [[Majmonides]], który uważał, że świecznik był ulokowany prostopadle do długości Świątyni, czyli na linii północ-południe. Zdanie Majmonidesa było podważane przez [[Joszua Boaz ben Simon Baruch|Joszuę Boaz ben Simon Baruch]] w komentarzu „Shilṭe ha-Gibborim” (XXXI 26b) oraz przez XII-wiecznego żydowskiego teologa [[Abraham ibn Daud|Abrahama ibn Dauda]]{{r|The Jewish encyclopedia}}.
 
Traktat [[Miszna|Miszny]] „[[Szabbat (Talmud)|Szabbat]]” (22b) wskazywał, że środkowa lampa, nazywana ''Ner ha-Ma'arabiMa’arabi'' (= „Lampa Zachodnia”) lub ''Ner Elohim'' („Lampa [[Elohim]]”) paliła się przez cały dzień, a oliwa była w niej uzupełniana wieczorem. Zbiornik lampy mieścił oliwę w ilości równej objętości trzech jajek, która miała zapewnić ciągłość palenia się płomienia podczas najdłuższej nocy zimowej (Menachot 89a). Traktat porządku [[Kodaszim]] „[[Tamid (Talmud)|Tamid]]” III, 9, oraz traktat porządku [[Moed]] „[[Joma (Talmud)|Joma]]” 33a wyjaśniają, że środkowa lampa służyła do zapalania od niej pozostałych lamp, które (oprócz dwóch skrajnych po wschodniej stronie) były czyszczone i napełniane oliwą wcześnie rano. Dwie pominięte lampy czyszczono i napełniano dopiero po porannym nabożeństwie{{r|The Jewish encyclopedia}}.
 
Z czasem palenia się lamp świątynnego świecznika związana jest historia, która stała się genezą święta [[Chanuka]]. W trzy lata po zbezczeszczeniu Świątyni przez [[Antioch IV Epifanes|Antiocha IV]] [[Powstanie Machabeuszów|powstańcy]] pod wodzą [[Juda Machabeusz|Judy Machabeusza]] zwyciężyli [[Seleucydzi|Seleucydów]] i 25 [[kislew]] 164 p.n.e. (lub 165 p.n.e.{{r|Höpfl|Greenberg}}) zdobyli Jerozolimę, odzyskując Świątynię. Juda dokonał jej rytualnego oczyszczenia, ale odnaleziono tylko jeden dzban [[Olej oliwkowy|oliwy]] zabezpieczonej pieczęcią arcykapłana. Taka ilość powinna wystarczyć na utrzymanie w lampie (''ner tamid'') płomienia tylko przez jeden dzień, ale płomień utrzymywał się aż przez osiem dni. Wydarzenie zostało upamiętnione świętem Chanuka (zwanym też Świętem Świateł – hebr.: ''Chag ha-Orim''), które rozpoczyna się 25 dnia kislew i trwa przez osiem dni{{r|żih_chanuka}}.
{{osobny artykuł|Chanuka|}}
 
Linia 46 ⟶ 45:
 
== Symbolika ==
Menora jest jednym z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych [[symbol]]i używanych w żydowskiej sztuce kultowej{{r|żih}}. Według niektórych interpretacji, jej kształt ma stanowić symboliczne nawiązanie do rajskiego [[Drzewo Życia (religia)|Drzewa Życia]], którego owoce miały zapewniać nieśmiertelność{{r|żihDŻ}}{{r|Ameisenowa}}, biblijnych siedmiu dni stworzenia świata (sześć dni i Szabat), siedmiu dni tygodnia{{r|614th}}, siedmiu [[kontynent]]ów{{r|The Jewish encyclopedia}}, [[krzew gorejący|krzewu gorejącego]]{{r|Goodenough}}{{r|614th}}, lub [[Duch Święty|Bożego Natchnienia]] (''Ruach Hakodesz''){{r|614th}}. Jest także traktowana jako symbol judaizmu, a jej wizerunek jest używany w [[Herb Izraela|herbie państwa Izrael]]{{r|pwn}}.
 
Znawcy [[Rośliny biblijne|roślin biblijnych]] uważają, że inspiracją dla jej kształtu była roślina [[szałwia judejska]]{{r|żih|rb}} (według „Polskiego Słownika Judaistycznego” uważano ją niegdyś za środek zapewniający nieśmiertelność{{r|żih}}) lub [[dziewanna synajska]]{{r|rb}}.
 
== Odwzorowania ==
Linia 59 ⟶ 58:
== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="żih">{{Cytuj stronę | url = http://www.jhi.pl/psj/Menora | tytuł = Menora | autor = Zofia Borzymińska i Rafał Żebrowski | praca = Polski słownik judaistyczny | opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] | język = pl | data dostępu = 2017-01-29}}</ref>
<ref name="żihNT">{{Cytuj stronę | url = http://www.jhi.pl/psj/ner_tamid | tytuł = Ner tamid | autor = Eleonora Bergman | praca = Polski słownik judaistyczny | opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] | język = pl | data dostępu = 2017-01-29}}</ref>
* <ref name="The Jewish encyclopedia">{{Cytuj książkę | autor = Isidore Singer (red.) | tytuł = The Jewish encyclopedia; a descriptive record of the history, religion, literature, and customs of the Jewish people from the earliest times to the present day (tom VIII) | wydawca = Funk & Wagnalls | miejsce = Nowy Jork | data = 1904 | url = https://archive.org/stream/cu31924091768253#page/n521/mode/2up/search/menorah |inni = Isidore Singer (red.) |wydawca = Funk & Wagnalls |miejsce = Nowy Jork |data = 1904 |strony = 493–495}}</ref>
<ref name="pwn">{{encyklopedia PWN|id = 3939697|tytuł=menora|data dostępu=2017-01-29}}</ref>
<ref name="Wj25">{{cytuj książkę | tytuł = Biblia Tysiąclecia (Wj, 25) |url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=75|wydawca = Wydawnictwo Pallottinum | miejsce = Poznań | data = 2003 | url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=75}}</ref>
<ref name="Wj37">{{cytuj książkę | tytuł = Biblia Tysiąclecia (Wj, 37) |url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=105|wydawca = Wydawnictwo Pallottinum | miejsce = Poznań | data = 2003 | url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=105}}</ref>
<ref name="Ameisenowa">{{Cytuj pismo | autor = Zofja Ameisenowa, W. F. Mainland | tytuł = The Tree of Life in Jewish Iconography |url = http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/artdok/4216/1/Ameisenowa_The_tree_of_life_1938.pdf|czasopismo = Journal of the Warburg Institute | wydanie = 4 | wolumin = 2 | strony = 326–345 | issn = 0075-4390 | język = en | data = 1939 | url = http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/artdok/4216/1/Ameisenowa_The_tree_of_life_1938.pdf}}</ref>
<ref name="żihDŻ">{{Cytuj stronę | url = http://www.jhi.pl/psj/Drzewo_Zycia | tytuł = Drzewo Życia | autor = Rafał Żebrowski | praca = Polski słownik judaistyczny | opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] | język = pl | data dostępu = 2016-10-23}}</ref>
<ref name="614th">{{Cytuj stronę | url = http://www.the614thcs.com/40.956.0.0.1.0.phtml |tytuł = Siedmioramienna menora z jednej bryły złota |autor = The 614th Commandment Society |archiwum = http://web.archive.org/web/20170202085302/http://www.the614thcs.com/40.956.0.0.1.0.phtml| tytuł = Siedmioramienna menora z jednej bryły złota | autor = The 614th Commandment Society | opublikowany = The 614th Commandment Society – Stowarzyszenie 614. Przykazania | język = pl | data dostępu = 2017-01-29}}</ref>
<ref name=rb>{{Cytuj książkę | nazwisko = Włodarczyk | imię = Zofia |tytuł = Rośliny biblijne. Leksykon |wydawca = Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN | miejsce = Kraków | rok = 2011 | isbn = 978-83-89648-98-3}}</ref>
<ref name="Szkołut">{{Cytuj pismo | autor = Paweł Szkołut | tytuł = The Menorah depicted on the Arch of Titus. A Problem of its Origin and the Hellenistic Symbols adorning its Base |url = http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/8027/Folia%20Archaeologica%2026%202009%20169-185.pdf?sequence=1&isAllowed=y|czasopismo = Acta Universitatis Lodziensis – Folia Archaeologica | wydawca = Uniwersytet Łódzki | wolumin = 26 | strony = 147–159 | issn = 2449-8300 | język = en | data = 2009 | url = http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/11089/8027/Folia%20Archaeologica%2026%202009%20169-185.pdf?sequence=1&isAllowed=y}}</ref>
<ref name="Wojna Żydowska">{{Cytuj książkę | autor = [[Józef Flawiusz]] | tytuł = Wojna Żydowska | seria =}}</ref>
<ref name="Kingsley">{{Cytuj książkę | autor = Sean Kingsley | tytuł = God'sGod’s Gold: A Quest for the Lost Temple Treasures of Jerusalem | wydawca = Harper Collins | data = 2009 | seria = |url = https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=Zc-CbYI0FE8C&q=menorah#v=onepage&q=menorah&f=false |wydawca = Harper Collins |data = 2009 |strony = 352 | isbn = 9780061874826}}</ref>
<ref name="Fine">{{Cytuj pismo | autor = Dr. Steven Fine | tytuł = The Temple Menorah: Where Is It? |url = http://www.yutorah.org/togo/chanuka/articles/Chanuka_To-Go_-_5770_Dr_Fine.pdf| czasopismo = Chanukah TO-GO | wydawca = Yeshiva University | strony = 18–22 | język = en | data = Kislew 5770 (listopad-grudzień 2009) | url = http://www.yutorah.org/togo/chanuka/articles/Chanuka_To-Go_-_5770_Dr_Fine.pdf}}</ref>
<ref name="Goodenough">{{Cytuj pismo | autor = Erwin Ramsdell Goodenough | tytuł = The menorah among Jews of the Roman world |url = https://www.jstor.org/stable/pdf/23506643.pdf|czasopismo = Hebrew Union College Annual | wydawca = Hebrew Union College – Jewish Institute of Religion | wydanie = 2 | wolumin = 23 | strony = 449–492 | język = en | data = 1950–1951 | url = https://www.jstor.org/stable/pdf/23506643.pdf}}</ref>
<ref name="Joz18">{{cytuj książkę | tytuł = Biblia Tysiąclecia (Joz 18,1) |url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1113|wydawca = Wydawnictwo Pallottinum | miejsce = Poznań | data = 2003 | url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1113}}</ref>
<ref name="1Krl 7,49">{{cytuj książkę | tytuł = Biblia Tysiąclecia (1Krl 7,49) |url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1236|wydawca = Wydawnictwo Pallottinum | miejsce = Poznań | data = 2003 | url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1236}}</ref>
<ref name="2Krn4">{{cytuj książkę | tytuł = Biblia Tysiąclecia (2Krn 4) |url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1326|wydawca = Wydawnictwo Pallottinum | miejsce = Poznań | data = 2003 | url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=1326}}</ref>
<ref name="Za4">{{cytuj książkę | tytuł = Biblia Tysiąclecia (2Krn 4) |url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=820|wydawca = Wydawnictwo Pallottinum | miejsce = Poznań | data = 2003 | url = http://biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=820}}</ref>
<ref name="Greenberg">{{Cytuj książkę | autor = Irving Greenberg | tytuł = Guide to Hanukkah | wydawca = CLAL | miejsce = Nowy Jork | data = 1984 | seria = | url = http://rabbiirvinggreenberg.com/wp-content/uploads/2013/02/Guide-to-Hanukkah_redpr.pdf |wydawca = CLAL |miejsce = Nowy Jork |data = 1984 |strony = 22}}</ref>
<ref name="Höpfl">{{Cytuj pismo | autor = Hildebrand Höpfl | tytuł = Das Chanukafest | czasopismo = Biblica | wydawca = GBPress- Gregorian Biblical Press | wydanie = 2 | wolumin = 3 | strony = 165–179 | język = de | data = 1922}}</ref>
<ref name="żih_chanuka">{{Cytuj stronę | url = http://www.jhi.pl/psj/Chanuka | tytuł = Chanuka | autor = Magdalena Bendowska | praca = Polski słownik judaistyczny | opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] | język = pl | data dostępu = 2016-12-25}}</ref>
}}