|
'''Takson''' (z [[Język grecki|gr.]] τάξις ''táksis'' – „układ, porządek”) – w [[Systematyka organizmów|systematyce biologicznej]] grupa [[organizm]]ów ([[populacja (biologia)|populacja]] lub grupa populacji) zwykle uznawanych za [[filogeneza|filogenetycznie]] spokrewnione, wyróżniających się konkretną [[Cecha taksonomiczna|cechą]] różniącą je od innych jednostek taksonomicznych.
Takson obejmuje wszystkie zawarte w nim taksony niższego poziomu<ref>{{Cytuj książkę |autor=Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej |tytuł=International Code of Zoological Nomenclature |rozdział=Glossary |adres rozdziału=http://www.nhm.ac.uk/hosted-sites/iczn/code/includes/page.jsp?booksection=glossary&nfv=&mF=true |miejsce=Londyn |wydanie=czwarte |rok=1999 |isbn=0-85301-006-4 |język=en}}</ref>. Kryterium pokrewieństwa stosowane jest w systemach [[filogenetyka|filogenetycznych]], mimo że taksonem w zasadzie może być dowolna grupa organizmów<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.zielnik.biol.uw.edu.pl/?page_id=113|tytuł=Klasyfikacja biologiczna|nazwisko=Spalik|imię=Krzysztof|praca=Krótki kurs systematyki|opublikowany=Zielnik Wydziału Biologii UW|język=pl|data dostępu=2010-02-23}}</ref>. W [[taksonomia ludowa|taksonomiach ludowych]] kryteria wyróżniania mogą być inne. W naukowej taksonomii za podstawową [[kategoria systematyczna|kategorię]] uznaje się [[gatunek (biologia)|gatunek]]<ref>{{encyklopedia PWN|id = 3904242|tytuł=gatunek|data dostępu=2016-06-04}}</ref>, podczas gdy w taksonomii ludowej uważa się, że jako najbardziej fundamentalna jest postrzegana różnica na poziomie rodzaju (nie zawsze ściśle odpowiadającego [[rodzaj (biologia)|rodzajowi]] w naukowej taksonomii)<ref name="bbr73">{{Cytuj pismo |autor = Brent Berlin, Dennis E. Breedlove, Peter H. Raven |tytuł = General Principles of Classification and Nomenclature in Folk Biology |czasopismo = American Anthropologist |wydanie = 1 |wolumin = 75 |strony = 214–242 |język = en |data = 1973 |doi = 10.1525/aa.1973.75.1.02a00140}}</ref>.
Każdemu taksonowi przypisywana jest unikatowa nazwa naukowa. W klasycznej systematyce ewolucyjnej określana jest też ranga konkretnej [[kategoria systematyczna|kategorii systematycznej]] danego taksonu. W [[kladystyka|kladystyce]] wyróżniane są jednostki taksonomiczne nazywane [[klad]]ami, które często nie mieszczą się w stosunkowo wąskim zakresie kategorii systematycznych.
== Podział taksonów ==
Ze względu na pochodzenie wyróżnia się:
* [[takson monofiletyczny]] – obejmuje wszystkich potomków wspólnego przodka,
* [[takson polifiletyczny]] – obejmuje potomków różnych przodków,
* [[takson parafiletyczny]] – obejmuje część potomków wspólnego przodka,
Współczesna systematyka organizmów dąży do wyłonienia wyłącznie taksonów monofiletycznych.
Ze względu na złożoność wyróżnia się:
* [[takson monotypowy]] – obejmuje tylko jeden takson niższej rangi,
* [[takson politypowy]] – obejmuje co najmniej dwa taksony niższej rangi.
== Nazewnictwo systematyczne ==
[[Plik:Čučoriedky.jpg|thumb|[[Borówka czarna]]<br />''Vaccinium myrtillus'']]
Organizmom klasyfikowanym w obrębie poszczególnych jednostek taksonomicznych nadawane są '''nazwy naukowe''':
* '''uninominalne''' (jednoczłonowe) dla taksonów o randze wyższej od gatunku, np. ''Ericaceae'' (rodzina [[wrzosowate]]);
* '''binominalne''' (dwuczłonowe, [[Binominalne nazewnictwo gatunków|binomy]]) dla gatunku, złożone z '''nazwy rodzaju''', do którego gatunek należy, i '''epitetu gatunkowego''', określającego ściśle dany gatunek;
* '''trynominalne''' (trójczłonowe, trynomy) dla podgatunku, złożone z nazwy gatunku, w którym wyróżniono ten podgatunek oraz specyficznej dla niego nazwy podgatunkowej.
Nazwy naukowe są powszechnie nazywane nazwami łacińskimi, ponieważ często wywodzą się z [[łacina|łaciny]] lub są zlatynizowanymi nazwami pochodzącymi z innych języków.
Zwyczaj nadawania nazw łacińskich narodził się w czasach, gdy [[łacina]] była językiem powszechnie stosowanym przez ludzi nauki. Zasady [[Nazewnictwo|nazewnictwa]] biologicznego są określane przez odpowiednie '''kodeksy nazewnictwa botanicznego i zoologicznego'''. Kodeksy te regulują zasady naukowego nazewnictwa roślin i zwierząt, nie omawiając nazewnictwa w innych językach. Mimo tego, że dla dużej części organizmów istnieją rodzime odpowiedniki nazwy naukowej, wiele roślin i zwierząt określa się mianem tradycyjnym, często bardzo odmiennym od nazwy naukowej. Przykładem może być ''Vaccinium myrtillus'', czyli [[Borówka czarna|borówka czernica]] (polska nazwa zwyczajowa), zwana powszechnie borówką lub czarną jagodą.
{{Osobny artykuł|Nomenklatura botaniczna|nomenklatura zoologiczna}}
Pełna nazwa naukowa obejmuje również cytat, czyli nazwisko (lub jego standardowy skrót) autora diagnozy taksonomicznej oraz datę i źródło opublikowania diagnozy danego taksonu, np.:
: ''Rubus henrici-egonis'' Holub, <small>Folia Geobot. Phytotax. 26: 334. 1991.</small>
Często spotykana w nazwach naukowych duża litera [[L.]] oznacza, że autorem danej nazwy jest [[Karol Linneusz]], [[Szwecja|szwedzki]] systematyk, który spopularyzował [[binominalne nazewnictwo gatunków]].
{{Osobny artykuł|Autor nazwy (botanika)|autor nazwy (zoologia)}}
=== Przyrostki nazw ===
Dla taksonów powyżej rodzaju nazwy systematyczne tworzy się zazwyczaj z użyciem nazwy typowego rodzaju, dodając do niego standardowy [[przyrostek]] (sufiks), np. rodzaj ''Rosa'' ([[róża]]), rodzina ''Ros'''aceae''''' ([[różowate]]), rząd ''Ros'''ales''''' ([[różowce]]). Przyrostki te zależą od królestwa i zebrane są w poniższej tabeli.
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;"
!style="background:#f3f3f3;"| Takson / Ranga
!style="background:#f3f3f3;"| [[Rośliny]]
!style="background:#f3f3f3;"| [[Glony]]
!style="background:#f3f3f3;"| [[Grzyby]]
!style="background:#f3f3f3;"| [[Zwierzęta]]
!style="background:#f3f3f3;"| [[Bakterie]]<ref>[http://www.bacterio.net/-classification.html Bacteriologocal Code (1990 Revision)].</ref>
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Gromada
| align="center" colspan="2"| -phyta
| –mycota
|
|
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Podgromada
| align="center" colspan="2"| -phytina
| –mycotina
|
|
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Klasa
| –opsida
| –phyceae
| –mycetes
|
| –ia
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Podklasa
| –idae
| –phycidae
| –mycetidae
|
| –idae
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Nadrząd
|align="center" colspan="3"| -anae
|
|
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Rząd
|align="center" colspan="3"| -ales
|
| –ales
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Podrząd
|align="center" colspan="3"| -ineae
|
| –ineae
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Infrarząd
|align="center" colspan="3"| -aria
|
|
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Nadrodzina
|align="center" colspan="3"| -acea
| –oidea
|
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Rodzina
|align="center" colspan="3"| -aceae
| –idae
| –aceae
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Podrodzina
|align="center" colspan="3"| -oideae
| –inae
| –oideae
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Plemię
|align="center" colspan="3"| -eae
| –ini
| –eae
|-
|style="background:#f2f2f2;"| Podplemię
|align="center" colspan="3"| -inae
| –ina
| –inae
|}
Uwagi:
* Dla zwierząt standardowe przyrostki ustalone są tylko dla taksonów nadrodziny i niższych ([http://www.nhm.ac.uk/hosted-sites/iczn/code/includes/page.jsp?article=29&nfv=#2 artykuł 29.2 ICZN]).
* Nazwy taksonów wyższych od rodziny mogą być tworzone na podstawie typowego rodzaju lub też być opisowe, np. ''[[Okrytonasienne|Magnoliophyta]]'', ''[[Okrytonasienne|Angiospermae]]'', ''[[Dwuliścienne|Dicotyledones]]''.
== Zobacz też ==
{{Wikisłownik|takson}}
* [[typ nomenklatoryczny]]
* [[klasyfikacja biologiczna]]
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |tytuł= Biologia. Multimedialna encyklopedia PWN Edycja 2.0| data=2008 |wydawca=Warszawa: [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] |miejsce=Wrocław |isbn=978-83-61492-24-5}}
{{Kontrola autorytatywna}}
[[Kategoria:Taksonomia]]
| 