'''Buruszowie''' – [[grupa etniczna]], której językiem jest [[Język buruszaski|buruszaski]], zamieszkująca głównie środkową część doliny [[Hunza (rzeka)|rzeki Hunzy]], dolinę Yasin<ref name=":4">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Linguistic Diversity in Space and Time: A survey in the Eastern Hindukush and Karakoram |data = 2014 |opublikowany = ResearchGate |url = https://www.researchgate.net/publication/237601588_Linguistic_Diversity_in_Space_and_Time_A_survey_in_the_Eastern_Hindukush_and_Karakoram}}</ref> i dolinę rzeki [[Nagar (rzeka)|Nagir]]<ref>{{Cytuj |autor = |redaktor = Artur Karp |tytuł = Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 4. Azja Południowa |data = 2005 |isbn = 83-239-9018-2 |miejsce = Warszawa |wydawca = Główny Urząd Geodezji i Kartografii |s = 109}}</ref><ref>Uznana przez GUGiK za obowiązującą nazwa Nagir odpowiada przyjętym: w angielskim i niemieckim nazwie Nagar, w buruszaski: Oyum Nagar. Spotyka się też pisownię Nager i Nagyr / Nagyar.</ref> (dopływu rzeki Hunzy)<ref>{{encyklopedia PWN|id=3882225|tytuł=buruszaski język|data dostępu=2020-11-16}}</ref>, w autonomicznym rejonie administracyjnym [[Gilgit-Baltistan]] (do 2009 r. Obszary Północne)<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Protokół 46. posiedzenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych |data = 4 listopada 2009 roku |opublikowany = Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (KSNG) |url = http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-46_posiedzenie.pdf}}</ref> w północnym [[Pakistan |Pakistanie]] ie. Według danych z 1991 r. grupa ta liczyła niewiele ponad 90 tys. osób .<ref name=":4" /> . Buruszowie, którzy opuścili Hunzę, mieszkają i/lub pracują w [[Gilgit|Gilgicie]], [[Srinagar (Indie)|Śrinagarze]], [[Karaczi]]; wielu Buruszów pracuje zagranicą, głównie w krajach [[Półwysep Arabski|Półwyspu Arabskiego]], [[Afganistan |Afganistanie]] ie, Europie i w Ameryce Północnej, i studiuje w Chinach. Na temat [[Pokrewieństwo języków|pokrewieństwa genealogicznego]] języka Buruszów nie ma wśród językoznawców zgody<ref name=":15">{{Cytuj |autor = Jan Henrik Holst |tytuł = Advances in Burushaski linguistics |data = 2014 |isbn = 978-3-8233-7908-9 |miejsce = Tübingen |wydawca = Gunter Narr Verlag |s = 12 |język = en}}</ref>, przeważnie uważany jest wciąż za [[Języki izolowane|język izolowany]]. Także pochodzenie jego użytkowników jest przedmiotem dociekań naukowych<ref name=":6">{{Cytuj |autor = West, Barbara A. |tytuł = Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania |data = 2008 |isbn = 9780816071098 |wydawca = Facts On File: Infobase Publishing |s = 139}}</ref>, przy czym podkreśla się brak podobieństw genetycznych między Buruszami a ludami zamieszkującymi w bezpośrednim sąsiedztwie<ref>{{Cytuj |autor = Nicholas Wade |tytuł = A Troublesome Inheritance. Genes, Race and Human History |data = 2014 |isbn = 978-1594204463 |miejsce = Nowy Jork |wydawca = The Penguin Press |s = 98 |język = en}}</ref>. Na pochodzenie zarówno języka buruszaski, jak i jego użytkowników rzucają światło badania [http://www.janhenrikholst.de/indey1.htm J.H. Holsta], wedle których buruszaski jest spokrewniony z południowo-gruzińskimi [[Języki kartwelskie|językami kartwelskimi]], i tam prawdopodobnie należy szukać rdzennych ziem Buruszów .<ref name=":16">{{Cytuj |autor = Jan Henrik Holst |tytuł = Die Herkunft des Buruschaski |data = 2017 |isbn = 9783844053500 |miejsce = Aachen |wydawca = Shaker |język = de}}</ref> . Udokumentowane jest istnienie niezawisłych księstw (państewek) zamieszkałych przez Buruszów: Hunza, Nagir i Yasin od co najmniej XV w. do 1891 r., kiedy to ich tereny weszły w skład [[Imperium brytyjskie|Imperium Brytyjskiego]], zachowując jednak wewnętrzną niezależność. Wraz z podziałem [[Indie Brytyjskie|Indii Brytyjskich]] w 1947 r. księstwa Buruszów znalazły się w granicach Pakistanu; księstwa Hunzy i Nagiru pozostały samorządne aż do ich likwidacji w 1974 i 1972 r. Buruszowie zamieszkiwali płaskie dna wysoko położonych i trudno dostępnych dolin rzek (Hunzy i jej dopływów), gdzie warunki terenowe, gleby i klimat sprzyjały rolnictwu i pasterstwu; przez stulecia prac irygacyjnych i budowy tarasów na najniższych partiach zboczy górskich powiększali teren upraw i zasiedlenia. Do tradycyjnych zajęć w dalszym ciągu zaliczają się pasterstwo (głównie owce, kozy, jaki i bydło), sadownictwo (głównie jabłka, czereśnie, orzechy włoskie i morele) oraz w mniejszym zakresie uprawa pasz i zbóż. Tradycyjny model życia zmienia się stopniowo, szczególnie w konsekwencji budowy przez [[Hunza (dolina)|Dolinę Hunzy]] szosy [[Szosa Karakorumska|Karakoram Highway]] (ukończonej w 1978 r.), emigracji zarobkowej i rozwoju turystyki. Od XVI w. Buruszowie wyznają [[islam]]: na terenie dystryktów Hunzy i Yasin są to przeważnie [[Ismailizm|izmailici]], w dystrykcie Nagir [[Szyizm|szyici]]<ref name=":7">{{Cytuj |autor = Martin Sökefeld |tytuł = Anthropology of Gilgit-Baltistan: Introduction |czasopismo = Ethnoscripts |data = 2014 |issn = 2199-7942 |wolumin = Bd. 16 Nr. 1 |wydawca = Institut für Ethnologie der Universität Hamburg |url = https://journals.sub.uni-hamburg.de/ethnoscripts/article/view/771 |język = en}}</ref><ref name=":11">{{Cytuj |autor = László Koppány Csáji |tytuł = Ethnic Levels and Ethnonyms in Shifting Context |czasopismo = The Hungarian Historical Review |data = 2018 |wolumin = Vol. 7, No. 1 |wydawca = Institute of History, Research Centre for the Humanities, Hungarian Academy of Sciences |s = 111-135111–135 |jstor = 26571580 |język = en}}</ref>.<gallery> ▼{{dopracować|kropki powinny być po przypisach, nie przed}}
▲'''Buruszowie''' – [[grupa etniczna]], której językiem jest [[Język buruszaski|buruszaski]], zamieszkująca głównie środkową część doliny [[Hunza (rzeka)|rzeki Hunzy]], dolinę Yasin<ref name=":4">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Linguistic Diversity in Space and Time: A survey in the Eastern Hindukush and Karakoram |data = 2014 |opublikowany = ResearchGate |url = https://www.researchgate.net/publication/237601588_Linguistic_Diversity_in_Space_and_Time_A_survey_in_the_Eastern_Hindukush_and_Karakoram}}</ref> i dolinę rzeki [[Nagar (rzeka)|Nagir]]<ref>{{Cytuj |autor = |redaktor = Artur Karp |tytuł = Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 4. Azja Południowa |data = 2005 |isbn = 83-239-9018-2 |miejsce = Warszawa |wydawca = Główny Urząd Geodezji i Kartografii |s = 109}}</ref><ref>Uznana przez GUGiK za obowiązującą nazwa Nagir odpowiada przyjętym: w angielskim i niemieckim nazwie Nagar, w buruszaski: Oyum Nagar. Spotyka się też pisownię Nager i Nagyr / Nagyar.</ref> (dopływu rzeki Hunzy)<ref>{{encyklopedia PWN|id=3882225|tytuł=buruszaski język|data dostępu=2020-11-16}}</ref>, w autonomicznym rejonie administracyjnym [[Gilgit-Baltistan]] (do 2009 r. Obszary Północne)<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Protokół 46. posiedzenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych |data = 4 listopada 2009 roku |opublikowany = Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (KSNG) |url = http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-46_posiedzenie.pdf}}</ref> w północnym [[Pakistan|Pakistanie]]. Według danych z 1991 r. grupa ta liczyła niewiele ponad 90 tys. osób.<ref name=":4" /> Buruszowie, którzy opuścili Hunzę, mieszkają i/lub pracują w [[Gilgit|Gilgicie]], [[Srinagar (Indie)|Śrinagarze]], [[Karaczi]]; wielu Buruszów pracuje zagranicą, głównie w krajach [[Półwysep Arabski|Półwyspu Arabskiego]], [[Afganistan|Afganistanie]], Europie i w Ameryce Północnej, i studiuje w Chinach. Na temat [[Pokrewieństwo języków|pokrewieństwa genealogicznego]] języka Buruszów nie ma wśród językoznawców zgody<ref name=":15">{{Cytuj |autor = Jan Henrik Holst |tytuł = Advances in Burushaski linguistics |data = 2014 |isbn = 978-3-8233-7908-9 |miejsce = Tübingen |wydawca = Gunter Narr Verlag |s = 12 |język = en}}</ref>, przeważnie uważany jest wciąż za [[Języki izolowane|język izolowany]]. Także pochodzenie jego użytkowników jest przedmiotem dociekań naukowych<ref name=":6">{{Cytuj |autor = West, Barbara A. |tytuł = Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania |data = 2008 |isbn = 9780816071098 |wydawca = Facts On File: Infobase Publishing |s = 139}}</ref>, przy czym podkreśla się brak podobieństw genetycznych między Buruszami a ludami zamieszkującymi w bezpośrednim sąsiedztwie<ref>{{Cytuj |autor = Nicholas Wade |tytuł = A Troublesome Inheritance. Genes, Race and Human History |data = 2014 |isbn = 978-1594204463 |miejsce = Nowy Jork |wydawca = The Penguin Press |s = 98 |język = en}}</ref>. Na pochodzenie zarówno języka buruszaski, jak i jego użytkowników rzucają światło badania [http://www.janhenrikholst.de/indey1.htm J.H. Holsta], wedle których buruszaski jest spokrewniony z południowo-gruzińskimi [[Języki kartwelskie|językami kartwelskimi]], i tam prawdopodobnie należy szukać rdzennych ziem Buruszów.<ref name=":16">{{Cytuj |autor = Jan Henrik Holst |tytuł = Die Herkunft des Buruschaski |data = 2017 |isbn = 9783844053500 |miejsce = Aachen |wydawca = Shaker |język = de}}</ref> Udokumentowane jest istnienie niezawisłych księstw (państewek) zamieszkałych przez Buruszów: Hunza, Nagir i Yasin od co najmniej XV w. do 1891 r., kiedy to ich tereny weszły w skład [[Imperium brytyjskie|Imperium Brytyjskiego]], zachowując jednak wewnętrzną niezależność. Wraz z podziałem [[Indie Brytyjskie|Indii Brytyjskich]] w 1947 r. księstwa Buruszów znalazły się w granicach Pakistanu; księstwa Hunzy i Nagiru pozostały samorządne aż do ich likwidacji w 1974 i 1972 r. Buruszowie zamieszkiwali płaskie dna wysoko położonych i trudno dostępnych dolin rzek (Hunzy i jej dopływów), gdzie warunki terenowe, gleby i klimat sprzyjały rolnictwu i pasterstwu; przez stulecia prac irygacyjnych i budowy tarasów na najniższych partiach zboczy górskich powiększali teren upraw i zasiedlenia. Do tradycyjnych zajęć w dalszym ciągu zaliczają się pasterstwo (głównie owce, kozy, jaki i bydło), sadownictwo (głównie jabłka, czereśnie, orzechy włoskie i morele) oraz w mniejszym zakresie uprawa pasz i zbóż. Tradycyjny model życia zmienia się stopniowo, szczególnie w konsekwencji budowy przez [[Hunza (dolina)|Dolinę Hunzy]] szosy [[Szosa Karakorumska|Karakoram Highway]] (ukończonej w 1978 r.), emigracji zarobkowej i rozwoju turystyki. Od XVI w. Buruszowie wyznają [[islam]]: na terenie dystryktów Hunzy i Yasin są to przeważnie [[Ismailizm|izmailici]], w dystrykcie Nagir [[Szyizm|szyici]]<ref name=":7">{{Cytuj |autor = Martin Sökefeld |tytuł = Anthropology of Gilgit-Baltistan: Introduction |czasopismo = Ethnoscripts |data = 2014 |issn = 2199-7942 |wolumin = Bd. 16 Nr. 1 |wydawca = Institut für Ethnologie der Universität Hamburg |url = https://journals.sub.uni-hamburg.de/ethnoscripts/article/view/771 |język = en}}</ref><ref name=":11">{{Cytuj |autor = László Koppány Csáji |tytuł = Ethnic Levels and Ethnonyms in Shifting Context |czasopismo = The Hungarian Historical Review |data = 2018 |wolumin = Vol. 7, No. 1 |wydawca = Institute of History, Research Centre for the Humanities, Hungarian Academy of Sciences |s = 111-135 |jstor = 26571580 |język = en}}</ref>.<gallery>
Plik:Hunza Valley, view from Eagle's Nest.jpg
Plik:Hunza 2015 (7).jpg
== Nazwa ==
Użytkownicy języka buruszaski nazywają siebie ''Burúśo'', a w dialekcie doliny Yasin ''Burúśu'', przy czym morfen -''o'' (lub -''u'') jest jedną z końcówek liczby mnogiej w tym języku. Forma liczby pojedynczej to ''Burúśin''.<ref name=":15" />. Zatem ''Burúśo'' – Buruszowie jest [[Etnonim|endoetnonimem]]. Określenie ''Hunzakuts'' (lub ''Hunzakuc'', ''Húnzukuts,'' zależnie od dialektu i przyjętej dla języka buruszaski konwencji zapisu, z akcentem na pierwszej sylabie<ref name=":11" />) jest albo politonimem (określeniem terytorialno-politycznym), oznaczającym wszystkich mieszkańców żyjących obecnie w dystrykcie Hunzy, a wcześniej w księstwie Hunzy, albo jest określeniem wyłącznie terytorialnym, oznaczającym wszystkich mieszkańców doliny Hunzy<ref>{{Cytuj |autor = H. Sidky |tytuł = Alexander the Great, the Graeco-Bactrians, and Hunza: Greek Descents in Central Asia |czasopismo = Central Asiatic Journal |data = 1999 |wolumin = Vol. 43, No. 2 |wydawca = Harrassowitz Verlag |s = 232-248232–248 |jstor = 41928199}}</ref><ref name=":11" />.
We współczesnym anglosaskim piśmiennictwie akademickim na określenie ludu Buruszowie stosowane są nazwy: ''Burushos'', ''the Burusho'', ''Burusho people'', przy czym przymiotnikiem jest ''Burusho''. (Por. pozycje bibliograficzne w „Przypisach” poniżej.)
=== Źródłosłów ===
Według Iliji Čašule, badacza języka buruszaski, etymologia etnonimu ''Burúso'' może wskazywać albo na ''buúri'' oznaczające w języku buruszaski 'grań, szczyt wzgórza, wierzchołek'wierzchołek’, albo może być powiązana genetycznie z nazwą szczepów [[Frygijczycy|frygijskich]] 'Bruges‘Bruges, Brugoi'Brugoi’. Badacz ten podkreśla jednocześnie, że dla tego etnonimu nie ustalono ostatecznej etymologii (''no definitive etymology for the ethnonym Burúso'').<ref name=":10">{{Cytuj |autor = Ilija Čašule |redaktor = Claus Peter Zoller |tytuł = New Burushaski etymologies and the origin of the ethnonym Burúśo, Burúśaski, Brugaski and Miśáski |czasopismo = Acta Orientalia |data = 2018 |issn = 0001-6438 |wydawca = Societates Orientales Danica Fennica Norvegia Svecia |s = 27-7127–71 |język = en}}</ref>.
=== W języku polskim ===
Polską nazwę Buruszowie jako obowiązującą podają: ''Encyklopedia PWN'' (internetowa wersja)<ref>{{encyklopedia PWN|id=3882226|tytuł=Buruszowie|data dostępu=2020-11-08}}</ref> i encyklopedyczny leksykon ''Ludy i języki świata'' (PWN, 2000)<ref name=":5">{{Cytuj |redaktor = Krystyna Damm, Aldona Mikusińska |tytuł = Ludy i języki świata. Leksykon PWN |data = 2000 |isbn = 83-01-13070-9 |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |oclc = 46399695}}</ref>. Jest to także nazwa podana w Wikisłowniku (patrz [[wikt:Burusz|Burusz]]). [https://sjp.pwn.pl/korpus Korpus Języka Polskiego PWN] nie zawiera słów pochodnych od „Burusz”, brak też przymiotnika. Obok cyfrowej wersji ''Encyklopedii PWN'' i niewielkiego leksykonu, wymienionego powyżej, nazwy 'Buruszowie'‘Buruszowie’ w odniesieniu do ludu i 'buruszaski'‘buruszaski’ w odniesieniu do ich języka występują w piśmiennictwie językoznawczym<ref name=":9">{{Cytuj |autor = Jadwiga Pstrusińska |tytuł = Mikroskop i luneta w badaniach językoznawczych. Rozważania o nazwie Prusy |czasopismo = Świat Infant. Pismo literacko-naukowe |data = maj 2020 |issn = 18969119 |wolumin = Nr 5 (213), Rok 17 |miejsce = Bydgoszcz |wydawca = Bractwo Inflandzkie |s = 1-31–3}}</ref>, a także w użyciu potocznym (np. wzmianka o Buruszach w artykule w polskiej edycji „National Geographic” z 2018 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = To prawdziwe serce każdego domu. Podróż przez 16 miejsc od kuchni -– National Geographic |data dostępu = 2020-11-17 |opublikowany = www.national-geographic.pl |url = https://www.national-geographic.pl/galeria/to-prawdziwe-serce-kazdego-domu-podroz-przez-16-miejsc-od-kuchni/wiezi-rodzinne |język = pl-PL}}</ref>). Język polski nie utworzył jeszcze przymiotnika, który by odnosił się do tej grupy etnicznej; 'buruszaski'‘buruszaski’ odnosi się wyłącznie do języka, którym mówią Buruszowie.<ref>{{Cytuj |autor = dobryslownik |tytuł = buruszaski – Dobry słownik języka polskiego i poradnia językowa |data dostępu = 2020-12-08 |opublikowany = DobrySłownik.pl |url = https://dobryslownik.pl/slowo/buruszaski/137023/ |język = pl-PL}}</ref>.
W popularnej polskiej literaturze, szczególnie dotyczącej wypraw wysokogórskich i himalaizmu, a także w artykułach prasowych na temat [[Mit o długowieczności Hunzakuts|rzekomej długowieczności Buruszów]] i ich sposobu odżywiania się, stosowane jest do określenia tej grupy etnicznej słowo „Hunza”, także w pełnej deklinacji (np. w ''Poniżej i powyżej 8000 metrów'' Hermanna Buhla w tłumaczeniu Jerzego Kopacza<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Buhl |tytuł = Poniżej i powyżej 8000 metrów |data = 1994 |isbn = 0952142171 |inni = Przełożył Jerzy Kopacz |miejsce = Londyn |wydawca = AT Publications}}</ref>, oraz w książce ''Tajemnice zdrowia plemienia Hunzów'' w tłumaczeniu Marii Grodeckiej<ref>{{Cytuj |autor = Renée Taylor |tytuł = Tajemnice zdrowia plemienia Hunzów. : długieDługie życie i szczęście |data = 1997 |isbn = 9788386757503 |wydanie = 1. |inni = tłum. Maria Grodecka |miejsce = Katowice |wydawca = Dom Wydawniczo-Księgarski Kos |kropka = drugie wydanie w 2002 w tym samym wydawnictwie.}}</ref>), co w świetle analizy językoznawczej nie jest prawidłowe. Polskie słowo Hunza może być nazwą rzeki, doliny, w której ona płynie, księstwa w latach 1892–1947 oraz dystryktu administracyjnego w dzisiejszym Pakistanie. Odnośnie ludu zamieszkującego dolinę Hunzy poprawne jest określenie „mieszkańcy (doliny) Hunzy”<ref name=":5" />.
=== Wątek bałtosłowiański ===
Badacze, wykazujący jako kolebkę wspólnoty bałtosłowiańskiej tereny w Azji Środkowej, powołują się w swoich badaniach nie tylko na dane językoznawcze (jak I. Čašule<ref name=":10" />), ale i na dociekania na polu [[Genetyka populacyjna|genetyki populacyjnej]]. Te ostatnie mogą według nich wskazywać na to, że jedna z fal emigracyjnych z rejonu współczesnego Pakistanu, która dotarła do obszarów obecnej Europy Środkowej, „niosła w sobie ludzi, których genetycy określili w owej publikacji<ref>{{Cytuj |autor = R. Spencer Wells |tytuł = The Eurasian Heartland: A continental perspective on Y-chromosome diversity |czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |data = 2001 |wolumin = Vol. 98, No. 18 |wydawca = National Academy of Sciences |s = 10244-1024910244–10249 |jstor = 3056514 |archiwum = https://www.jstor.org/stable/3056514?seq=1}}</ref> jako Bartangi, Sinte Romani (ostatnio zwani Romami) oraz ludzi Hunza (czyli Buruszów)”<ref name=":9" />. [[Jadwiga Pstrusińska]], polska orientalistka, w artykule opublikowanym w maju 2020 r. dowodzi, że „można założyć, iż na północnozachodnichpółnocno-zachodnich krańcach Indii (obecnie północny Pakistan), rezydowała ongiś nieznana nam ludność, bliska genetycznie tak zwanej grupie bałtosłowiańskiej, której część przywędrowała w zamierzchłych czasach na północnowschodniepółnocno-wschodnie obszary dzisiejszej Polski”, i że, co za tym idzie, istnieje etniczne podobieństwo między toponimem Prusy a etnonimem ''Burúśo''.<ref name=":9" />. Nie jest to stanowisko podzielane przez innych badaczy języków (np. J.H. Holst, P.C. Backstrom, G.D. Bengtson, K. Tuite).<ref name=":16" />.
[[Plik:Hunza_From_BaltitHunza From Baltit.jpg|alt=Widok z Fort Baltit w kierunku zachodnim, Nagir na lewym i Hunza na prawym brzegu rzeki Hunza|mały|407x407px|Hunza i Nagir w środkowym biegu rzeki Hunzy]]
== Język ==
{{Osobny artykuł|Język buruszaski}}Buruszowie posługują się językiem buruszaski, którego pochodzenie i związki genetyczne z innymi językami są przedmiotem debaty między językoznawcami<ref name=":15" />. Wśród nowszych badań wskazywano m.in. na podobieństwa do języków tak odległych grup jak Słowianie południowi<ref name=":10" /> czy ludy bałtyckie<ref name=":9" />. Włączono również buruszaski do hipotez zmierzających do ustalania rodzin językowych obejmujących m.in. [[języki chińsko-tybetańskie]], [[Języki jenisejskie|jenisejskie]], nach-[[Języki północno-wschodniokaukaskie|dagestańskie]] i język izolat – [[Język baskijski|baskijski]], żadna z tych hipotez nie okazuje się jednak wolna od błędów.<ref name=":16" />. Według najnowszych badań (ogłoszonych w 2017 r.) buruszaski nie jest językiem izolowanym, ponieważ teoria J.H. Hosta udowadnia na polu gramatyki, fonetyki i słownictwa jego bezpośrednie pokrewieństwo z rodziną języków kartwelskich z Kaukazu Południowego.<ref name=":16" />.
Buruszaski jest zasadniczo językiem mówionym, gdyż nie posiada własnego alfabetu, a do początków XX w. Buruszowie, poza nielicznymi członkami najwyższych warstw, pozostawali niepiśmienni.<ref name=":12">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads |data = 2020 |isbn = 9783447113694 |miejsce = Wiesbaden |wydawca = Harrassowitz Verlag}}</ref>. Pierwsi systematyczni badacze języka ([[David Lorimer|D.L.R. Lorimer]], G. Morgenstierne, K. Bouda) przyjmowali do jego zapisu własne lub międzynarodowe systemy [[Transkrypcja fonetyczna|transkrypcji fonetycznej]]. Stosowany obecnie [[międzynarodowy alfabet fonetyczny]] ujednoznacznia dane prezentowane w dziełach naukowych, acz ich prezentacja i interpretacja pozostają przedmiotem debat. Natomiast do zapisu tekstów (a nie tylko dźwięku mowy) stosowany jest albo [[alfabet arabski]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Burushaski language, alphabet and pronunciation |data dostępu = 2021-01-29 |opublikowany = omniglot.com |url = https://omniglot.com/writing/burushaski.php}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Burushaski language products |data dostępu = 2021-01-29 |opublikowany = www.worldlanguage.com |url = http://www.worldlanguage.com/Languages/Burushaski.htm}}</ref>, albo są one transkrybowane na alfabet łaciński.<ref>{{Cytuj |autor = Dick Grune |tytuł = Burushaski −– An Extraordinary Language in the Karakoram Mountains |data = 1998 |archiwum = http://www.few.vu.nl/~dick/Summaries/Languages/Burushaski.pdf}}</ref><ref name=":12" />.
W języku buruszaski nadawane są od połowy lat 80. XX w. audycje radiowe<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 275-276275–276}}</ref>, a w Internecie dostępnych jest mnóstwo blogów i podobnych stron poświęconych Buruszom i ich językowi<ref>{{Cytuj |tytuł = Burushaski Language Resource |data dostępu = 2021-01-29 |opublikowany = UNT Digital Library |url = https://digital.library.unt.edu/explore/collections/BURUS/ |język = en}}</ref>.
== Historia ==
=== Okres najwcześniejszy ===
[[Plik:Sacred Rocks of Hunza 04.jpg|mały|310x310px|Święta skała Hunzy, lokalnie zwana Haldeikish]]
Lud, którego językiem jest buruszaski, to [[Autochton|autochtoniczni mieszkańcy]] środkowej i górnej części doliny rzeki Hunza<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Challenge and Response in the Karakoram: Socioeconomic Transformation in Hunza, Northern Areas, Pakistan |czasopismo = Mountain Research and Development |data = 1993 |wolumin = 13, nr. 1 |wydawca = International Mountain Society |s = 19-3919–39 |doi = 10.2307/3673642 |język = en}}</ref> w sensie najwcześniejszych osiedleńców w tym rejonie, gdyż etnograficzne badania regionów [[Gilgit-Baltistan]] wykazują migracyjne pochodzenie ich mieszkańców<ref name=":7" />. [[Mahabharata|Mahabharta]], jeden z hinduskich poematów epickich opisujących historię starożytnych Indii, wymienia lud „Hamsakayana (haṃsakāyana)”, utożsamiany ze współczesnymi Hunzakuc<ref>{{Cytuj |autor = Laxman Burdak |tytuł = List of Mahabharata tribes |data = 2018 |opublikowany = wisdomlib |url = https://www.wisdomlib.org/history/compilation/list-of-mahabharata-tribes/d/doc117017.html}}</ref>. Na dzieje ludów zamieszkujących doliny rzek Hunzy i Gilgitu oraz pobliskie rejony miały wpływ przebiegające w ich pobliżu trasy [[Jedwabny Szlak|Jedwabnego Szlaku]], w mniejszym natomiast stopniu, kształtujące się w okresie VII-VI w. p.n.e. terytoria [[Mahadżanapada|Mahadżanapady]]. Byt państwowy (królestwo), który ukształtował się w tym północno-zachodnim krańcu subkontynentu indyjskiego – [[Gandhara]] ([[Peszawar|Peszawa]]<nowiki/>r-[[Rawalpindi]])<ref name=":2">{{Cytuj |autor = Jan Kieniewicz |tytuł = Historia Indii |data = 1985 |isbn = 8304018969 |wydanie = 2. |miejsce = Wrocław |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich}}</ref> nie sięgał w wysoko położone i praktycznie niedostępne tereny górskie. Od co najmniej przełomu tysiącleci przez przełęcze [[Karakorum]] i [[Hindukusz|Hindukuszu]]u przebiegały te odnogi południowej trasy Jedwabnego Szlaku, które prowadziły bezpośrednio na tereny dzisiejszych Indii, Pakistanu i Afganistanu<ref>{{Cytuj |autor = Frances Wood |tytuł = The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia |data = 2002 |isbn = 0520243404 |miejsce = Berkeley, Los Angeles |wydawca = University of California Press |url = https://books.google.pl/books?id=zvoCv3h2QCsC&printsec=frontcover&dq=Frances+Wood:+The+Silk+Road:+two+thousand+years+in+the+heart+of+Asia&hl=pl&ei=7_PkTMy-GtGLswaPlrG8Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q&f=false |język = en}}</ref>. Szlakami handlowymi podążali, obok kupców z Azji środkowej i wschodniej, też [[Buddyzm|buddyjscy]] pielgrzymi, o czym świadczy ok. 30 tys. [[Petroglify|petroglifów]] i innych znaków naskalnych oraz ok. 5 tys. napisów w kilku różnych językach i systemach zapisu, które zidentyfikowano m.in. w dolinie rzeki Hunza<ref>{{Cytuj |autor = Drew Parsons |tytuł = Hunza Valley Petroglyphs |data = 2010 |opublikowany = The Megalithic Portal |url = https://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=26223}}</ref><ref name=":3">{{Cytuj |autor = |tytuł = Rock Carvings at the Sacred Rock of Hunza |data = 1979 |opublikowany = unesco.org |url = https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000042046}}</ref>. Na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajduje się tzw. ''Sacred Rock of Hunza'' ('święta‘święta skała Hunzy'Hunzy’) z petroglifami datowanymi od czasów prehistorycznych po znaki buddyjskie – najliczniejsze – z pierwszych wieków pierwszego tysiąclecia n.e.; zabytek ten znajduje się na lewym brzegu rzeki Hunzy, ok. półtora kilometra od miejscowości [[Karimabad]].<ref name=":3" />.
=== Mit o żołnierzach Aleksandra Macedońskiego ===
Chętnie przytaczany przez wydawnictwa turystyczne<ref>{{Cytuj |autor = Inspiring Workplaces |tytuł = Hunza |data dostępu = 2021-01-24 |opublikowany = www.tribes.world |url = https://www.tribes.world/hunza |język = en}}</ref>, propagandowo-polityczne<ref>{{Cytuj |tytuł = Hunza Delegation Travels to Macedonia |data = 2008-07-11 |data dostępu = 2021-01-24 |opublikowany = Balkan Insight |url = https://balkaninsight.com/2008/07/11/hunza-delegation-travels-to-macedonia/ |język = en-US}}</ref> i te o nastawieniu ezoterycznym<ref>{{Cytuj |autor = Willem Daffue |tytuł = Was Alexander the Great Responsible for Creating Shangri-La in the Hunza Valley in Pakistan? |data dostępu = 2021-01-24 |opublikowany = www.ancient-origins.net |url = https://www.ancient-origins.net/history/shangri-la-hunza-valley-pakistan-0010765 |język = en}}</ref> lub podobnym<ref>{{Cytuj |autor = Renee Taylor |tytuł = Tajemnice zdrowia plemienia Hunzów. Długie życie i szczęście |data = 2002 |isbn = 8386757507 |inni = Maria Grodecka (tłum.) |opis = Tytuł oryginału: Hunza Health Secrets for Long Life and Happiness |miejsce = Katowice |wydawca = KOS}}</ref> mit o pochodzeniu mieszkańców Doliny Hunzy od żołnierzy z armii [[Aleksander Macedoński|Aleksandra Wielkiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Hunza -– The Truth, Myths, and Lies About the Health and Diet of the „Long-Lived” People of Hunza, Pakistan, Hunza Bread and Pie Recipes. |data dostępu = 2021-01-24 |opublikowany = biblelife.org |url = https://biblelife.org/hunza.htm}}</ref> nie znajduje niepodważalnych dowodów genetycznych<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 479}}</ref>, choć możliwe są spekulacje oparte na analizach danych językowych<ref>{{Cytuj |autor = Ilija Čašule |tytuł = Names of plants of Mediterranean and Balkan origin in Burushaski |czasopismo = Himalayan Linguistics |data = 2014 |issn = 15447502 |wolumin = Vol. 13(1) |archiwum = https://escholarship.org/content/qt8kx5w9qw/qt8kx5w9qw_noSplash_7afb346d7ff6c42892de825c287702fc.pdf?t=pfpnwt}}</ref><ref name=":8">{{Cytuj |autor = H. Sidky |tytuł = Alexander the Great, the Graeco-Bactrians, and Hunza: Greek Descents in Central Asia |czasopismo = Central Asiatic Journal |data = 1999 |wolumin = Vol. 43, No. 2 |wydawca = Harrassowitz Verlag |s = 232–248 |jstor = 41928199}}</ref>. Niejaką podstawę może ten mit mieć, jak twierdzi badacz tego zagadnienia [https://muohio.academia.edu/HSidky H. Sidky], także w historii owego obszaru na styku Europy i Azji w ostatnich wiekach przed naszą erą, kiedy rozciągało się tam [[Królestwo Greko-Baktryjskie|królestwo greko-baktryjskie]]<ref name=":8" />.
"Long-Lived" People of Hunza, Pakistan, Hunza Bread and Pie Recipes. |data dostępu = 2021-01-24 |opublikowany = biblelife.org |url = https://biblelife.org/hunza.htm}}</ref> nie znajduje niepodważalnych dowodów genetycznych<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 479}}</ref>, choć możliwe są spekulacje oparte na analizach danych językowych<ref>{{Cytuj |autor = Ilija Čašule |tytuł = Names of plants of Mediterranean and Balkan origin in Burushaski |czasopismo = Himalayan Linguistics |data = 2014 |issn = 15447502 |wolumin = Vol. 13(1) |archiwum = https://escholarship.org/content/qt8kx5w9qw/qt8kx5w9qw_noSplash_7afb346d7ff6c42892de825c287702fc.pdf?t=pfpnwt}}</ref>.<ref name=":8">{{Cytuj |autor = H. Sidky |tytuł = Alexander the Great, the Graeco-Bactrians, and Hunza: Greek Descents in Central Asia |czasopismo = Central Asiatic Journal |data = 1999 |wolumin = Vol. 43, No. 2 |wydawca = Harrassowitz Verlag |s = 232-248 |jstor = 41928199}}</ref> Niejaką podstawę może ten mit mieć, jak twierdzi badacz tego zagadnienia [https://muohio.academia.edu/HSidky H. Sidky], także w historii owego obszaru na styku Europy i Azji w ostatnich wiekach przed naszą erą, kiedy rozciągało się tam [[Królestwo Greko-Baktryjskie|królestwo greko-baktryjskie]].<ref name=":8" />
O tym, że mirowie Hunzy i Nagiru wywodzą swoją dynastię od Aleksandra Macedońskiego, pisali obszerniej w połowie lat 30. XX w. David L. Lorimer, brytyjski oficer i urzędnik w rządzie Indii Brytyjskich oraz zasłużony badacz języka buruszaski, R. Schomberg, brytyjski oficer, szpieg i podróżnik, i inni, również wcześniejsi autorzy, np. E.F. Knight<ref>{{Cytuj |autor = Edward Frederick Knight |tytuł = Where three empires meet. A narrative of recent travel in Kashmir, western Tibet, Gilgit, and the adjoining countries |data = 1897 |miejsce = London |wydawca = Longmans, Green and co. |s = 349 |archiwum = https://archive.org/details/wherethreeempir00kniggoog/page/n369/mode/2up?q=alexander}}</ref>. Według wersji spisanej przez Haji Qudratulla Bega<ref>{{Cytuj |autor = Haji Qudratulla Beg |tytuł = Tarikhi Ahdi Atiqi Hunza [A History of the Ancient Principality of Hunza] |data = 1980 |miejsce = Rawalpindi |język = fa |kropka = podane za op. cit. H. Sidky, Alexander the Great, the Graeco-Bactrians, and Hunza (...), 1999}}</ref>, mieszkańca [[Karimabad|Baltitu]] oraz znawcy folkloru i tradycji Hunzy, w tym tej przytaczanej przez H. Sidky, Aleksander Macedoński, zdobywszy „niemal cały świat”, wrócił do Babilonu, gdzie złożony chorobą zdołał jeszcze przed śmiercią przekazać swoje imperium czterem dowódcom. Jeden z nich, zwany Bactriana, rządził ziemią Tartarów. Kiedy wiele lat później podczas marszu przez dolinę rzeki Hunzy pięciu z jego żołnierzy powaliła choroba, musiał ich tam zostawić. Ale oni wydobrzeli i osiedlili się w dolinie. Inna wersja mitu mówi, że tych pięciu wojowników pochodziło wprost z armii Aleksandra, a osiedlili się w Hunzie wraz ze swoimi perskimi żonami; to oni mieliby założyć wioski Baltit, Altit i Ganesh.<ref name=":8" />.
Nie da się dokładnie odtworzyć dziejów królestwa Greków baktryjskich, obejmującego w przybliżeniu ziemie podbite przez Aleksandra, z powodu skąpych podstaw archeologicznych i przekazów piśmiennych<ref>{{Cytuj |autor = Bobodžan Gafurovič Gafurov |tytuł = Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. : prehistoriaPrehistoria, starożytność, średniowiecze |data = 1978 |inni = Stefan Michalski (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |oclc = (OCoLC)749709348}}</ref>, ale nie można wykluczyć możliwości kontaktu pomiędzy zasiedlonymi przez Greków obszarami u podnóży Hindukuszu a doliną rzeki Hunzy<ref>{{Cytuj |autor = H. Sidky |tytuł = Alexander the Great, the Graeco-Bactrians, and Hunza. (...) |data = 1999 |s = 240 |cytat = „... at the height of Greek power, Graeco-Bactrian territory included all of Turkmenistan, Tadzhikistan, Uzbekistan, Afganistan, and Pakistan. This is significant because it indicates that contact between Greek Bactria and the Hunza region was definitely a possibility.”}}</ref>. Jednakowoż okres największej ekspansji terytorialnej Baktrii przypada na lata 190. p.n.e., a zatem prawie 150 lat po śmierci Aleksandra Macedońskiego. Obecność starożytnych Greków w dolinach Hindukuszu interpretuje H. Sidky jako element „ludowej pamięci” (''folk memory''), która mogła z czasem stworzyć mit. Podkreśla jednak równocześnie, że nie można mieć tu pewności, ponieważ opowieści o Grekach i Aleksandrze mogły dotrzeć do Hunzy z zewnątrz<ref>{{Cytuj |autor = H. Sidky |tytuł = Alexander the Great, the Graeco-Bactrians, and Hunza. (...) |data = 1999 |s = 245}}</ref>. Istnienia wspólnych przodków Buruszów i Macedończyków pod wodzą Aleksandra mogłyby dowieść badania genetyczne, ale H. Kreutzmann, powołując się na wyniki badań ogłoszonych w 2007 r., stwierdza, że nie wykazały one żadnej jednoznacznej łączności. Co więcej, przypomina, że oficjalne spotkanie w [[Skopje]] w 2007 r. między gubernatorem Obszarów Północnych Ghazanfarem Ali Chanem (synem ostatniego władcy księstwa Hunzy Jamala Chana) a władzami [[Macedonia Północna|Macedonii]] miało dla niej cel wyłącznie propagandowy: po kompromisowym rozwiązaniu kwestii nazwy nowej europejskiej republiki, powoływanie się na Aleksandra Macedońskiego i związane z nim mity straciło atrakcyjność<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 479 |cytat = „Presently the political dimension of the Alexander topos has lost in attraction.”}}</ref>.<ref>{{Cytuj |tytuł = Subscribe to read {{!}} Financial Times |data dostępu = 2021-01-25 |opublikowany = www.ft.com |url = https://www.ft.com/content/11034b1e-54ef-11dd-ae9c-000077b07658}}</ref>.
Kontrowersje<ref>{{Cytuj |autor = John D. Bengtson; Václav Blažek |tytuł = Comments on Ilija Čašule'sČašule’s "correlation„correlation of the Burushaski pronominal system with Indo-European and phonological and grammatical evidence for a genetic relationship"relationship” |czasopismo = The Journal of Indo-European Studies |data = 2012 |wolumin = Volume 40, Numer 1 |archiwum = https://www.researchgate.net/publication/294606299_Comments_on_Ilija_Casule's_correlation_of_the_Burushaski_pronominal_system_with_Indo-European_and_phonological_and_grammatical_evidence_for_a_genetic_relationship}}</ref> budzi również wysunięta przez macedońskiego lingwistę [https://ilijacasule.academia.edu/research#papers Ilija Čašule] teza o genetycznej zbieżności języka buruszaski z językami indo-europejskimi, a szczególnie i przede wszystkim – słowiańskimi<ref>{{Cytuj |autor = Ilija Čašule |tytuł = Burushaski and unique Slavic isoglosses |czasopismo = Himalayan Linguistics |data = 2017 |issn = 1544-7502 |wolumin = Vol. 16(2) |s = 1–25 |archiwum = https://escholarship.org/content/qt2kz640hv/qt2kz640hv_noSplash_f16af7944b3cbae5eb7187210e2a6c2a.pdf}}</ref>, co miałoby potwierdzać starożytne związki między Buruszami a ludami bałkańskimi<ref>{{Cytuj |autor = Ilija Čašule |tytuł = Basic Burushaski Etymologies. The Indo-European and Paleo-Balkanic Affinities of Burushaski |data = 1998 |isbn = 3-89586-089-1 |miejsce = München |wydawca = LINCOM Europa |kropka = Drugie, niezmienione wydanie w 2005 r.}}</ref>. Teza ta spotkała się z wielostronną krytyką, nawiązującą także do akceptacji legendy o Aleksandrze Macedońskim przez Čašule<ref>{{Cytuj |autor = Corinna Leschber |tytuł = Reviewed Work: Basic Burushaski Etymologies. The Indo-European and Paleo-Balkanic Affinities of Burushaski by Ilija Čašule |czasopismo = Zeitschrift für Balkanologie |data = 2009 |wolumin = Vol. 45, No. 2 |wydawca = Harrassowitz Verlag |s = 268-277268–277 |jstor = 10.13173 |archiwum = https://www.jstor.org/stable/10.13173/zeitbalk.45.2.0268?seq=1 |cytat = Čašule reagierte anfänglich skeptisch auf Legenden, Sprecher des Burušaski könnten von Teilnehmern des Feldzuges Alexanders d. Gr. abstammen. Bedauerlicherweise konnte sich der Autor diese angebrachte Skepsis nicht bewahren (cf. auch 2003a, 2003b, 2004, 2009a), und es verfestigt sich in zunehmendem Maße seine Überzeugung, dass der genetische Zusammenhang zwischen den indoeuropäischen Sprachen und dem Burušaski nachweisbar sei, ja dieses sogar „indoeuropäischer und balkanischer Herkunft“Herkunft” sei, Čašule (2009b)}}</ref>. Na gruncie lingwistycznym z artykułami tezy Čašule rozprawił się Jan Henrik Holst, stwierdzając, że macedoński badacz „nie ma dostatecznej wiedzy w kilku dziedzinach: ani tej dotyczącej lingwistyki indoeuropejskiej, ani tej na temat języka buruszaski, ani w zakresie metodyki językoznawstwa historycznego”<ref>{{Cytuj |autor = Jan Henrik Holst |tytuł = Advances in Burushaski Linguistics |data = 2014 |isbn = 9783823369080 |miejsce = Tübingen |wydawca = Narr Francke Atempo Verlag |cytat = „Unfortunately Čašule does not have sufficient knowledge of several areas: neither of Indo-European linguistics, nor of Burushaski, nor of the methods of historical linguistics.”}}</ref>.
Dla Buruszów dzisiaj mit o genetycznym pokrewieństwie z Aleksandrem Macedońskim (na które powoływali się XIX-wieczni władcy Hunzy) lub z jego wojownikami ma wg H. Kreutzmanna duże znaczenie – jako chwyt reklamowy szczególnie atrakcyjny w kontekście turystycznym<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 479 |cytat = „... the Alexander tale and the alleged genetic imprint of his soldiers [...] developed into a sales pitch for giving Hunza the advantage as an attractive destination for a visit to Pakistan. The last aspect has survived until today and is a welcome asset for folk traditions, metarialising in tourism-related activities.”}}</ref>.
=== W księstwie Hunzy i Nagiru ===
{{Osobny artykuł|Historia księstwa Hunzy}}W księstwach Hunzy i Nagiru, autokratycznie rządzonych przez władców zwanych w buruszaski t''ham'' państewkach (istniejących od ok. XV w.), Buruszowie zajmowali wyjątkową pozycję. Przede wszystkim przez stulecia byli właściwie jedyną grupą etniczną żyjącą w środkowym biegu Hunzy na obu jej brzegach i stanowili większość mieszkańców także po okresie napływu Wachów, którzy osiadali w górnym biegu Hunzy za czasów Sulima Chana III (panował 1788-1824)<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 3656-3673656–367 |kropka = Źródła podają różne daty, kiedy Silum Chan III objął władzę w Hunzie.}}</ref>. Ten tham tak sprawnie kierował sprawami księstwa, rozbudowując kanały irygacyjne, powiększając tereny upraw, podporządkowując sobie nowe tereny, że liczba jego poddanych znacznie wzrosła. Uzyskiwane plony nie zaspokajały jednak w pełni ich potrzeb, tym bardziej że znaczna ich część oddawana była na rzecz domu rządzącego, rozległej rodziny thama, oraz licznej warstwy otaczających go wielmożów (''guśpúr'') i ich rodzin. Społeczeństwa w państewkach Buruszów były ściśle klasowe, bez możliwości awansu społecznego, gdyż nie tylko władza, ale i przynależność do danej grupy społecznej były dziedziczne i niezmienne. Uprzywilejowane warstwy najwyższe składały się wyłącznie z Buruszów.<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 352 |kropka = Podany tu wykres w kształcie piramidy uzupełnia obszerny opis relacji społecznych w państwie Buruszów.}}</ref>. Między Hunzą a Nagirem nierzadko dochodziło do gwałtów i napadów, stąd wioski po obu stronach rzeki miały przez stulecia obronny charakter. Warunki i poziom życia, oparte na rolnictwie, pasterstwie i łowiectwie, były w księstwach tak marne, że koniecznym było szukanie zarobku w inny sposób. W XIX w. Buruszowie z księstwa Hunzy mieli już ugruntowaną sławę górskich rabusiów, którzy regularnie napadali na karawany wędrujące między [[Kaszgar|Kaszgarem]]em a Afganistanem. Procederem nawet gorszym, a uprawianym przez buruszowskich (ale nie przez Buruszów z Nagiru) bandytów od niepamiętnych czasów, był zorganizowany handel niewolnikami. Wszyscy porwani w trakcie napadu na karawanę, w tym kobiety i dzieci, przepędzani byli przez góry i sprzedawani bezpośrednio chińskim i kirgiskim handlarzom niewolników w Turkiestanie. Buruszowie byli tak wielkim postrachem okolicznych dolin, a ich zbójeckie eskapady budziły tak ogromną niechęć Brytyjczyków, którzy od lat 70. XIX w. ustanowili swoją obecność w Kaszmirze, że nakaz ich zaprzestania był jednym z warunków ultimatum postawionym thamowi Safdarowi Ali Chanowi (panował 1886–1891). Jego niedotrzymanie (ale i inne względy) doprowadziły do akcji militarnej w grudniu 1891 r., tzw. [[Kampania o Hunzę i Nagir|kampanii o Hunzę i Nagir]], w wyniku której oba państewka Buruszów zostały podporządkowane Indiom Brytyjskim. Okres 46 lat rządów Nazima Chana (panował 1892–1938) przyniósł Buruszom w Dolinie Hunzy spokojniejsze i bardziej dostatnie życie. Stopniowo wyprowadzano się z ciasnych wiosek obronnych (zwanych w buruszaski ''khan'') i zasiedlano dalsze tereny. Zmianie nie uległ jednak układ klasowy buruszowskich społeczeństw, umocnił się za to inny element ich uprzywilejowania wobec innych grup etnicznych zamieszkujących księstwa – niższe obciążenia podatkowe.<ref name=":12" />.
Podczas swych długich rządów Nazim Chan zwiększył przychody warstwy rządzącej poprzez zwiększenie zakresu pracy przymusowej, wykonywanej przez najniższe warstwy (''baldákuyo'' i ''Ḍom''), oraz przez znaczne podniesienie podatków, przeważnie w naturze. Od tych ciężarów zwolnieni byli bezpośrednio mu poddani Buruszowie i mieszkańcy peryferyjnego regionu Shinaki<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 287-289287–289, 384-385384–385}}</ref>, natomiast rejon Gojal stał się głównym dostawcą podatku opłacanego w zbożu, maśle i zwierzętach hodowlanych. Na początku rządów Nazima Chana różnice w opodatkowaniu były wyjątkowo duże, bo, jak podaje H. Kreutzmann, przeciętnie mieszkaniec Gojalu wnosił podatek 10-krotnie wyższy niż mieszkaniec samej Hunzy. Chociaż sam Nazim Chan nie był czystej krwi Buruszem (jego matka była Wachanką), miał o mieszkańcach Gojalu zdanie znacznie niższe zdanie niż o Buruszach z Hunzy, co szło w parze z ich własną opinią o samych sobie. Uważali się bowiem za klasę wojowników łupiących karawany, podczas gdy w mieszkańcach Gojalu widzieli jedynie producentów i dostawców żywności. Później, w okresie pod zwierzchnictwem brytyjskiej Gilgit Agency, to uprzywilejowanie Buruszów widoczne było w przydzielaniu im przez Nazima Chana prestiżowych i płatnych pozycji urzędniczych (''uyóṅko''), do których mówiący językiem szina mieli ograniczony dostęp, a Wachowie żadnego. Podobnie było z przydziałem do Gilgit Scouts, paramilitarnej formacji przy Gilgit Agency, w której służba, stała lub czasowe, była odpłatna.
Wraz ze zmianą układu politycznego po 1947 r. i wejściu państewek w Dolinie Hunzy pod częściową administrację Pakistanu społeczne układy uległy daleko idącym przekształceniom, dając Buruszom więcej swobody w wyborze miejsc osiedlenia (wielu z nich wyemigrowało z Hunzy do Gilgitu, a potem do innych części Pakistanu) i stwarzając szanse zdobycia wykształcenia, także poza Hunzą. Dzięki finansowemu wsparciu ze strony [https://www.akdn.org/ Aga Khan Development Network] unowocześniono gospodarkę, stworzono system opieki zdrowotnej i rozwinięto szkolnictwo. Okres po rozwiązaniu księstw Hunzy i Nagiru (w 1974 r. i 1972 r.) przyniósł Buruszom wiele kolejnych, choć nie zawsze dobrych zmian, głównie w rezultacie rozwoju transportu i turystyki.<ref name=":12" />.
=== Współcześnie ===
Ruch polityczny przeciwny systemowi reprezentowanemu przez thama (mira) – którego wyrazem były np. manifestacje buroszowskich studentów w Karaczi w 1969 r.<ref>{{Cytuj |autor = Zafar Iqbal |tytuł = Diverse and adventurous history of Hunza |data = 2017 |miejsce = Gilgit |wydawca = North Books |s = 527-531527–531 |kropka = Podane za H. Kreutzmann, Hunza Matters. (...), 2020}}</ref> – przyczynił się do obalenia księstwa, choć sentymenty „pro-thamowaskie” utrzymywały się wśród Buruszów jeszcze po włączeniu Hunzy do Pakistanu. Reformy rządu Zulfikara Ali Bhutto, którego partia miała w Hunzie wielu zwolenników, jedynie powoli docierały do wysokogórskiej prowincji. Największe przemiany, gospodarcze i społeczne, następowały wraz z budową [[Szosa Karakorumska|szosy karakorumskiej]] (Karakoram Highway), postępującej etapami od połowy lat 60. XX w. do uroczystego otwarcia szlaku drogowego łączącego Pakistan i Chiny przez [[przełęcz Khunjerab]] w czerwcu 1978 r. Nie tylko zapewniła ona łatwiejsze dostawy żywności do społeczności w Dolinie Hunzy<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 177 |cytat = „The principality of Hunza had always been food-deficient (...). The commencement of motor transport made a significant contribution to safeguarding external food supplies. The pressure to alleviate this scarcity was immense.”}}</ref>, ale dosłownie połączyła Buruszów i ich sąsiadów z resztą świata.<ref name=":12" />. Podstawowymi źródłami dochodu dla gospodarstw domowych Buruszów mieszkających w Dolinie Hunzy są sadownictwo (gł. morele, czereśnie), rolnictwo (gł. ziemniaki, lucerna) i wypas owiec i jaków, przy czym coraz większy udział w tych dochodach mają pensje otrzymywane w sektorze usług (gł. służba wojskowa i państwowa, handel, turystyka) oraz dotacje m.in. z organizacji rozwojowych.<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 492-504492–504}}</ref>. Obecnie Buruszowie mieszkają nie tylko jak wieki temu w Dolinie Hunzy, w tym w dolinie Yasin, ale i żyją rozproszeni po Pakistanie, głównie w takich ośrodkach jak Gilgit, Srinagar, Islamabad, Lahaur i Karaczi. Znaczącym zjawiskiem jest migracja zarobkowa do krajów na Półwyspie Arabskim, Afganistanu i [[Tadżykistan|Tadżykistanu]]u, ale i do Europy (głównie do Wielkiej Brytanii), USA i Kanady. Szukający wykształcenia zagranicą udają się przeważnie do Chin.<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 500}}</ref>, zachowując silne poczucie przynależności etnicznej i językowej, a tym samym odrębności od otaczających ich społeczności, szczególnie na obczyźnie.<ref>{{Cytuj |autor = Katherine Miller |redaktor = E. Betti, K. Miller |rozdział = Particularity and Exception: Ethnographic Commitments and Moral Exemplars |tytuł = The Power of the Norm. Fragile rules and significant exeptions |data = 2016 |wolumin = Vol. 35 |miejsce = Vienna |wydawca = IWM Junior Visiting Fellows’ Conferences |archiwum = https://www.iwm.at/wp-content/uploads/Katherine_Miller_IWM_JFC_XXXV.pdf}}</ref>.
Fragile rules and significant exeptions |data = 2016 |wolumin = Vol. 35 |miejsce = Vienna |wydawca = IWM Junior Visiting Fellows' Conferences |archiwum = https://www.iwm.at/wp-content/uploads/Katherine_Miller_IWM_JFC_XXXV.pdf}}</ref>
== Religia ==
=== Szamanizm ===
Pierwotną religią ludów zamieszkujących kotliny w Dolinie Hunzy był [[szamanizm]] oparty na wierze w świat duchów gór – ''pari'' – dostępny im poprzez szamana – ''bitan'' – wchodzącego w trans w rezultacie wdychania dymu z tlących się gałązek jałowca i cedru, a następnie po wypiciu porcji koziej krwi kontaktującego się z ''pari'' .<ref name=":13">{{Cytuj |autor = M.H. Sidky |tytuł = Shamans and Mountain Spirits in Hunza |czasopismo = Asian Folklore Studies |data = 1994 |wolumin = Vol. 53, No. 1 |miejsce = Nagoya |wydawca = Nanzan University |s = 67-9667–96 |doi = 10.2307/1178560 |jstor = 1178560}}</ref>''. Przyjęcie w późniejszych okresach innych orientacji religijnych nie doprowadziło do porzucenia szamanizmu, a o obecności praktykujących ''bitan'' w Hunzie i Nagirze pod koniec XIX w. wspomina np. John Biddulph, brytyjski Political Agent w Gilgicie<ref name=":17">{{Cytuj |autor = John Biddulph |tytuł = Tribes Of Hindoo Koosh |data = 1880 |miejsce = Calcutta |wydawca = The Superintendent of Government Printing |archiwum = https://archive.org/details/tribesofhindookoosh/page/n13/mode/2up}}</ref>. Praktyki szamańskie były utrzymywane wiernie i regularnie, a szacunek, jakim otaczano ''bitan'', opierał się również na jego autorytecie jako doradcy władcy sankcjonującym jego władzę i poczynania. <ref name=":13" />. O działalności ''bitan'' jako uzdrowicieli i wróżbitów w latach 30. XX w. wspomina inny brytyjski oficer i podróżnik [[Reginald Schomberg|R.C.F. Schomberg]],<ref>{{Cytuj |autor = Reginald Charles Francis Schomberg |tytuł = Between the Oxus and the Indus |data = 1935 |miejsce = London |wydawca = Martin Hopkinson Ltd. |archiwum = http://www.jarringcollection.se/travel/between-the-oxus-and-the-indus/}}</ref>, ale wraz ze zmianami politycznymi malał ich wpływ, aż do całkowitego zaniku po rozwiązaniu księstw na początku lat 70. XX w. ''Bitan'' pojawili się jednak ponownie pod koniec lat 80., serwując jako atrakcję turystyczną taniec w transie w rytm wybijany na bębnach, ale Burusze nie traktują ich popisów poważnie.<ref>{{Cytuj |autor = M.H. Sidky |tytuł = Shamans and Mountain Spirits in Hunza |data = 1994 |s = 94 |cytat = „The Hunzakut themselves, often with a chuckle, refer to these soothsayers as "half„half-bitan"bitan” or "funny„funny-bitan."” (...) But operators of local hotels that cater to foreign tourists encourage these sham bitam acts, as they are always a source of curiosity for tourists and revenue for the hoteliers.”}}</ref>.
=== Buddyzm ===
[[Buddyzm]] był w okolicach [[Kotlina Kaszmirska|Doliny Kaszmirskiej]] religią dominującą od pierwszego stulecia n.e. i największy rozkwit osiągnął w okresie od V do VIII wieku. W najwyższych regionach [[Kaszmir (region)|Kaszmiru]] i dalej na północ rozprzestrzenił się stosunkowo późno, choć został przyjęty przez [[Aśoka|Aśokę]], władcę [[Magadha|Magadhy]], do której Kaszmir wówczas należał, pod koniec III w. n.e. We wcześniejszym okresie, kiedy władzę nad danym terytorium sprawowały rady plemienne i dowódcy wojskowi, duchowe zwierzchnictwo nad [[Hinduizm|hinduistyczną]] ludnością sprawowali [[Bramin|braminibramin]]i. Wyrosła w obrębie [[Braminizm|bramanizmu]] nauka [[Budda Siakjamuni|Buddy]] i innych reformatorów religijnych w lepszy sposób odpowiadała potrzebom zarówno ówczesnej państwowości, jak i ludności, którą się z tą nauką zetknęła. Według afgańskiego badacza [https://www.semanticscholar.org/author/Hafizullah-Emadi/104233613 Hafizullaha Emadi], buddyzm dotarł aż do Gilgitu i Hunzy.<ref>{{Cytuj |autor = Hafizullah Emadi |tytuł = End of a Princely State in Hunza, Pakistan: Modernization of a Peripheral Community |czasopismo = Journal of Culture, Society and Development |data = 2018 |issn = 2422-8400 |wolumin = Vol. 39 |s = 18-2918–29 |archiwum = http://afghandata.org:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/21358/azu_acku_pamphlet_hn690_5_z9_e634_2018_w.pdf}}</ref>. Egalitaryzm nauk buddyzmu pozwolił mu na kilkuwiekowy rozkwit jako religii ludowej aż do drugiej dekady XIV w., kiedy po kolejnej zmianie na tronie zwierzchność nad Kaszmirem objął [[Szams ud-din Szach]], który wkrótce po objęciu władzy w 1320 r. przeszedł z buddyzmu na islam i przyjął tytuł sułtana Sadar-ud-Din.<ref name=":2" />
=== Islam ===
Ismailiccy duchowni (l. poj. ''daʾi'') dotarli do Azji Środkowej na przełomie IX i X w., szerząc izmailicką ''taʾwīl'', alegoryczną interpretację Koranu<ref>{{Cytuj |tytuł = Bāṭinīyah {{!}} Islamic sects |data dostępu = 2021-01-28 |opublikowany = Encyclopedia Britannica |url = https://www.britannica.com/topic/Batiniyah |język = en}}</ref>, z mniejszym lub większym powodzeniem wśród [[Samanidzi|Samanidów]], a następnie dalej na wschód i północ przez Afganistan, [[Badachszan]], Kaszgar (Yarqand), region Wachanu, Chitralu aż po Yasin.<ref name=":14">{{Cytuj |autor = Faquir Muhammad Hunzai |tytuł = A Living Branch of Islam: Iismailis of the Mountains of Hunza |czasopismo = Oriente Moderno |data = 2004 |wolumin = Nuova serie, Anno 23 (84), Nr. 1 |wydawca = Istituto per l'Orientel’Oriente C. A. Nallino |s = 147-160147–160 |jstor = 25817922}}</ref>. Pośród nawróconych władców był Taj (Tẚğ) Moghul z Badachszanu, który – jak mówi tradycja, ponieważ źródła nie są tu jednoznaczne<ref name=":13" /> – w trakcie swoich podbojów w XIV w. opanował Hunzę i zaszczepił na jej terenie izmailicką wersję szyizmu. Ta jednak uwiędła, gdyż, jak się przypuszcza, Taj Moghul wycofując się do Badachszanu, nie pozostawił na miejscu dostatecznie licznych i charyzmatycznych nauczycieli (''daʾis''), więc wśród Buruszy górę brała szyicka wiara ''ithna aszari'' (uznająca 12, a nie jak izmailizm 7 imamów)<ref>{{Cytuj |autor = Józef Bielawski |rozdział = Islam jako religia światowa |tytuł = Religie uniwersalistyczne |data = 1982 |isbn = 8320704715 |miejsce = warszawa |wydawca = Iskry |s = 411}}</ref>. Dopiero tham Silum Chan III ponad 5 wieków później był pierwszym władcą Hunzy izmailitą, gdyż był wychowywany przez izmailicką rodzinę migrantów z Badachszanu. Nie zdołał jednak z powodu braku duchownych rozpropagować izmailickiej ''taʾwīl'' wśród poddanych i tylko jego pogrzeb odbył się według tego rytu. Z okresu jego rządów pochodzi jeden z najstarszych (prawdopodobnie z 1806 r.), stojących do dziś meczetów w Hunzie – meczet w założonej przez niego w wiosce Haiderabad.<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreautzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 276}}</ref>. Jego syn i następca Ghazanfar Chan (panował 1824-1857) dopiero po 15 latach sprawowania rządów przystąpił do spełniania obietnicy ojca sprowadzenia z Badachszanu ''daʾis'' do księstwa Buruszów. Oficjalnie przyjął w końcu tę wiarę jednak z rąk ''daʾi'' przybywającego z Misgaru przy szlaku ku chińskiej granicy, a razem z nim uczynili to wszyscy dostojnicy księstwa. Jako moment wielkiej religijnej konwersji większości Hunzakuc podaje badacz tego zagadnienia Faquir Muhammad Hunzai –sierpień 1838 r.<ref>{{Cytuj |autor = Faquir Muhammad Hunzai |tytuł = A Living Branch of Islam (...) |data = 1994 |s = 153}}</ref> Jedynymi Buruszami w pobliżu stolicy (Baltit), którzy odmówili zmiany wiary byli mieszkańcy wioski Ganesh, leżącej na południe od Baltitu, na wprost księstwa Nagiru. Buruszowie w Nagirze nie zetknęli się bezpośrednio z izmailicką ''taʾwīl'' i pozostali (do dziś) przy szyickiej ''ithna aszari''. W Gojalu, w górnej Hunzie, izmailizm był już dobrze osadzony, ponieważ jego mieszkańcami byli przeważnie Wachowie, migranci z Badachszanu. Od końca XIX w. do pierwszych dekad XX w. administracja brytyjska prowadziła dokładne rejestry przynależności religijnej i dzięki nim wiadomo, że przez ostatnie sto lat nic się raczej nie zmieniło: Buruszowie i inni Hunzakuc w dolinie Yasin i Hunzy są w przeważającej większości izmailitami, natomiast mieszkańcy Nagiru szyitami.<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 276-279276–279}}</ref>.
Od początków XX w., a szczególnie dzięki zabiegom [[Aga Chan III|Agi Chana III]], Sultana Mahommeda Szah, izmailici w Dolinie Hunzy otaczani są szczególną troską, przede wszystkim w kwestii rozwoju szkolnictwa, także dostępu do nauki dziewcząt. Tak jak ambicją Agi Chana III było doprowadzenie do tego, by wszyscy izmailici byli piśmienni (do wejścia Hunzy pod administrację brytyjską piśmiennych było tylko niewielu spośród najwyższej warstwy wielmożów), tak ambicją [[Aga Chan IV|Agi Chana IV]], Karima al-Hussaini, jest całościowa modernizacja życia Buruszów w Hunzie. Założone przez niego [https://www.akdn.org/our-agencies/aga-khan-foundation Aga Khan Foundation] i Aga Khan Development Network inicjują i finansują projekty nie tylko w szkolnictwie, ale w służbie zdrowia, ubezpieczeniach, budownictwie, usługach finansowych i wspomagają samodzielną działalność gospodarczą. Oczywiście korzystają z postępu i wzrostu poziomu życia wszyscy Buruszowie, nie tylko izmailici. Według danych z pierwszych lat XXI w. szkolnictwem objętych było 98% mieszkańców Hunzy.<ref name=":12" /><ref name=":14" />.
Już pierwsi podróżnicy w Dolinie Hunzy, jak John Biddulph, donosili o raczej swobodnym podejściu Buruszów do nakazów religijnych, szczególnie odnośnie alkoholu (produkowanego i spożywanego w Hunzie w znacznych ilościach), metod zabijania zwierząt i relacji między płciami.<ref name=":17" />. Co prawda wrażenia brytyjskiego Political Agent dotyczyły drugiej połowy XIX w., ale i dzisiejsi podróżnicy potwierdzają liberalny, daleki od wszelkiej ortodoksji stosunek Buruszy do religii.<ref>{{Cytuj |autor = Brian H. Jones |rozdział = Chapter Eight: Hunza and Nagar |tytuł = Around Rakaposhi. Life among Muslims in northern Pakistan |data = 2010 |isbn = 9780980810721 |wydanie = II |miejsce = Goulburn |wydawca = Aichje Books}}</ref>.
== Powszechna dieta ==
=== Obecnie ===
[[Plik:Hunza bread.jpg|mały|Jeden z rodzajów chleba wypiekanych w Hunzie]]
Jeżeli przyjąć jako wyznaczniki: niestosowanie nawozów sztucznych i nienaturalnych środków ochrony roślin, sezonowe i lokalne pochodzenie produktów, najprostsze metody obróbki (np. suszenie, gotowanie) oraz nieznaczne ilości mięsa, wówczas sposób odżywiania się Buruszów od pokoleń należy uznać za wyjątkowo zdrowy<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Sahadeva dasa |tytuł = Tsunami of Diseases Headed Our Way. Know Your Food Before Time Runs Out |data = 2013 |isbn = 97893-82947-01-1 |wydawca = Soul Science University Press |s = 108-115108–115 |url = https://ebooks.iskcondesiretree.com/pdf/His_Grace_Sahadeva_Prabhu/Tsunami_of_Diseases-Know_your_food_before_time_runs_out_-_Sahadeva_Prabhu.pdf |język = en}}</ref>. W przeszłości korzystny wpływ okresów regularnego postu wynikał jednak nie tyle z samodyscypliny, ile był wymuszany przez niedostatek żywności na przednówku (wczesną wiosną)<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Anke Kausch |tytuł = Seidenstrasse. Von China durch die Wüsten Gobi und Taklamakan über den Karakorum Highway nach Pakistan |data = 2001 |isbn = 9783770152438 |miejsce = Köln |wydawca = DuMont |s = 287 |język = de}}</ref>. Głównymi pokarmami są ziemniaki<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 322 |kropka = Ziemniaki są nie tylko podstawą wyżywienia, ale także jedną z głównych upraw komercyjnych.}}</ref>, zboża (jęczmień, proso, gryka i pszenica) z pełnego przemiału i przeważnie w formie chleba typu [[Ćapati|czapati]], zwanego w tamtym rejonie ''phitti''<ref>{{Cytuj |tytuł = Hunza bread recipie Hunza valley food diet |data dostępu = 2020-11-09 |opublikowany = Travel and Culture Services |url = https://www.travel-culture.com//pakistan/hunza_bread.shtml |język = en}}</ref>, warzywa (fasola szparagowa, groch, marchew, rzepa, dynia, szpinak), orzechy (orzechy włoskie, laskowe, bukowe i migdały), owoce (morele, jabłka, gruszki, brzoskwinie, wiśnie i czereśnie oraz jeżyny) i produkty z mleka jaków i owiec. Głównym źródłem białka zwierzęcego jest drób (kurczaki), wołowina i baranina pojawiają się w diecie Buruszów rzadko.<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Health Secrets Of The Hunzas |data = 2005 |wydawca = Personal Development Institute |url = http://thepdi.com/hunza_health_secrets.htm}}</ref>.
=== W perspektywie historycznej ===
Do początkowego – a jak się okazuje i fałszywego – wyobrażenia na temat typowej dla Buruszów diety wegetariańskiej przyczynił się fakt, że pierwsze opisy ich sposobu odżywiania się, jak te sporządzone przez Brytyjczyków w latach 70. XIX w.<ref>{{Cytuj |autor = Kenneth Mason |tytuł = Abode of Snow. A History of Himalayan Exploration and Moutaineering |data = 1955 |miejsce = Londyn |wydawca = Rupert Hart-Davis |język = en}}</ref>, powstawały na podstawie pobytów w dolinie rzeki Hunzy latem. Spożywanie świeżych warzyw i owoców w okresie ich sezonowej dostępności było równie naturalną strategią przetrwania w surowym górskim klimacie, co spożywanie suszonych moreli zimą oraz zabijanie zwierząt hodowlanych, przeważnie chorych lub starych, w tym okresie, kiedy nie było dla nich paszy, a pastwiska leżały pod śniegiem, czyli zimą. Jedzenie przeważnie surowych roślin wynikało z konieczności oszczędzania drewna na okres zimy. Jak i u innych ludów żyjących w porównywalnych warunkach całorocznym źródłem tłuszczy był nabiał produkowany z mleka kóz, owiec i [[Jak zwyczajny|jaków]]. Niektóre z obecnych upraw, jak ziemniaki, pomidory, buraki i wiele innych, zostały albo wprowadzone przez Brytyjczyków (np. ziemniaki), albo pojawiały się równolegle z rozszerzaniem się kontaktów z resztą świata.<ref>{{Cytuj |autor = Kent R. Rieske |tytuł = Hunza -– The Truth, Myths, and Lies |data = 2016 |opublikowany = Bible Life Ministries |url = https://biblelife.org/hunza.htm}}</ref>.
== Mit o długowieczności ==
{{Osobny artykuł|Mit o długowieczności Hunzakuts}}Kultura masowa wiąże z Buruszami mieszkającymi w pięknej krajobrazowo Dolinie Hunzy mit o krainie naturalnego piękna, harmonii i szczęśliwości jej długowiecznych mieszkańców<ref>{{Cytuj |autor = James R. Curtis |tytuł = Shangri-La and Pakistan'sPakistan’s Hunza River Valley |czasopismo = Journal of Cultural Geography |data = 1992 |wolumin = 13 |miejsce = London |url = https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/08873639209478400?needAccess=true |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Was Alexander the Great Responsible for Creating Shangri-La in the Hunza Valley in Pakistan? |data dostępu = 2020-11-08 |opublikowany = Ancient Origins Members Site |url = https://members.ancient-origins.net/articles/alexander-great-shangri-la-hunza-valley-pakistan |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Saudi Aramco World : Hunza: Shangri-La of Islam |data dostępu = 2020-11-08 |opublikowany = archive.aramcoworld.com |url = https://archive.aramcoworld.com/issue/198301/hunza-shangri-la.of.islam.htm}}</ref> – w anglosaskim obszarze językowym wiązanym z opowieściami o [[Shangri-La (kraina)|Shangri-La]]<ref>{{Cytuj |tytuł = shangri-la noun -– Definition, pictures, pronunciation and usage notes {{!}} Oxford Advanced American Dictionary at OxfordLearnersDictionaries.com |data dostępu = 2020-11-08 |opublikowany = www.oxfordlearnersdictionaries.com |url = https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/american_english/shangri-la}}</ref>. W popularnej świadomości Shangri-La bywa utożsamiana z doliną rzeki Hunzy, a samym Hunzakuc, mieszkańcom tej doliny, przypisuje się takie cechy przemawiające do ludzkich marzeń i wyobraźni jak zdrowie, długowieczność i pogodne usposobienie.<ref name=":13" />. Te wyobrażenia są jednak produktem literatury i dziennikarstwa z jednej strony (głównie opowieści publikowane w popularnych magazynach przez [[Emily Overend Lorimer|Emily Lorimer]] w latach 30. XX w.<ref>{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. (...) |data = 2020 |s = 549, 480-486480–486}}</ref>), a autoreklamy prowadzonej przez władców Hunzy z drugiej. Korzenie tego mitu sięgają oczywiście głębiej.<ref name=":12" />.
W latach 1940. ukazały się dwie książki, szczegółowo przedstawiające sposób odżywiania się i tryb życia mieszkańców doliny Hunzy, które im rzekomo zapewniają wyjątkowe zdrowie i witalność aż po wiek dobrze ponad 100 lat. Autorem pierwszej z nich: ''Hunsa. Das Volk, das keine Krankheit kennt'' był Ralph Bircher, syn szwajcarskiego lekarza i [[Dietetyk|dietetykadietetyk]]a, [[Max Bircher-Benner|Maxa Bircher-Bennera]], który opracował recepturę [[musli]] i propagował produkty pełnoziarniste. Zawartymi w swojej książce opisami chciał Ralph Bircher bez wątpienia umocnić wiarę w skuteczność zalecanej przez ojca diety<ref>{{Cytuj |autor = Ulla Rahn-Huber |rozdział = Wirklich ein Wunder? Shangri-La und andere Legenden |tytuł = So werden Sie 100 Jahre. Das Geheimnis von Okinawa |data = 2008 |isbn = 978-3-86882-010-2 |miejsce = Monachium |wydawca = mgvVerlag |s = 26-2726–27 |url = https://www.m-vg.de/mediafiles/Leseprobe/9783868820102.pdf |język = de}}</ref>. Drugą książką była ''The Healthy Hunza'' (1947), której autor, Jerome Irving Cohen, także powiązał długowieczność Buruszów z ich ubogą w mięso dietą, spożywaniem moreli i ich pestek oraz piciem wody z potoków lodowcowych, a jego tezy zyskały ogromną popularność w latach 1960<ref>{{Cytuj |autor = Regenbogenkreis de / Matthias Langwasser |tytuł = Das Hunza-Tal: Langes Leben oder Legende? |data dostępu = 2020-11-08 |opublikowany = Regenbogenkreis |url = https://www.regenbogenkreis.de/blog/ganzheitliches-leben/das-hunza-tal-langes-leben-oder-legende |język = de}}</ref>. Bardziej współczesny opis zbawiennego, zdaniem autora, wpływu na zdrowie buruszowskiego sposobu odżywiania i trybu życia przedstawia szczegółowo praca indyjskiego autora, dra Sahadevy dasa, zatytułowana ''Know Your Food Before Time Runs Out'' [Dowiedz się, co jesz, zanim będzie za późno]<ref name=":1" />.
Żadne z propagowanych opowieści o długowieczności Buruszów nie znalazły potwierdzenia naukowego. Wyniki badań m.in. amerykańskiego [[Geriatria|geriatry]] Alexandra Leafa, przeprowadzone w 1972 r. i opublikowane 10 lat później, podkreślają brak udokumentowanych danych statystycznych czy nawet przekazów pisemnych, które mogłyby potwierdzić ustne zapewnienia o wieku niektórych członków społeczności, sięgającym 110 lat<ref>{{Cytuj |autor = Alexander Leaf |tytuł = Long‐livedLong-lived Populations: Extreme Old Age |czasopismo = Journal of the American Geriatrics Society |data = sierpień 1982 |wolumin = 30 |numer = 8 |s = 485-487485–487 |opublikowany = Wiley Online Library |url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/j.1532-5415.1982.tb01685.x?sid=nlm%3Apubmed |język = en}}</ref>. Kolejne badania wykazały, że średnia długość życia wśród mieszkańców Doliny Hunzy nie odbiega od przeciętnej, powszechne są niedożywienie i niedobór witamin oraz wysoka śmiertelność noworodków (do lat 1980. wynosiła aż 25%<ref name=":0" />). Niedobór jodu jest przyczyną m.in. powszechności powiększenia tarczycy ([[Wole (tarczyca)|wole]]), a ograniczona [[różnorodność genetyczna]] przyczynia się do upośledzeń umysłowych<ref>{{Cytuj |autor = A. Lynn Martin |tytuł = Secrets of the Happy, Healthy Hunza: The Magical Qualities of ‘Natural Foods’. A Talk by Prof. Harvey Levenstein |data = 2007 |wydawca = The University of Adelaide |url = https://web.archive.org/web/20070926212348/http://www.arts.adelaide.edu.au/centrefooddrink/publications/reports/martinlevenstein0evsreps.html}}</ref><ref name=":0" />. Badania kliniczne zaprzeczyły także popularnym twierdzeniom, że spożywanie przez Buruszy pestek moreli chroni ich przez zapadaniem na choroby nowotworowe<ref>{{Cytuj |autor = David M. Greenberg |tytuł = The Case Against Laetrile. The Fraudulent Cancer Remedy |czasopismo = ACS Journals |data = 1980 |wydawca = American Cancer Society |s = 803 |url = https://acsjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/1097-0142%2819800215%2945%3A4%3C799%3A%3AAID-CNCR2820450432%3E3.0.CO%3B2-6 |język = en}}</ref>.
Niemiecki antropolog i autor obszernej monografii Hunzy Hermann Kreutzmann poświęcił w ''Hunza Matters'' (Wiesbanden, 2020)<ref name=":12" /> cały rozdział (strs. 477-500477–500) mitom wiązanym z tą doliną, jak mit krainy szczęśliwości, lub powstałymi w samej dolinie, jak mity o pochodzeniu jej władców od Aleksandra Macedońskiego oraz mit długowieczności jej mieszkańców. Ten ostatni Kreutzmann nazywa wręcz ''Hunza humbug'' – bzdurą o Hunzie. Powstawanie tych opowieści, ich tło polityczne, społeczne, a i gospodarcze, analizuje autor dokładnie także w treści monografii.
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
*
[[Kategoria:Etnografia Pakistanu]]
|
