System nakładczy
System nakładczy (również chałupnictwo[1]) – forma organizacji pracy, funkcjonująca głównie w okresie późnego średniowiecza i renesansu, poprzedzająca system manufaktur.
Forma ta dotyczyła zazwyczaj biednych rzemieślników, niezrzeszonych w cechach, którzy zazwyczaj nie posiadali własnych narzędzi i surowców, ani środków na ich zakup. Te były im dostarczane przez bogatych kupców, którzy następnie odkupowali gotowe produkty po odpowiednio niższej cenie. Pozwalało to ominąć wysokie ceny cechów i ograniczyć liczbę pośredników, co zwiększało zysk zbywającego towar kupca, zwanego też nakładcą.
Ten sposób znany był w końcowym okresie średniowiecza głównie w bogatych miastach włoskich i niderlandzkich. Był też jedną z przyczyn stopniowego upadku i zaniku systemu cechowego. Charakteryzował się jednak stosunkowo niższą jakością, gdyż ubodzy rzemieślnicy nie zdawali egzaminów mistrzowskich, do których zobowiązani byli członkowie cechów.
W ograniczonym stopniu system nakładczy funkcjonuje do dziś. Międzynarodowa Organizacja Pracy określa go w Konwencji nr 177[2] i Zaleceniu nr 184[3] (obu z 1996 r.) jako pracę wykonywaną przez pracownika w jego domu (ang. home work, fr. travail à domicile) lub w wybranych przez niego pomieszczeniach, innych niż miejsce pracy przedsiębiorcy. Bez znaczenia pozostaje, kto dostarcza wykorzystywane wyposażenie, materiały lub inny wkład, dopóki pracownik pozbawionym jest stopnia swobody i niezależności gospodarczej niezbędnej do uznania go za pracownika samodzielnego. Chałupnicy powinni mieć zagwarantowaną wolność zrzeszania i inne prawa przysługujące pracownikom najemnym. Konwencja Nr 26 z 1928 o ustanowieniu metod ustalania płac minimalnych[4] zobowiązuje strony ustanowić lub zachować metody pozwalające ustalać minimalne stawki płacy dla pracowników zatrudnionych w przemysłach lub w częściach przemysłów (a w szczególności w przemysłach nakładczych), gdzie nie istnieje skuteczny system ustalania płac w drodze zbiorowych układów pracy lub inaczej, i gdzie płace są wyjątkowo niskie. Trzy inne konwencje (1933) określają ubezpieczenie szeregu kategorii zawodowych, w tym chałupników, na starość[5], inwalidztwo[6] i śmierć[7].
W Polsce osobom wykonującym pracę nakładczą przysługują ograniczone prawa pracownicze, których katalog reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z 1975 r.[8], wydane na podstawie art. 303 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy[9].
Przykłady dawniejszych definicji:
Według art. 12 dekretu z 11 stycznia 1919 o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby[10] chałupnikami są wszyscy, wytwarzający u siebie w domu lub innym lokalu pracy wyłącznie lub przeważnie dla jednego lub więcej przedsiębiorców, dla pośrednika, majstra lub kupca, choćby używali własnych surowców i narzędzi pracy i zatrudniali członków rodziny lub obcych pracowników, tych ostatnich jednak nie więcej niż dwóch. Definicję tę powtarzała ustawa z 19 maja 1920 r.[11] w art. 6 dodając w zakończeniu ... członków rodziny lub obcych pracowników, jeżeli ta praca stanowi główną podstawę ich utrzymania. Za chałupników w rozumieniu art. 3 ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym uważane były osoby, które zawodowo wyrabiają, przerabiają lub wykańczają własną pracą, chociażby korzystały z pomocy osób innych, przedmioty zamówione przez jednego lub więcej przedsiębiorców (fabrykantów, kupców, majstrów, pośredników i t. p.) zazwyczaj z dostarczanych przez nich materiałów, jeżeli ta praca wykonywana jest zazwyczaj dla przedsiębiorcy i na jego ryzyko i jeżeli osoby te pracują we własnym mieszkaniu lub w jakiemkolwiek innym miejscu, w którym tryb pracy nie jest normowany przez przedsiębiorcę[12]. Obecnie obowiązująca ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 8 za osobę wykonującą pracę nakładczą uważa osobę zatrudnioną na podstawie umowy o pracę nakładczą[13].
System ten został sparodiowany w książce Terry’ego Prachetta pt. Świat finansjery (tytuł oryginalny – Making money ang. Robienie pieniędzy), gdzie główny bohater, Moist von Lipwig, po przejęciu zarządu nad mennicą miasta Ankh-Morpork dowiaduje się między innymi, że część drobnych monet jest pieczołowicie wytwarzana w domach przez ubogie rodziny, dla których jest to jedyne, przekazywane z pokolenia na pokolenie źródło utrzymania.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ nakładczy system, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-01-06].
- ↑ Home Work Convention 1996 (No. 177), Konwencja Nr 177 dotycząca pracy nakładczej z 20 czerwca 1996 r.
- ↑ Home Work Recommendation 1996 (No. 184), Zalecenie Nr 184 dotyczące domowej pracy nakładczej z 24 czerwca 1996 r.
- ↑ Minimum Wage-Fixing Machinery Convention, 1928 (No. 26), Konwencja Nr 26 dotycząca ustanowienia metod ustalania płac minimalnych z 30 maja 1928 r.
- ↑ Old-Age Insurance (Industry, etc.) Convention (No. 35) (Dz.U. z 1949 r. nr 31, poz. 223).
- ↑ Invalidity Insurance (Industry, etc.) Convention (No. 37) (Dz.U. z 1949 r. nr 31, poz. 227).
- ↑ Survivors’ Insurance (Industry, etc.) Convention (No. 39) (Dz.U. z 1949 r. nr 31, poz. 231).
- ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. nr 3, poz. 19, ze zm.).
- ↑ Dz.U. z 2022 r. poz. 1510.
- ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 9, poz. 122.
- ↑ Dz.U. z 1920 r. nr 44, poz. 272.
- ↑ Dz.U. z 1933 r. nr 51, poz. 396 (pisownia uwspółcześniona).
- ↑ Dz.U. z 2023 r. poz. 1230.