Tryptyk z Miraflores
Tryptyk z Miraflores, Tryptyk Madonny (niderl. Miraflorestriptiek) – dzieło Rogiera van der Weydena, przykład niderlandzkiego malarstwa tablicowego doby późnego gotyku.
_-_Google_Art_Project.jpg)
| |
| Autor | |
|---|---|
| Data powstania |
1437–1445 |
| Medium | |
| Wymiary |
74 × 44,5 cm |
| Miejsce przechowywania | |
| Miejscowość | |
| Lokalizacja | |
Identyfikacja i datowanie edytuj
Tryptyk został zamówiony prawdopodobnie przez króla Jana II Kastylijskiego dla ufundowanego przez niego klasztoru kartuzów w Miraflores pod ówczesnym Burgos[a]. Tryptyk trafił do katuzji Miraflores w 1445 roku jako dzieło magistro Rogel, magno e famoso Flandresco[1]. Pierwotnie historycy sztuki identyfikowali go z podobnym dziełem ofiarowanym przez córkę Jana II, Izabelę Kastylijską, dla Capilla Real (Kaplicy Królewskiej) w katedrze granadyjskiej[b], a berlińską wersję uważano za kopię.
Dopiero badania dendrochronologiczne przeprowadzone w latach 1981[2]-2009[3] wykazały, że jest odwrotnie[4], tj. wersja berlińska mogła powstać już w 1437 roku, a granadyjsko-nowojorska nie wcześniej niż w 1490. Również analiza podrysowania pod warstwami farb wykazała, iż w wersji nowojorskiej są one bardzo dokładne, co wskazuje na przerysowanie z oryginału. Wersja berlińska ma ich znacznie więcej; widoczne są liczne poprawki i zmiany w warstwach malarskich. Perspektywa w obu wersjach również jest odmienna; w wersji nowojorskiej jest zbieżna, linearno-geometryczna, jednoogniskowa, co wskazuje mniej więcej na lata 60. XV wieku, gdy stosowana była m.in. przez Dirka Boutsa. W wersji berlińskiej występuje kilka ognisk zbiegających się na wspólnej osi pionowej, co charakteryzuje prace wcześniejszych mistrzów, m.in. Jana van Eycka[5].
Datowanie berlińskiego tryptyku oscyluje pomiędzy rokiem 1435 a 1445; według większości historyków sztuki po 1438, czyli po powstaniu skrzydeł do innego dzieła: Tryptyku Werla z Prado. Ich argumentacja opiera się na podobieństwach pomiędzy pozami utrwalonych postaci; figura zmartwychwstałego Chrystusa ma podobną pozę jaką przybiera św. Jan w lewym skrzydle Tryptyku Werla, a figura Marii wzorowana jest na postaci św. Barbary z prawego skrzydła. Antoni Ziemba wysuwa hipotezę, iż podobieństwa mogą świadczyć o odwrotnym procesie twórczym Weydena: tryptyk mógł powstać po 1437, jak wykazują badania dendrochronologiczne, lecz na krótko przed powstaniem Tryptyku Werla. Na takie datowanie mogą wskazywać detale kompozycji: gest Chrystusa w scenie Pojawienie się Chrystusa przed Marią ma określony sens (Noli me tangere), w przeciwieństwie do gestu Jana w Tryptyku Werla[5].
W tryptyk został zabrany z klasztoru kartuzów w Burgos przez generała Jeana Barthélemy Darmagnaca w 1809 roku i sprzedany w 1835 roku w domu aukcyjnym Christie’s. Ostatecznie trafił i jest do dziś przechowywany w galerii malarstwa w Berlinie[6].
Opis i interpretacje edytuj
_-_WGA25601.jpg)
Tryptyk jest tablicowym retabulum maryjnym, ukazującym w chronologicznym porządku sceny z życia Maryi: Adoracja Dzieciątka przez Marię i Józefa, Opłakiwanie i Objawienie się zmartwychwstałego Chrystusa Maryi. Wszystkie epizody pochodzące z Nowego Testamentu nie są ze sobą ściśle powiązane i nie opowiadają historii Jezusa czy Marii, lecz nawiązują do trzech różańcowych tajemnic maryjnych: radości, boleści i chwały. Tryptyk miał służyć zakonnikom do nabożnego studiowania i medytacji.
Wszystkie trzy kwatery mają identyczne wymiary, wstawione są w trójarkadową oprawę z trzema równoważnymi przestrzeniami, a każda z nich ma własną perspektywę. Za arkadami ukazane są sceny z postaciami w trzech różnych wnętrzach architektonicznych: kościele, loggii i bogatym domu. Wnętrza te nie odpowiadają ewangelicznemu przekazowi i chrześcijańskiej tradycji ikonograficznej: scena adoracji powinna rozgrywać się w stajence, opłakiwania na górze Golgota, a objawienie w skromnej izbie Marii. Wyodrębnione platformy jako mansjony wpisują się w popularny w późnym średniowieczu sposób przedstawiania misterium opartego na kolejnych elementach ikonograficznych. Wspólnym elementem dla wszystkich kwater jest krajobraz Jerozolimy[7].
Na pierwszym planie znajduje się trójarkadowy portyk, będący bramą do trzech tajemnic życia Marii. U podstawy każdego znajdują się figurki apostołów Piotra i Pawła (na skrajnych filarach) i czterech ewangelistów na filarach środkowych. Postacie symbolizują główne filary nauki Kościoła, za pomocą których wierny powinien poznawać tajemnice wiary i kontemplować kolejne jej etapy. Wchodząc przez te bramy, wierny trafia do dwóch stref: Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Powyżej figurek w obrębie archiwolt znajduje się strefa nowotestamentowa ze scenami figuralnymi oraz iluzjonistyczne rzeźby nawiązujące do tajemnic maryjnych. Kartuzi już od 1409 roku propagowali owe tajemnice w postaci modlitwy różańcowej. Lewa tablica ze sceną Adoracji oznacza główną tajemnice radosną (Narodzenie Zbawiciela), a na archiwoltach widać sceny: Zwiastowania, Nawiedzenia, Narodzin, Pokłon pasterzy, Pokłon Trzech Króli i Ofiarowanie w świątyni. Środkowa tablica reprezentuje zespół tajemnic bolesnych z główną sceną Opłakiwania i z mniejszymi na łuku: Pojmanie Chrystusa, Niesienie krzyża, Podniesienie krzyża, Ukrzyżowanie, Złożenie do grobu. Prawa tablica przedstawia zespół scen obrazujących tajemnice chwalebne: scena główna Objawienie Chrystusa Maryi oraz Trzy Marie przynoszące matce Jezusa wieść o zmartwychwstaniu, Anioł zwiastujący Marii jej śmierć, Zaśnięcie Marii, Koronacja Marii. Dodatkowo w głębi prawego obrazu ukazane zostały dwie sceny: Trzy Marie w drodze do Grobu Zbawiciela i Zmartwychwstanie[8].
W głębi, w kapitelach kolumn podtrzymujących sklepienia wnętrz rozciąga się strefa starotestamentowa. Widoczne są na nich sceny zapowiadające Zbawienie: Śmierć Absaloma i Ofiarowanie Izaaka, Wygnanie z Raju, Dawid zwyciężający Goliata, Samson z lwem oraz Samson niosący bramy miejskie Gazy. Ukazanie całego zespołu scen jest zamierzonym zabiegiem artysty, który w ten sposób daje powód do medytacji nad rolą Marii w życiu Jezusa i jej udziałem w akcie zbawienia.
Dodatkowo każdej tajemnicy odpowiada zmienna kolorystyka grup postaci, koncentrująca się na trzech barwach: czerwonej, niebieskiej i białej. Każdy kolor ma tu swoje znaczenie: biel oznacza niepokalaną czystość Marii podkreśloną napisem na banderoli, będącym trawestacją Listu św. Jakuba 1:2: Niewiasta ta była najczcigodniejszą, pozbawiona grzechu wszelkiego, otrzyma więc koronę życia; czerwień symbolizuje wierność w chrystusowe objawienie, również podkreślone napisem, trawestacją tekstu Apokalipsy 2: Niewiasta ta była najwierniejszą w cierpieniu Chrystusa, dlatego otrzyma koronę życia; błękit symbolizuje cnotę wytrwałości i zwycięstwa nad szatanem i grzechem, a napis na szarfie jest parafrazą passusu z Apokalipsy 6: Niewiasta ta wytrwała zwycięsko, dlatego dana jej jest korona życia. Wspomniane korony unoszone są przez anioły pod archiwoltami arkad. W każdej kwaterze Maria przywdziewa odpowiednie kolorystycznie szaty, a towarzyszące jej osoby, zwłaszcza Jan w fioletowej szacie, podkreślają tylko sens martyrium Chrystusa i Matki Bożej[9].
Tryptykiem podobnym pod względem kompozycyjnym jest Tryptyk św. Jana Chrzciciela powstały w latach 1452-1460.
Uwagi edytuj
- ↑ Nie ma jednoznacznych źródeł odnoszących się do zleceniodawcy tryptyku ani daty jego powstania.
- ↑ Współcześnie znajdują się tam dwie tablice: Adoracja i Opłakiwanie, trzecia, Chrystus pojawiający się Marii, znajduje się w Metropolitan Museum of Art.
Przypisy edytuj
- ↑ Ziemba 2008 ↓, s. 245.
- ↑ Rainald Grosshans, Rogier van der Weyden Der Marienalter aus der Kartause Miraflores, Berlin: Preussischer Kulturbesitz, 1982, s. 137-177.
- ↑ Peter Klein, Dendrochronologische Untersuchungen an Eichenholztaflen von Rogier van der Weyden, 1981, s. 113-123.
- ↑ Ziemba 2008 ↓, s. 767.
- ↑ a b Ziemba 2008 ↓, s. 246.
- ↑ Diario de Burgos, El Tríptico de Miraflores vuelve de visita [online], Diario de Burgos, 30 marca 2015 [dostęp 2024-04-17] (hiszp.).
- ↑ Ziemba 2008 ↓, s. 288.
- ↑ Ziemba 2008 ↓, s. 289.
- ↑ Lynn F. Jacobs, Opening Doors: The Early Netherlandish Triptych Reinterpreted on-line, Pennsylvania State University Press, 2012 s. 107-111.
Bibliografia edytuj
- Antoni Ziemba: Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500. Niderlandzkie malarstwo tablicowe Tom II. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2008. ISBN 978-83-235-0443-6.