Wikipedia

Ustrój polityczny

struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa

Ustrój polityczny – struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. W innym ujęciu określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej; zespół zasad dotyczących tej władzy w państwie, a także metod jej wykonywania.

Systemy parlamentarne: Szef rządu jest wybierany lub nominowany przez organ ustawodawczy i ponosi przed nim odpowiedzialność.

     Monarchia konstytucyjna z ceremonialną rolą monarchy (z wyjątkiem być może władzy rezerwowej)

     Republika parlamentarna z ceremonialną rolą prezydenta

     Republika parlamentarna z prezydencją wykonawczą zależną od władzy ustawodawczej

System prezydencki: Szef rządu (prezydent) jest wybierany w wyborach powszechnych i niezależny od władzy ustawodawczej.

     Republika prezydencka

Systemy mieszane:

     System parlamentarno-prezydencki: Prezydent jest organem wykonawczym niezależnym od legislatury; szef rządu jest mianowany przez prezydenta i odpowiada przed legislaturą.

     Republika niezależna od zgromadzenia: Szef rządu (prezydent) jest wybierany przez organ ustawodawczy i nie ponosi przed nim odpowiedzialności.

Inne systemy:

     Republika teokratyczna: Przywódca posiada znaczącą władzę wykonawczą i ustawodawczą

     Monarchia semi-konstytucyjna: Monarcha sprawuje znaczącą władzę wykonawczą i ustawodawczą.

     Monarchia absolutna: Monarcha ma nieograniczoną władzę.

     System jednopartyjny: Władza jest konstytucyjnie powiązana z jedną partią polityczną.

     Junta wojskowa(inne języki): Komitet przywódców wojskowych sprawuje kontrolę nad rządem; postanowienia konstytucyjne są zawieszone.

     Rządy bez konstytucji: Brak konstytucyjnie zdefiniowanej podstawy dla obecnego reżimu np. rządy tymczasowe lub teokracja islamska

     Terytoria zależne lub regiony bez rządów

Zasady te określają przedmiot władzy państwowej, wytyczają zakres i główne kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej. Ustrój polityczny opiera się zarówno na zasadach określonych w aktach prawnych jak i na tradycji. Współcześnie najczęściej określony jest konstytucyjnie.

We współczesnej politologii pojęcie to zyskało sobie bliskie koncepcje, takie jak: system polityczny, system konstytucyjny, system rządów i reżim polityczny.

W doktrynie prawa konstytucyjnego ustrój polityczny jest kategorią złożoną, oznaczającą podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne.

Klasyfikacja ustrojów

edytuj

Każdy ustrój polityczny oparty jest na ideologii i tradycji historycznej, a ściśle z nim związane są system gospodarczy oraz obowiązujący system prawny.

Platon w swoim dziele Państwo wydzielił pięć form rządu[1]:

  1. Arystokracja (rządy ładu i porządku publicznego królestwa, który nie jest tyranią)
  2. Demokracja (rządy czystej wolności i równości)
  3. Oligarchia (rządy bogactwa i etyki rynkowej)
  4. Timokracja (rządy honoru i obowiązku na wzór wojska, przykład Sparta)
  5. Tyrania (rządy strachu, despotyczne)

Te pięć reżimów wg Plato podlegają degeneracji, zaczynając od arystokracji na szczycie i tyranii na dole[2].

Arystoteles w dziele Polityka uszczegóławia te rodzaje i dzieli je na rządy jednej osoby, kilku i wielu osób[3]. Z tego podziału wywodzi się klasyfikacja systemów rządzenia na: rządy jednej osoby (autokracja taka jak monarchia), rządy małej grupy ludzi (arystokracja) i rządy wielu ludzi (demokracja).

Pojęcie to wywieść można z dzieł Arystotelesa, który stwierdza: "ujęcie w pewien porządek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, to jest rządu"[4].

Autokracja

edytuj
Główny artykuł: autokracja.

Autokracja to system rządów, w którym najwyższa władza jest skoncentrowana w rękach jednej osoby, której decyzje nie podlegają ani zewnętrznym ograniczeniom prawnym, ani uregulowanym mechanizmom kontroli społecznej (zagrożonym co najwyżej zamachem stanu lub powstaniem)[5]. Do rządów autokratycznych zalicza się monarchia absolutna, tyrania, despotyzm i dyktatura.

Arystokracja

edytuj
Główny artykuł: arystokracja.

Arystokracja to forma rządu, która oddaje władzę w ręce małej, elitarnej klasy rządzącej(inne języki)[6], takiej jak szlachta dziedziczna lub inna uprzywilejowana kasta(inne języki). Klasa ta sprawuje rządy mniejszości, często jako forma timokracji, plutokracji lub oligarchia.

Demokracja

edytuj
Główny artykuł: demokracja.

Demokracja to system rządów, w którym obywatele sprawują władzę poprzez głosowanie i debatę[7][8].

Republika

edytuj
Główny artykuł: republika.

Republika jest formą rządu, w którym kraj jest "sprawą publiczną" (łać. res publica), a nie prywatną kwestią rządzących. Obywatele mają ostateczną kontrolę nad rządem gdzie główne pozycje są wybierane w drodze głosowania[9].

Uproszczona definicja republiki opisuje są jako rządy nie sprawowane przez monarchę[10][11]. Monteskiusz zaliczał do republiki również arystokrację i oligarchię, gdzie mała część społeczeństwa zajmuje się rządzeniem[12].

Inne terminy do opisania republiki to: republika demokratyczna(inne języki), republika parlamentarna, republika semiprezydencka, republika prezydencka, republika federalna, republika ludowa(inne języki) i republika islamska.

Federacja

edytuj
Główny artykuł: federalizm.

Federalizm to forma rządów, w której grupy członków są połączone paktem z przedstawicielem rządu federalnego. Federalizm jest również określeniem na system rządzenia gdzie suwerenność jest konstytucyjnie podzielona między centralny organ rządzący i składowe jednostki polityczne, różnie nazywane stanami, prowincjami lub inaczej. Federalizm to system oparty na demokratycznych zasadach i instytucjach, w którym władza rządzenia jest dzielona między rządy krajowe i prowincjonalne/stanowe, tworząc byt często nazywany federacją[13].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Norman Abjorensen, Historical Dictionary of Democracy, Bloomsbury Publishing PLC, 15 czerwca 2019, ISBN 978-1-5381-2074-3 [dostęp 2025-06-21] (ang.).
  2. ↑ Sara Brill, Political Pathology in Plato’s Republic, „Apeiron”, 49 (2), 2016, s. 127–161, DOI: 10.1515/apeiron-2015-0003, ISSN 2156-7093 [dostęp 2025-06-21] (ang.).
  3. ↑ Ivan Jordović, Taming Politics: Plato and the Democratic Roots of Tyrannical Man, Franz Steiner Verlag, 2019, ISBN 978-3-515-12457-7 [dostęp 2025-06-21] (ang.).
  4. ↑ Arystoteles, Polityka, wydanie polskie 1964.
  5. ↑ Autocracy: A Glossary of Political Economy Terms - Dr. Paul M. Johnson [online], webhome.auburn.edu [dostęp 2025-06-21] [zarchiwizowane z adresu 2024-12-14] (ang.).
  6. ↑ aristocracy [online], Oxford English Dictionary.
  7. ↑ Adam Przeworski, Who Decides What Is Democratic?, „Journal of Democracy”, 35 (3), 2024, s. 5–16, ISSN 1086-3214 [dostęp 2025-06-21].
  8. ↑ Democracy | Definition, History, Meaning, Types, Examples, & Facts | Britannica [online], www.britannica.com, 4 czerwca 2025 [dostęp 2025-06-21] (ang.).
  9. ↑ Republic | Definition, History, & Facts | Britannica [online], www.britannica.com, 19 czerwca 2025 [dostęp 2025-06-21] (ang.).
  10. ↑ Definition of REPUBLIC [online], www.merriam-webster.com [dostęp 2025-06-21] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-12] (ang.).
  11. ↑ republic definition | Dictionary.com [online], dictionary.reference.com [dostęp 2025-06-21] [zarchiwizowane z adresu 2009-03-12].
  12. ↑ Monteskiusz, O duchu praw, 1748.
  13. ↑ Peter Cane, Joanne Conaghan, The New Oxford Companion to Law, Oxford University Press, 2008, DOI: 10.1093/acref/9780199290543.001.0001/acref-9780199290543, ISBN 978-0-19-929054-3 [dostęp 2025-06-21] (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Zdzisław Jarosz, Sylwester Zawadzki, Prawo konstytucyjne, PWN, Warszawa 1980.
  • Andrzej Antoszewski, Ustrój polityczny, w: Leksykon politologii, Alta 2, Wrocław 2002.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ustrój_polityczny&oldid=77112696”