Zita Perczel
Zita Perczel (ur. 26 kwietnia 1918 w Budapeszcie, zm. 4 kwietnia 1996 tamże) – węgierska aktorka filmowa i teatralna. Karierę zaczynała w latach 30. XX w., mając zaledwie 16 lat. Zagrała w filmie Béli Gaála Samochód z bajki (1934), który miał duży wpływ na kinematografię węgierską i zaliczany jest do klasyki kina.
Zita Perczel w filmie Marika (1937) | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
4 kwietnia 1996 |
Zawód | |
Lata aktywności |
1933–1996 |
Życiorys
edytujWczesne lata i edukacja
edytujZita Perczel urodziła się w 1911 r. Jej ojcem był Mór Perczel, oficer wojskowy. Ojciec sprzedał rodzinną posiadłość, w której spędziła dzieciństwo, aby mogła realizować marzenia o karierze aktorskiej[1][2]. Po ukończeniu szkoły średniej w Peszcie w 1932 r. rozpoczęła naukę w Akademii Teatralnej w Budapeszcie[1]. W tym samym czasie uczęszczał do niej późniejszy reżyser Endre Gellért i aktorki Márta Fónay, Kató Király, Lili Móricz[2]. Nauczycielka i aktorka Hettyey Aranka dostrzegła u Zity talent i poznała ją z ówczesnym dyrektorem Teatru Narodowego Kálmán Csathó, który zatrudnił ją w 1933 r. Porzuciła studia i rozpoczęła karierę sceniczną. W 1935 r. dyrektorem teatru został Antal Németh i zwolnił prawie całą obsadę. Zita otrzymała kontrakt, ale w ramach solidarności z innymi aktorami nie przyjęła go[1][2]. Zatrudniła się w Teatrze Komedii, gdzie występowała w latach 1935–1937[3][4].
Wczesna kariera filmowa
edytujDzięki Csathó w 1934 r. otrzymała swoją pierwszą rolę filmową w komedii Béli Gaála Az új rokon. Powierzono jej jedną z głównych ról u boku Gyula Gózon, Lili Berky, Ferenca Delly i Gyuli Kabos[5]. W 1934 r. zagrała w filmie Béli Gaála Samochód z bajki (Meseautó). Miał on duży wpływ na kinematografię węgierską. Perczel obsadzona została w roli skromnej dziewczyny, której bogaty bankier (Jenő Törzs) kupuje anonimowo samochód, aby zdobyć jej względy[6][7][8]. W 1937 r. wystąpiła w filmie Steve Sekelyego Lovagias ügy[9]. W następnym roku zagrała w dramacie filmowym Viktor Gertlera Marika[4][10][11].
Wyjazd do Francji
edytujLatem 1935 r. wraz z matką wyjechała na wakacje do Francji, gdzie poznała kilku filmowców. Dzięki nowym kontaktom w 1937 r. rozpoczęła występy na francuskiej scenie. W lutym 1938 r. odbyła się premiera sztuki Barbara w reżyserii Michela Duranda, w której powierzono jej tytułową rolę. 21 czerwca 1939 r. poślubiła francuskiego aktora Marcela Karsentego[12]. W tym samym roku wyjechała z nim do Ameryki Południowej, gdzie miał zakontraktowane występy. W latach 1938–1940 grała w Nicei w St. Georges Theatre[3].
Lata w Ameryce
edytujRelacje z mężem zaczęły pogarszać się. Będąc już w ciąży wyjechała wraz z rosyjskim producentem Józefem Łukaszewiczem do Ameryki[13]. Jej syn Aleksander Leo Attila Łukaszewicz urodził się w Nowym Jorku 7 września 1940 r.[12] Wraz z drugim mężem mieszkała w Hollywood w latach 1940-1951 jednak nie występowała w tym czasie ani na scenie, ani w filmie. Obracali się w kręgu emigranckich rosyjskich i francuskich kół intelektualnych; w ich domu gościli m.in.: John Loden, Jean Renoir, Pierre Lazaroff i Antoine de Saint-Exupéry[2]. Do przyjaciół pary należeli aktor Gyula Kabos, pisarz Melchior Lengyel i scenarzysta László Vadnay[2][4].
Przy jednej z produkcji męża poznała scenarzystę i producenta Borisa Ingstera. Po rozwodzie z Łukaszewiczem poślubiła go w 1944 r. Pierwsza córka, Mary Zita, urodziła się w 1945 r., druga, Nina, rok później. Ingster był jednym z głównych realizatorów hollywoodzkiego filmu noir. Byli małżeństwem do 1954 r.[12]
Powrót do Europy
edytujW 1951 r. wróciła z córkami do Paryża i pozostała tam do 1966 r. W grudniu 1951 r. rozpoczęła pracę w Théâtre des Capucines. Wystąpiła ponad pięćset razy na scenie m.in. u boku Sachy Guitry’ego[12]. W tym okresie poznała Mihály Lukács, Węgra mieszkającego we Francji. Związana z nim była do jego śmierci w 1959 r. W tym samym roku zmarli jej rodzice, których sprowadziła z kraju w 1957 r. Na początku lat 60. uległa poważnemu wypadkowi samochodowemu i przeszła kilka operacji. W 1966 r. przeniosła się do Madrytu, gdzie jej młodsza córka chodziła do szkoły średniej[4][12]. W tym czasie jej starsza córka studiowała w Rzymie. Gdy Nina w wieku szesnastu lat zaszła w ciążę, Zita wynajęła duże mieszkanie z tarasem w rzymskiej dzielnicy Viadelle Fratte di Trastevere, gdzie zamieszkała z córkami i wnuczkiem Bobo. Zabierała często chłopca do muzeów, na wystawy i na koncerty. Ich mieszkanie odwiedzali artyści, malarze, rzeźbiarze, filmowcy, pisarze, dziennikarze z Francji i Węgier, m.in. rzeźbiarz Amerigo Tot, Miklós Hubay, Zoltán Huszárik[12][14].
Zita Perczel często uczestniczyła w programach Akademii Węgierskiej w Rzymie, gdzie w 1978 r. poznała operatora Eleméra Ragályiego, który przygotowywał się do kręcenia filmu Sukcesja Márty Mészáros[12]. Po powrocie na Węgry zarekomendował reżyserce Zitę jako odtwórczynię jednej z głównych ról, wystąpił jednak problem z wizą. Biurokraci reżimu Jánosa Kádára pomylili Perczel z Zitą Szeleczky, która została skazana przez Sąd Ludowy po II wojnie światowej i musiała wyemigrować. W końcu udało się wyjaśnić nieporozumienie i w 1980 r. przyjechała na Węgry, aby zagrać w filmie arystokratyczną ciotkę u boku Isabelle Huppert, Lili Monori, Jana Nowickiego i Piotra Skrzyneckiego[15]. W 1982 r. wraz z Hédi Temessy i Györgym Cserhalmim wystąpiła w filmie Ferenca Andrása Sęp. Film odniósł duży sukces w latach 80. dzięki czemu Zitę Perczel poznało również młodsze pokolenie widzów[12].
W latach 1980–1982 Zita Perczel spisywała swoje wspomnienia, które ukazały się w autobiograficznej książce Samotnym pasażerem bajkowego samochodu w 2000 r. Przedmowę i filmografię przygotowała Judit Bárdos[12][16].
Odkrycie na nowo w ojczyźnie
edytujDopiero po zmianach politycznych w 1990 r. na Węgrzech dostała zaproszenie, aby wystąpiła na rodzimej scenie teatralnej. W 1991 r. wystąpiła w Teatrze Kameralnym w Budapeszcie w sztuce Noëla Cowarda Forgószínpad. Na widowi były jej córki i wnuk, którzy po raz pierwszy widzieli ją na scenie[3][12]. Jej kariera na węgierskiej scenie rozkwitła na nowo po latach nieobecności. Telewizja węgierska realizowała wiele programów z „odkrytą na nowo” Zitą Perczel, rozmawiała z Andrásem Kernem o Józsefie Tímárie, wzięła udział w talk-show Imre Antala i programie Ágnes Csenterics, a Sándor Simó nakręcił o niej film dokumentalny[12].
Jej życie zaczęło się toczyć między Rzymem a Budapesztem. W 1992 r. zagrała z Dorottyją Udvaros w filmie A nagy postarablás w reżyserii Sőtha Sándora. W 1994 r. zagrała główną rolę, hrabiny Szerémi, w sztuce Gergelya Csiky Babcia w Teatrz im. Katony Józsefa w Kecskemét, rodzinnym mieście[4]. W 1995 r. otrzymała honorowy tytuł doctor honoris causa na Uniwersytecie Sztuki Teatralnej i Filmowej[12].
Zita Perczel zmarła 4 kwietnia 1996 r. w Budapeszcie. Została pochowana na cmentarzu Farkasréti[2].
W kulturze
edytuj- Aktor i zmieniający się świat: Zita Perczel (Színész és változó világ: Perczel Zita), reżyser: Pál Gábor, MTV 1980[17].
- Zita Perczel na Węgrzech (Perczel Zita a Hunniában), reżyser: Sándor Simó, MTV 1990.
- Zita Perczel (Perczel Zita), reżyser: Béla Kolozsi, MTV 1996.
- Nieznana Zita Perczel (Az ismeretlen Perczel Zita) – dokument, scenarzysta i reżyser: András Ferenc, studio Focus-Fox 2015.
Filmografia
edytujRok | Tytuł oryginalny | Tytuł polski | Rola | Reżyser | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|
Na podstawie Internet Movie Database[18] | |||||
1934 | Az új rokon | - | Kitty | Béla Gaál | [19] |
1934 | Meseautó | Samochód z bajki | Kovács Vera | Béla Gaál | [19][20] |
1935 | Budai cukrászda | - | Ilonka,córka Kassay'ego | Béla Gaál | [21] |
1936 | Dunaparti randevú | - | Tamássy Erzsi | Steve Sekely | [22] |
1937 | Lovagias ügy | - | Baba, Virág lánya | Steve Sekely | [23] |
1937 | Hetenként egyszer láthatom | - | Vera Kolozs | Sándor Szlatinay | [23] |
1938 | Marika | Marika | Ella | Viktor Gertler | [11] |
1955 | Four Star Playhouse Sezon 4, Epizod 9: Something Very Special |
- | Jeanette | Robert Florey | [24] |
1956 | Assassins et voleurs | Mordercy i złodzieje | księżniczka Douraczenko - kleptomanka | Sacha Guitry | [25][26] |
1962 | À fleur de peau | - | Irène | Claude Bernard-Aubert | [27] |
1980 | Örökség | Sukcesja | Teréz | Márta Mészáros | [28] |
1982 | Dögkeselyü | Sęp | Erzsébet Roska | Ferenc András | [29] |
1992 | A nagy postarablás | - | staruszka | Sándor Söth | [30] |
1986 | Öregberény odc. Az alapítvány |
- | Auguszta | Levente Málnay | [31] |
1995 | Patika Episode #1.5 |
- | artystka | Róbert Koltai | [32] |
1996 | A törvénytelen | Bękart | nie wymieniona | Ferenc András | [33] |
1996 | Kisváros odc. A jósnõ |
Miasteczko | Pani Rosso | Lajos Fazekas | [34] |
1997 | Roseanna's Grave | Grób Roseanny | stara kobieta w sądzie | Paul Weiland | [35] |
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Pálffy Lajos: Perczel Zita 100. Forum Hungaricum. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ a b c d e f Ádám Szabó: A Meseautó nem visz Hollywoodba. Fidelito. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
- ↑ a b c Perczel Zita. Akadémiai Kiadó. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
- ↑ a b c d e Aktorka Perczel Zita. Szineszkonyvtar.hu/. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
- ↑ Lajta 1942 ↓, s. 42.
- ↑ Lubelski, Sowińska i Syska 2011 ↓, s. 1066-1067.
- ↑ Frey 2014 ↓, s. 90.
- ↑ Car of Dreams. Hungarian National Film Fund. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Lajta 1942 ↓, s. 70.
- ↑ Lajta 1942 ↓, s. 77.
- ↑ a b Lajta 1942 ↓, s. 82.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Ádám Sztankay: Perczel Zita, a színésznő, aki Magyarországon, Franciaországban is karriert csinált, minden szerelmét megcsalta, de hazájához hű maradt. Origo. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
- ↑ Lévy-Strauss / Lucachevitch. Sousa Mendes Foundation. [dostęp 2020-04-04]. (ang.).
- ↑ Tibor Borzák: Meseautóban egy boldogtalan színésznő. Szabad Föld. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ The Heiresses. Hungarian National Film Fund. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Bárdos Judit. ELTE BTK Esztétika Tanszék. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-20)]. (węg.).
- ↑ Színész és változó világ / Perczel Zita. Port.hu. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
- ↑ Zita Perczel (1918–1996) Actress Filmography. IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ a b Lajta 1942 ↓, s. 40.
- ↑ Lubelski, Sowińska i Syska 2011 ↓, s. 1067.
- ↑ Lajta 1942 ↓, s. 46.
- ↑ Lajta 1942 ↓, s. 55.
- ↑ a b Lajta 1942 ↓, s. 68.
- ↑ Something Very Special. CBS Interactive Inc. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-06)]. (ang.).
- ↑ Lovers and Thieves. UniFrance - French cinema worldwide. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Assassins Et Voleurs (1957). Bibliothèque des Sciences Humaines. [dostęp 2020-04-05]. (fr.).
- ↑ À fleur de peau. UniFrance - French cinema worldwide. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Örökség. Port.hu. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ Sadowski 1984 ↓.
- ↑ A nagy postarablás. Port.hu. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ 24 éve indult az Öregberény - Ennyit változtak azóta a sorozat színészei. Femina Média Kft.. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ Perczel Zita. Mafab.hu - Magyar Filmdatbazis. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
- ↑ Bękart (1996). IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Miasteczko (1993–2001) A jósnõ. IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
- ↑ Grób Roseanny (1997). IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska: Historia kina. Tom 2. Kino klasyczne. Kraków: Wydawnictwo: Universitas, 2011, seria: Historia Kina. ISBN 978-83-242-1662-8.
- Zita Perczel: Samotny pasażer bajkowego samochodu. Budapeszt: Áron Kiadó, 2000. ISBN 978-963-9210-07-3.
- Andor Lajta: A Tízéves Magyar Hangosfilm 1931—1941. Budapeszt: Könyvnyomda Kis Iván, 1942.
- David S. Frey. Mata Hari or the Body of the Nation? Interpretations of Katalin Karády. „Hungarian Studies Review, Vol. XLI, Nos. 1-2 (2014)”, 2014. Hungarian Studies Association of Canada. (ang.).
- Marek Sadowski. Na ekranach kin: Sęp. „Razem. Ilustrowany Tygodnik Młodzieży. Nr 30 (393), 22 lipca 1984”, 1984. Wydawnictwo Holygram.
- Zita Perczel w bazie IMDb (ang.)
- Zita Perczel w bazie Filmweb