Wikipedia

Historia Kłodzka

Panorama Kłodzka

Prehistoria edytuj

Na dzieje i znaczenie Kłodzka wpłynęło jego położenie w północno-wschodniej części Kotliny Kłodzkiej na pograniczu polsko-czeskim.

W okolicy miasta istniało skupisko starego osadnictwa wczesnośredniowiecznego, a nawet wcześniejszego. Przez miasto przechodziła jedna z odnóg tzw. szlaku bursztynowego. Najstarsze jego ślady znaleziono na obecnych przedmieściach. Najdłuższą ciągłością osadniczą może poszczycić się Książek, gdzie odkryto osadę datowaną na VIII/IX w.[1] Również na Jurandowie odkryto osadę z IX–XII w. Najprawdopodobniej na terenie miasta również istniało osadnictwo, być może na Fortecznej Górze, ale budowa twierdzy zniszczyła jego ślady[2].

Średniowiecze edytuj

 
Herb Kłodzka nadany przez Przemysława Ottokara II w poł. XIII w., w wersji sprzed 1945 roku

Pod koniec X wieku gród ten należał do suwerennego państwa libickiego, którego władcą był Sławnik, ojciec św. Wojciecha[3]. Data śmierci Sławnika – 981 zanotowana przez czeskiego kronikarza Kosmasa jest pierwszą wzmianką historyczną o Kłodzku[4].

Przez cały XI w. ziemia kłodzka było terenem uporczywych walk między Piastami, a Przemyślidami. W 1003 r. Kłodzko zostało opanowane przez Bolesława Chrobrego. Na przełomie XI/XII walczyli o te tereny ze sobą książęta czescy. W 1114 r. gród został zdobyty przez księcia Sobiesława I przez podpalenie, który już jako władca Czech dokonał jego odbudowy[5]. Zawarł on także w 1137 r. pokój zielonoświątkowy z Bolesławem Krzywoustym, który potwierdził przynależność ziemi kłodzkiej do Czech[6][7].

W 2. połowie XII w. położone u stóp kasztelańskiego zamku, w północno-zachodniej części starego miasta podgrodzie zaczęło przekształcać się w osadę o charakterze rzemieślniczo-targowym, która zamieszkiwana była przez ludność słowiańską. Z kolei rejon obecnej ul. Łukasińskiego (na północ od rynku) kolonizowany był przez Niemców[8].

Kolonizacja niemiecka wzmogła się po przybyciu w 1169 r. do Kłodzka joannitów, którzy przejęli stary kościółek zwany pogańskim nad wschodnim urwiskiem Góry Zamkowej, a w 1183 r. objęli swoją opieką drugi pod wezwaniem św. Wacława w rejonie ul. Czeskiej. W pobliżu ul. Ząbkowickiej ulokowali swoją komturię, kościół i szpital[9].

Rozwinięta z podgrodzia osada targowa musiała znacznie wcześniej przekształcić się w miasto, zanim nastąpiła oficjalna lokacja. Niestety nie zachował się dokument lokacyjny, ale niektórzy historycy uważają, że mogło to nastąpić już w 1223 r. Natomiast herb przedstawiający lwa z rozdwojonym ogonem został nadany miastu dopiero za panowania Przemysła Ottokara (1253–1278). W związku z tym lokacja na prawie magdeburskim mogła mieć miejsce w latach 50. XIII w. Pierwsza wzmianka o wójcie kłodzkim pochodzi z 29 marca 1275 r.[10] W miejsce kasztelanów władzę w mieście objęli wójtowie. W zamku wybudowanym po 1129 r. na Górze Zamkowej rezydowali starostowie – namiestnicy królewscy, zarządzający całą ziemią kłodzką[11].

 
Most gotycki z widokiem na kościół Matki Bożej Różańcowej
 
Arnoszt z Pardubic, znany mecenas Kłodzka

Na zasadzie dożywotniego lenna ziemią kłodzką władali Piastowie śląscy: Henryk IV Probus (1278–1290), Henryk VI Dobry (1327–1335) i Bolko II ziębicki (1337–1341)[12].

W wyniku lokacji uformował się nowy układ przestrzenny miasta, który z niewielkimi zmianami przetrwał do dzisiaj. W połowie XIII w. kłodzki organizm miejski był w pełni zasiedlony, skoro w obrębie ówczesnych drewniano-ziemnych umocnień zabrakło miejsca dla franciszkanów, którzy przybyli do Kłodzka w 1248 r. i zbudowali swój kościół i klasztor na Piasku. Od 1310 r. kłodzcy joannici prowadzili w mieście szkołę parafialną, której najwybitniejszym uczniem był późniejszy arcybiskup praski Arnoszt z Pardubic[13].

W 1324 r. miasto wykupiło wójtostwo. 20 lat później powstała pierwsza cegielnia, a Kłodzko zaczęło przeobrażać się z drewnianego w murowane: wzniesiono ratusz i kamienice na rynku, główne ulice zaczęto brukować kamienną kostką. W poł. XIV w. miasto otoczone było już nowymi murami obronnymi. W 1349 do Kłodzka za sprawą Arnoszta przybyli augustianie, którym arcybiskup ufundował klasztor i kolegiatę na Górze Zamkowej[14]. W jego skryptorium mógł powstać Psałterz floriański. Augustianie obok joannitów prowadzili w mieście drugą szkołę, słynącą z wysokiego poziomu nauczania, ponieważ realizowała program trivium i quadrivium[13].

Swoim testamentem Arnoszt z Pardubic (zmarł w 1364 r.) przekazał znaczne sumy na budowę w Kłodzku fary. Budowę prowadzili joannici, którzy na plac Kościelny przenieśli swoją komturię i szkołę[15]. W końcu XIV w. powstał w Kłodzku kamienny most przez Młynówkę, włączony w system obwarowań miejskich, zamknięty dwiema bramami[13].

 
Herb hrabstwa kłodzkiego, którego stolicą zostało Kłodzko w 1468 r.

Rozwój Kłodzka został częściowo zahamowany przez wojny husyckie. Husyci w 1428 r. próbowali bezskutecznie zdobyć miasto. Do ponownego ożywienia doszło dzięki królowi Jerzemu z Podiebradów, który ustanowił miasto w 1458 r. siedzibą hrabstwa. Przystąpił on do przebudowy i rozbudowy zamku, w którym w 1472 r. zatrzymał się Władysław Jagiellończyk, zmierzający do Pragi na koronację. Mimo to panowanie Jerzego nie było zbyt pomyślne dla Kłodzka wskutek toczących się wojen z królem Węgier Marcinem Korwinem, którego popierał Wrocław. Za popieranie króla-husyty miasto zostało obłożone interdyktem. Poza tym prześladowały je liczne kataklizmy, takie jak powodzie, zarazy i pożary. W 1475 r. hrabia kłodzki Henryk I przekazał bernardynom zabudowania po joannitach i ufundował im kościół i klasztor. W 1475 na Piasek powrócili franciszkanie, którzy od rozpoczęcia wojen husyckich zajmowali prowizoryczne pomieszczenia w obrębie murów miejskich[16].

W 1501 r. Kłodzko i całe hrabstwo odkupił od Podiebradów Ulrich von Hardeck[17]. Wiek XVI rozpoczął korzystny okres w dziejach miasta, trwający do wojny trzydziestoletniej. W tym czasie rozwijało się rzemiosło (ponad 16 korporacji cechowych), wzrosła liczba mieszkańców (do 6 tys.). Mieszczanie przywozili sól z Wieliczki, a eksportowali sukna, płótna, wyroby metalowe i piwo. W mieście powstają renesansowe kamienice o kilkukondygnacyjnych piwnicach. Miasto zbudowało wodociąg, wieżę ciśnień, łaźnię i szpital. W związku z rozwojem broni palnej nastąpiła modernizacja murów obronnych[18].

Panowanie Habsburgów edytuj

 
Kłodzko w 1737 roku, rycina F.B. Wernera

W 1526 r. Kłodzko wraz ze Śląskiem i Czechami przechodzi pod panowanie Habsburgów. Następuje kolejna przebudowa zamku (Lorenz Krischke). Powstaje miejska szkoła humanistyczna (1561 r.), a w 1597 r. gimnazjum jezuickie. W 1597 r. jezuici objęli klasztor poaugustiański. Okres ten naznaczony był konfliktami społeczno-religijnymi związanymi z reformacją. W 1562 r. luteranie stanowili większość mieszkańców Kłodzka, przejmując kościół parafialny. Reformacja przyczyniła się również do upadku klasztorów bernardynów i franciszkanów w mieście. Budynki klasztorne zamieniono na szpitale, a ogrody na cmentarze dla mieszkańców przedmieść[19].

Na początku wojny trzydziestoletniej Kłodzko opowiedziało się po stronie Fryderyka V, elektora Palatynatu. Obroną dowodził hr. Thurn. W 1622 r. miasto zostało zdobyte przez Austriaków dowodzonych przez hr. Liechtensteina przy użyciu artylerii. Zniszczeniu uległ zamek, który Austriacy postanowili zamienić w twierdzę. Pracami fortyfikacyjnymi kierował w latach 1680–1702 Jakob Carova według projektu Saebischa. W 1624 r. do Kłodzka powrócili jezuici (wygnani w 1618 r.), przejmując kościół parafialny i dokonując jego barokizacji. Budują też w jego pobliżu kolegium i konwikt. Do miasta wrócili również franciszkanie, którzy odzyskali swoje dobra na Piasku. Odbudowujące się Kłodzko jest doświadczane przez liczne epidemie (1680, 1714) i wielką powódź (1783 r.)[20].

Panowanie pruskie/niemieckie edytuj

 
Dworzec Kłodzko Główne, powstały w latach 60. XIX w.
 
Panorama Kłodzka na początku XIX w.

W czasie I wojny śląskiej Kłodzko na mocy pokoju wrocławskiego (1742 r.) przeszło pod panowanie Prus[21]. Fryderyk II Wielki doceniając strategiczne położenie miasta przystąpił do modernizacji fortyfikacji poaustriackich i rozbudowy twierdzy. W czasie wojny siedmioletniej Austriacy zdobyli miasto w 1760 r., ale musieli je zwrócić Prusom na mocy pokoju w Hubertusburgu (1763 r.)[22].

Ostatni raz twierdza oblegana była podczas wojen napoleońskich w 1807 r.[23] W 1810 r. dokonano sekularyzacji dóbr kościelnych, m.in. klasztor franciszkanów przeznaczono na szpital, a kościół na świątynię garnizonową. Pierwsza połowa XIX w. to okres zastoju zmilitaryzowanego i pozbawionego czynników rozwoju miasta[24]. Korzystniejsza infrastruktura nastąpiła w 2. poł. stulecia. Pobudowano wówczas większość szos łączących Kłodzko z innymi miastami w okolicy. W latach 1862–1905 wybudowano linie kolejowe. Kłodzki węzeł kolejowy dawał połączenia z Wrocławiem, Wałbrzychem, Kudową i Stroniem. Utworzone w 1881 r. Kłodzkie Towarzystwo Górskie przyczyniło się do rozwoju turystyki. W latach 1864–1874 w dzielnicy Jurandów wzniesiono nowy, olbrzymi kompleks szpitalny[25].

W 1877 r. zniesiono status twierdzy i zezwolono na swobodną rozbudowę miasta. Rozbrojoną twierdzę wykorzystywano na magazyny oraz więzienie dla jeńców wojennych i więźniów politycznych. W latach 1880–1911 nastąpiła rozbiórka bram i większości murów miejskich. Wybudowano w tym czasie nowe gmachy publiczne (poczta, sąd, więzienie, starostwo) i urządzenia komunalne (gazownia, wodociągi z kanalizacją)[26]. W 1890 r. odbudowano po pożarze ratusz. Dokonano przebudowy parterów wielu zabytkowych kamienic w obrębie Starówki, adaptując je na pomieszczenia sklepowe. Następuje rozbudowa miasta w kierunku południowym, wschodnim i zachodnim (dwa ostatnie kierunki hamowane przez niekorzystne ukształtowanie terenu)[27].

Na dwudziestolecie międzywojenne przypada dalsza rozbudowa miasta. Powstają nowe osiedla otaczające centrum Kłodzka, takie jak: Krzyżna Góra, Nowy Świat. Rozbudowie ulega Przedmieście Zielone (okolice obecnych ulic: Jana Pawła II, Hołdu Pruskiego)[28].

Na początku 1939 r. Kłodzko liczyło 22 tys. mieszkańców[29]. W czasie II wojny światowej w twierdzy utworzono obóz jeniecki i obóz pracy przymusowej zakładów AEG. W latach 1937–1945 na polach pomiędzy dzielnicą Kościelniki, a Szalejowem Dolnym, funkcjonowało wojskowe lotnisko polowe Feldflugplatz Komturhof, skąd prowadzono rozpoznanie lotnicze. Największe znaczenie lotnisko uzyskało od 2. poł. stycznia 1945, gdy front osiągnął granicę Śląska, oraz w czasie oblężenia Wrocławia[30].

W miarę zbliżania się na zachód frontu do Kłodzka uciekło blisko 22 tys. niemieckich uciekinierów ze wschodu. Miasto ogłoszono podobnie jak Wrocław twierdzą (Festung Glatz), która miała bronić się do końca. Ostatecznie zdecydowano o poddaniu się bez walki. Zniszczeniu uległ tylko jeden most w rejonie Przedmieścia Ząbkowickiego[31].

W granicach Polski edytuj

 
Plac Franciszkański w Kłodzku, jedno z miejsc zbiórek ludności niemieckiej przed wysiedleniami w 1947 r.
 
Blok przy al. Dunikowskiego, najstarszy wieżowiec w Kłodzku

9 maja 1945 r. Kłodzko zostało zdobyte przez oddziały 59 Armii I Frontu Ukraińskiego (22 lipca 1952 roku na ul. Daszyńskiego odsłonięto Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej[32]). Na podstawie ustaleń między aliantami na początku czerwca władzę w mieście objęła administracja polska, mimo motywowanych historycznie roszczeń terytorialnych zgłaszanych przez Czechosłowację. Wkrótce rozpoczęto akcję wysiedlenia niemal całej dotychczasowej ludności miasta do Niemiec[33]. W lecie 1945 r. dotarły do Kłodzka pierwsze transporty repatriantów z Kresów Wschodnich, których osiedlaniem zajmował się PUR, który miał siedzibę w pojezuickim konwikcie. Dwa lata później, w sierpniu, wyjechał ostatni transport Niemców. Zorganizowano szkolnictwo, instytucje kulturalne. W 1947 r. powstał kłodzki oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (PTT) i Towarzystwo Ziemi Kłodzkiej, które od 1948 r. zaczęło wydawać Roczniki Kłodzkie. W Kłodzkim Ośrodku Kultury działalność rozpoczął teatr dramatyczny i orkiestra symfoniczna. W latach 1961–1970 odbywały się w mieście Kłodzkie Wiosny Poetyckie, coroczne, oficjalne ogólnopolskie zjazdy poetów i krytyków literackich. Działające po wojnie Muzeum Miejskie zostało w 1963 r. przekształcone w Muzeum Ziemi Kłodzkiej[34].

Przejawem walki politycznej były wydarzenia z września 1947 r., kiedy PPR blokowała poświęcenie sztandaru kłodzkiej organizacji PSL. Pomimo zgody na odbycie ceremonii w kościele, szef kłodzkiego Urzędu Bezpieczeństwa zażądał przeniesienia uroczystości. Następnie bojówki PPR (górnicy z Nowej Rudy) oraz patrole MO i ORMO zablokowały drogi dojazdowe do miasta, aby uniemożliwić chłopom dotarcie na uroczystość. Bojówkarze PPR pobili członków władz wojewódzkich PSL, w tym wicewojewodę wrocławskiego Stanisława Jurzyka. Jeden z funkcjonariuszy UB zwrócił się do wicewojewody Jurzyka z pytaniem: Po co Pan Wojewoda przyjechał, skoro obecny tu w Kłodzku Wicewojewoda Barchacz zakazał odbycia uroczystości poświęcenia sztandaru PSL?[35][36].

W połowie lat 50. XX w. miały miejsce katastrofy budowlane, polegające na usuwaniu się ścian wyrobisk wielokondygnacyjnych piwnic. Stało się to uzasadnieniem dla dokonanej w następnych latach rozbiórki całych kwartałów północnej części Starego Miasta, która przyniosła nieodwracalne straty w zabytkowej strukturze miasta. Chcąc zapobiec dalszemu pogarszaniu się sytuacji, zlecono naukowcom z AGH w Krakowie opracowanie projektu zabezpieczenia kłodzkiej starówki. Prace zabezpieczeniowe wykonało Przedsiębiorstwo Robót Górniczych z Wałbrzycha, które przy okazji oddało do użytku podziemną trasę turystyczną (600 m długości) w 1976 r.[37]

Na początku lat 60. XX w. ruszyło budownictwo mieszkaniowe na obrzeżach miasta: osiedle im. Morcinka. W drugiej połowie lat 60. powstały osiedla: Nysa i rozpoczęto budowę osiedle im. św. Wojciecha. W 1968 r. założono Kłodzkie Przedsiębiorstwo Budowlane, a w kilka lat później Kłodzką Fabrykę Domów[38] Następnie przystąpiono do budowy największego w mieście zespołu mieszkaniowego – osiedla im. Kruczkowskiego. Równocześnie trwała rozbudowa w kierunku wschodnim: osiedle im. Gagarina i osiedle Owcza Góra. W połowie lat 90. ponownie zabudowano północną pierzeję rynku i pokryto starówkę kostką brukową[39].

W połowie lat 80. zmodernizowano układ komunikacyjny w mieście poprzez budowę obwodnicy północnej z estakadą nad Nysą Kłodzką oraz wyprowadzono główny ruch samochodowy z Piasku[40]. W 1991 r. zelektryfikowano linię kolejową z Wrocławia, a następnie dalej do Międzylesia[41]. W 1996 r. oddano do użytku nową centralę telefoniczną.

W latach 1971–1982 istniała w mieście filia Politechniki Wrocławskiej, a od 1954 r. Wyższe Seminarium Duchowne oo. Franciszkanów, przeniesione w 1997 r. z powrotem do Wrocławia. Stacjonująca w Kłodzku Sudecka Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza została w 1992 r. zastąpiona przez Straż Graniczną, a pułk zmechanizowany zajmujący koszary przy ul. Walecznych przekształcony w piechotę górską[42].

W nocy 7/8 lipca 1997 Kłodzko zostało zalane przez powódź tysiąclecia. Woda podniosła się o 8,71 m ponad zwykły poziom Nysy Kłodzkiej, pustosząc znaczny obszar miasta, w tym Piasek, Przedmieście Wojciechowickie, Przedmieście Nyskie, osiedle Krzyżna Góra, Ustronie i część Jurandowa. Powodzianie zamieszkali tymczasowo w internatach i domach sanatoryjnych w Polanicy. W ramach pomocy rządowej i wsparciu gminy Warszawy-Centrum przyznano im domki czterorodzinne, które ustawiono w rejonie Jurandowa, tworząc osiedle im. Warszawy-Centrum. Kolejne 100 mieszkań wybudowano przy ul. Korytowskiej. Powódź okazała się najbardziej groźna dla starego budownictwa na Piasku[43].

Następne lata przyniosły odbudowę zniszczeń powodziowych oraz rewitalizację starówki, które wykonano przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. W 2009 r. rozpoczęto budowę galerii Twierdza Kłodzko[potrzebny przypis] oraz krytej pływalni przy Szkole Podstawowej nr 3[44], które otwarto kolejno w 2010 i 2011 roku[45][46].

Status Kłodzka edytuj

Przynależność polityczno-administracyjna miasta Kłodzka
Okres Państwo Zwierzchność Jednostka administracyjna Status miasta
X w.-1093   Państwo Czeskie ziemia kłodzka gród Kłodzko
1093-1102   Państwo Polskie ziemia kłodzka gród Kłodzko
1102-1198   Państwo Czeskie ziemia kłodzka gród Kłodzko
1198-1253/1278   Królestwo Czeskie ziemia kłodzka gród Kłodzko
1278-1290   księstwo wrocławskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1290-1327   Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1327-1335   księstwo wrocławskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1335-1336   Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1336-1341   księstwo ziębickie Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1341-1378   Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1378-1388   Margrabstwo Moraw Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1388-1397   Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1397-1402     Księstwo opawsko-Raciborskie Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1402-1459   Królestwo Czeskie ziemia kłodzka miasto Kłodzko
1459-1567   Hrabstwo Kłodzkie Królestwo Czeskie miasto Kłodzko
1567-1742   Monarchia Habsburska Hrabstwo Kłodzkie miasto Kłodzko
1742-1816   Królestwo Prus Kamera wrocławska, departament wrocławski, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1816-1820   Królestwo Prus prowincja Śląsk, rejencja dzierżoniowska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1820-1871   Królestwo Prus prowincja Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1871-1918   Cesarstwo Niemieckie Królestwo Prus, prowincja Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1918–1919   Republika Weimarska land Prusy, prowincja Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1918-1933   Republika Weimarska land Prusy, prowincja Dolny Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1933-1938   III Rzesza land Prusy, prowincja Dolny Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1938-1941   III Rzesza land Prusy, prowincja Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1941–1945   III Rzesza land Prusy, prowincja Dolny Śląsk, rejencja wrocławska, powiat kłodzki miasto Kłodzko
1945–1946   Rzeczpospolita Polska Okręg II (Dolny Śląsk), powiat kłodzki miasto powiatowe
1946–1950   Rzeczpospolita Polska województwo wrocławskie, powiat kłodzki miasto powiatowe, gmina miejska
1950–1952   Rzeczpospolita Polska województwo wrocławskie, powiat kłodzki miasto powiatowe, gmina miejska
1952−1954   Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo wrocławskie, powiat kłodzki miasto powiatowe, gmina miejska
1954–1973   Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo wrocławskie, powiat kłodzki miasto powiatowe
1973–1975   Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo wrocławskie, powiat kłodzki miasto powiatowe, gmina miejska
1975–1990   Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo wałbrzyskie gmina miejska
1990–1998   Rzeczpospolita Polska województwo wałbrzyskie, rejon kłodzki gmina miejska
od 1999   Rzeczpospolita Polska województwo dolnośląskie, powiat kłodzki miasto powiatowe, gmina miejska


Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, pod red. R. Gładkiewicza, Kłodzko 1998, s. 33.
  2. ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, t. 15, Wrocław 1994, s. 197.
  3. ↑ K. Bartkiewicz, Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Wrocław 1977, s.
  4. ↑ K. Marcinek, W. Prorok, Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, s. 8.
  5. ↑ A. Herzig, M. Ruchniewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej, Hamburg-Wrocław 2006, s. 28.
  6. ↑ Historia w datach, pod red. M. Czaplińskiego i J. Maronia, Warszawa 1997, s. 145.
  7. ↑ A. i A. Galasowie, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001, s. 30.
  8. ↑ K. Bartkiewicz, op. cit., s. 39–41.
  9. ↑ W. Broniewski, op. cit., s. 14.
  10. ↑ Zob. Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 38.
  11. ↑ A. Herzig, M. Ruchniewicz, op. cit, s. 29–36.
  12. ↑ A. i A. Galasowie, op. cit., s. 305.
  13. ↑ a b c Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 199.
  14. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 42–49.
  15. ↑ K. Marcinek, W. Prorok, op. cit., s. 21–22.
  16. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 50–54.
  17. ↑ K. Bartkiewicz, op. cit., s. 168.
  18. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 59–63.
  19. ↑ W. Broniewski, op. cit., s. 20–22.
  20. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 71–78.
  21. ↑ A. i A. Galasowie, op. cit., s. 145.
  22. ↑ Historia Śląska, pod red. M. Czaplińskiego, Wrocław 2002, s. 231.
  23. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 95.
  24. ↑ K. Marcinek, W. Prorok, op. cit., s. 11.
  25. ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 202.
  26. ↑ W. Broniewski, op. cit., s. 29.
  27. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, s. 113–115.
  28. ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 203–204.
  29. ↑ K. Marcinek, W. Prorok, op. cit., s. 12.
  30. ↑ Henryk Grzybowski. Lotnisko polowe w Szalejowie Dolnym / Książówce. „Ziemia Kłodzka”. 2013 (nr 233), s. 15–17, grudzień 2013. Wydawnictwo Ziemia Kłodzka, KO Ziemi Kłodzkiej, SPCzS, OKiS. ISSN 1234-9208. OCLC 499751393. 
  31. ↑ A. Herzig, M. Ruchniewicz, op. cit., s. 293–303.
  32. ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 774.
  33. ↑ A. i A. Galasowie, op. cit., s. 251–252.
  34. ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 205.
  35. ↑ Henryk Grzybowski: Aleksander Barchacz – starosta kłodzki, polityk i kompozytor. W: XIII Almanach Ziemi Kłodzkiej. Krystyna Oniszczuk-Awiżeń (red.). Kłodzko: Oficyna Wydawnicza Brama, styczeń 2022, s. 81. ISBN 978-83-60549-57-5.
  36. ↑ Tadeusz Marczak: Kłodzko powojenne. Początki administracji polskiej w Kłodzku. W: Kłodzko. Dzieje miasta. Ryszard Gładkiewicz (red.). Kłodzko 1998, s. 146: Muzeum Ziemi Kłodzkiej, 1998, s. 145–146. ISBN 978-83-904888-0-6. OCLC 234139653.
  37. ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 205–206.
  38. ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 206.
  39. ↑ K. Marcinek, W. Prorok, op. cit., s. 14.
  40. ↑ Informacje uzyskane w Urzędzie Miasta Kłodzka.
  41. ↑ M. Koziarski, W. Jezierski, Sto lat kolei na Śląsku, Opole 1992.
  42. ↑ Z. Jaszek, Historia Kłodzka, [w:] Kłodzko. Plan miasta, 1:10 000, wyd. 3, wyd. PPWK, Wrocław-Warszawa 1999.
  43. ↑ Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 241–243.
  44. ↑ Kłodzko będzie miało wreszcie krytą pływalnię? – InvestMap.pl Wiadomości (dostęp: 2009-12-17).
  45. ↑ N. Wellmann, Kłodzko: W sobotę otwarcie kolejnych sklepów w Galerii Twierdza, artykuł w „Gazecie Wrocławskiej” [online] [dostęp 2011-01-13].
  46. ↑ Kryta pływalnia w Kłodzku otwarta!, materiał „Kłodzko.24.pl” [on-line] [dostęp 2011-12-01].

Bibliografia edytuj

  • P. Güttler, Das Glatzer Land, Düsseldorf 1995, s. 36–37.
  • Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler in Polen Schlesien, München·Berlin 2005, ISBN 3-422-03109-X, s. 452–460.
  • Joseph Kögler, Die Chroniken der Grafschaft Glatz, nowe wyd.: Dieter Pohl, t. 2, Dr. Dieter Pohl Verlag, Modautal 1992.
  • H. Weczerka, Handbuch der historischen Stätten Schlesien, Stuttgart 1977, s. 116–123.
  • Kłodzko. Dzieje miasta, pod red. R. Gładkiewicza, Muzeum Ziemi Kłodzkiej, Kłodzko 1998.
  • Arno Herzig, Małgorzata Ruchniewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej, DOBU Verlag/Oficyna Wydawnicza Atut, Hamburg-Wrocław 2006.
  • K. Bartkiewicz, Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Ossolineum, Wrocław 1977.
  • Aloys Bach, Urkundliche Kirchen-Geschichte der Grafschaft Glaz, Breslau 1841.
  • K. Marcinek, W. Prorok, Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, Fundacja Rozwoju Miasta Kłodzka i Ziemi Kłodzkiej.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Kłodzka&oldid=71408863”