Strajki szkolne w Prusach Zachodnich (1906–1907)

Strajki szkolne w prowincji Prusy Zachodnie, obejmującej tereny Pomorza Gdańskiego, Krajny, ziemi malborskiej, Powiśla oraz ziemi chełmińskiej i lubawskiej (w ramach dwóch rejencji: gdańskiej i kwidzyńskiej), przeprowadzone w latach 1906−1907, były następstwem pruskiej polityki szkolnej, która od lat 60. XIX w. zmierzała konsekwentnie do całkowitego wyrugowania języka polskiego z nauczania w szkołach ludowych (elementarnych), tj. już na najniższym etapie edukacji szkolnej.

Prowincja Prusy Zachodnie w granicach sprzed 1920 r.

Przyczyny strajków szkolnych w Prusach Zachodnich

Bezpośrednią inspiracją dla społeczeństwa polskiego w Prusach Zachodnich były działania Polaków w prowincji poznańskiej, gdzie w latach 1900-1905 doszło do serii strajków szkolnych mających na celu zatrzymanie procesu germanizacji nauczania religii w szkołach ludowych, ze słynnym strajkiem dzieci we Wrześni (1901) na czele. Szczególne nasilenie tych protestów miało miejsce na przełomie lat 1906/07, kiedy to od nowego roku szkolnego (zaczynającego się wówczas 1 kwietnia) – pod naciskiem naczelnego prezesa prowincji Wilhelma von Waldowa – zaczęto wprowadzać język niemiecki w nauczaniu religii od najniższego oddziału we wszystkich szkołach ludowych, w których uczniowie wykazywali się dostateczną znajomością tego języka. W praktyce owa zasada była stosowana z dużą dowolnością, co natychmiast wywołało liczne protesty społeczeństwa polskiego. Od października 1906 r. protesty te przybrały formę spontanicznych strajków szkolnych, które w połowie listopada tego roku objęły ok. 760 szkół i prawie 47 tysięcy dzieci. W sumie we wszystkich powiatach rejencji poznańskiej i bydgoskiej w fazie największego nasilenia strajków liczba opornych dzieci dochodziła do 75 tys. w prawie 800 szkołach. Kluczową rolę w przeniesieniu wrzenia strajkowego do prowincji Prusy Zachodnie odegrała polska prasa, w tym zwłaszcza "Gazeta Grudziądzka", która na bieżąco informowała o wydarzeniach w Poznańskiem i podsycała nastroje antyrządowe.

Przebieg strajków szkolnych w Prusach Zachodnich

Mapa narodowościowa ziem zaboru pruskiego na podstawie spisu z 1910 r.

Strajki dzieci polskich na terenie Prus Zachodnich w latach 1906−1907 miały miejsce w 468 szkołach (na 1314 wszystkich szkół), z czego 346 w szkołach katolickich (co stanowiło 45,9% wszystkich tego rodzaju szkół), a 121 w szkołach symultannych, czyli wielowyznaniowych (ok. 30,2% tych szkół). Biorąc pod uwagę tylko szkoły katolickie i symultanne, czyli takie, do których uczęszczały dzieci polskie (lub kaszubskie), a było ich w sumie 1203, to strajki miały miejsce w ok. 38,9 % z tych szkół. Na terenie rejencji gdańskiej, obejmującej północną i środkową część Pomorza Gdańskiego, do strajku przystąpiły dzieci tylko z jednej szkoły w powiecie gdańskim wyżynnym (Karczemki), z 61 szkół w powiecie kartuskim, 25 szkół w powiecie kościerskim, 5 szkół w powiecie puckim, 53 szkół w powiecie starogardzkim,10 szkół w powiecie tczewskim i 16 szkół w powiecie wejherowskim. Na terenie rejencji kwidzyńskiej strajkowały dzieci w 28 szkołach powiatu brodnickiego, 15 szkołach powiatu chełmińskiego, 30 szkołach powiatu chojnickiego, 11 szkołach powiatu człuchowskiego, 12 szkołach powiatu grudziądzkiego, 26 szkołach powiatu kwidzyńskiego, 55 szkołach powiatu lubawskiego, 3 szkołach powiatu sztumskiego, 38 szkołach powiatu świeckiego, 30 szkołach powiatu toruńskiego, 20 szkołach powiatu tucholskiego, 20 szkołach powiatu wąbrzeskiego i 8 szkołach powiatu złotowskiego. Ani jednego strajku nie odnotowano w powiatach elbląskim, gdańskim nizinnym i malborskim (obejmowały one przede wszystkim Żuławy Wiślane) w rejencji gdańskiej oraz powiatach suskim i wałeckim w rejencji kwidzyńskiej, zamieszkanych głównie przez ludność niemiecką. W liczbach bezwzględnych, które są trudne do pełnego oszacowania ze względu na notoryczne fałszowanie (zaniżanie) danych przez nauczycieli i władze oświatowe, było to co najmniej 4330 strajkujących dzieci w rejencji gdańskiej (najwięcej w pow. kartuskim – ok. 1960 i pow. starogardzkim – 1510) oraz ponad 11574 dzieci w rejencji kwidzyńskiej (w tym w pow. toruńskim – 2750 dzieci, pow. lubawskim – 2260, pow. chojnickim – 1600, pow. świeckim – 1550). W sumie zatem strajkowało co najmniej 15794 uczniów (dane pewne), jest jednak bardzo prawdopodobne, iż rzeczywista liczba dzieci biorących udział w strajkach była co najmniej o kilka tysięcy wyższa i objęła minimum 10% wszystkich uczniów szkół ludowych (katolickich i symultannych) w tej prowincji. Powyższe dane są zasadniczo adekwatne do rozmieszczenia ludności polskiej (lub kaszubskiej) w poszczególnych powiatach prowincji, z wyjątkiem powiatu puckiego, gdzie odnotowano tylko 5 strajków chociaż ludność kaszubsko- lub polskojęzyczna tego powiatu stanowiła prawie 69% ogółu mieszkańców.

Fragment artykułu redakcyjnego z "Gazety Grudziądzkiej" nawołującego do podjęcia akcji strajkowej (nr 126, 20 X 1906 r.).

W strajkach brały udział dzieci pochodzenia chłopskiego, robotniczego i rzemieślniczego, nie uczestniczyły w nich natomiast dzieci z rodzin ziemiańskich oraz inteligenckich, co wynikało z tego, że elity polskiego ruchu narodowego preferowały legalistyczne formy walki z germanizacją. Trzeba jednak zaznaczyć, że dzieci z zamożniejszych rodzin ziemiańskich lub inteligenckich z reguły nie uczęszczały do szkół ludowych. Tylko kilkanaście strajków zorganizowano w miastach, zazwyczaj niezbyt dużych, pozostałe przeprowadziła ludność wiejska. Istotną rolę w rozwoju akcji strajkowej, zwłaszcza w powiecie lubawskim, dekanacie lidzbarskim, górzneńskim, w powiecie złotowskim czy w parafii Osiek pod Starogardem Gdańskim, odegrało niższe duchowieństwo polskie, które współorganizowało wiece szkolne, często inicjowało strajki, czynnie je popierało, za co było karane grzywnami lub więzieniem. Obok księży w akcje strajkową czynnie zaangażowali się również polscy dziennikarze, przede wszystkim z "Gazety Grudziądzkiej", pelplińskiego "Pielgrzyma" i "Gazety Gdańskiej".

Typowy strajk szkolny w Prusach Zachodnich, wzorowany na strajkach wielkopolskich, miał następujący przebieg. Dzieci przed lekcją religii wręczały nauczycielowi pismo od rodziców z prośbą o udzielanie nauk katechizmowych w języku polskim i informacją o zakazie uczestnictwa tychże dzieci w lekcjach religii po niemiecku. Pisma te były redagowane po polsku i niemiecku, i podpisywane zazwyczaj przez ojców, ewentualnie prawnych opiekunów lub matki-wdowy. Po wręczeniu petycji uczniowie rozpoczynali lekcje pozdrowieniem "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus" i odmówieniem polskiego pacierza. W trakcie lekcji dzieci na zadawane po niemiecku pytania odpowiadały po polsku lub milczały. Bezpośrednimi inicjatorami strajku były zawsze najstarsze dzieci w szkole. Czasami strajki przybierały nietypowe formy, polegające np. na publicznym niszczeniu (darciu, paleniu) niemieckojęzycznych podręczników do nauki religii, zwracaniu nauczycielom tychże podręczników, przynoszeniu na lekcje polskich katechizmów, organizowaniu pochodów pod przydrożne krzyże, rozszerzaniu strajku na inne przedmioty, a nawet demolowaniu budynków mieszkalnych nauczycieli (!). W Błądzimiu (pow. świecki) kilkunastu chłopców urządziło w szkole "kocią muzykę", bijąc w garnki, miski i dzbanki. W Szarłacie (pow. kartuski) dzieci przyniosły do szkoły noże i gwoździe. W Piechowicach (pow. kościerski) w zemście za brutalne traktowanie dokonano zamachu (!) na niemieckiego nauczyciela za pomocą bomby wrzuconej do mieszkania, która zatrzymała się na ramie okiennej.

Według niepotwierdzonych informacji pierwszy strajk w Prusach Zachodnich rozpoczął się już 11 lipca 1906 r. w Rątach w pow. kartuskim. Według kroniki szkolnej z Pałubina w pow. kościerskim tamtejszy strajk miał się rozpocząć 16 lipca 1906 r. Obydwa wydarzenia, jeśli do nich rzeczywiście doszło, musiały mieć charakter krótkotrwały, incydentalny, gdyż pod koniec lipca zaczynały się wakacje letnie. We wrześniu 1906 r. odnotowano tylko dwa przypadki rozpoczęcia strajków, natomiast prawdziwa lawina ruszyła od 22 października (który wypadał w poniedziałek), tj. po zakończeniu krótkiej przerwy jesiennej związanej z kopaniem ziemniaków (niem. Kartofelferien). W październiku odnotowano 63 nowe strajki, a szczyt akcji strajkowej przypada na listopad, kiedy to zastrajkowały dzieci w 280 szkołach obu rejencji. W grudniu strajki wybuchły już tylko w 46 szkołach. Do końca 1906 r. strajki objęły 391 szkół, w tym 255 w rejencji kwidzyńskiej i 136 w rejencji gdańskiej. W styczniu 1907 r. do strajków przyłączyły się dzieci z 16 szkół, a w lutym już tylko z dwóch. W przypadku 58 szkół nie ustalono miesiąca rozpoczęcia strajku. Rozpoczynanie strajków jesienią, w październiku i listopadzie, miało niewątpliwe związek z zakończeniem najważniejszych prac polowych, co pozwalało rodzicom zaangażować się w innego rodzaju działania. Ze względu na brak materiałów źródłowych trudno precyzyjnie ustalić, jak długo trwały poszczególne strajki. W wielu przypadkach odnotowano tylko ich początek lub sam fakt występowania. Długotrwałość strajków była na pewno bardzo zróżnicowana, niektóre wygasły już po kilku czy kilkunastu dniach wskutek ostrych represji zastosowanych przez nauczyciela, inne ciągnęły się aż do wiosny 1907 r. W oficjalnych raportach często informowano o zakończeniu strajku, podczas gdy z innych źródeł wiadomo, że w ograniczonej formie trwały one nadal. Nauczyciele i inspektorzy szkolni starali się, co oczywiste, umniejszyć ich znaczenie i zasięg przed wyższymi władzami.

Lista miejscowości, w których odbyły się strajki szkolne

L.p.	Nazwa miejscowości (współczesna)	Powiat (w latach 1906-07)	Powiat (współcześnie)	Gmina (współcześnie)	Początek i długość strajku	Znani uczestnicy strajku
	Barłożno	starogardzki	starogardzki	Skórcz	2 poł. X 1906	Gawrzyjał
	Bącz	kartuski	kartuski	Kartuzy	1 poł. I 1907	Myszkowscy, Borowiakowie
	Będargowo	wejherowski	wejherowski	Szemud	pocz. XII – kon. XII 1906	dzieci z rodziny Pomimo
	Bielsk	kwidzyński	tczewski	Morzeszczyn	20 XI 1906	H., I. Nowakowskie, M. Ostrowska
	Bielsk	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Kowalewo Pomorskie	pocz. XI 1906
	Bierzgłowo	toruński	toruński	Łubianka	2 XI – 22 XII 1906; 3 I – 28 II 1907	A. Ordon, T. Kruszewski, P. Ziółkowski, F. Marchlik, R. Koperska, J. Kasprzykowski, A. Hoffman, F. Gurzyński, F. Zaremba, F. Zakierski, A. Brzyski, J. Wilkowski, W. Jaworski, W. Kawecki, T. Syrocki, T, Jankowski, M. Celmer, F. Klamer, J. Kwiatkowski, J. Rogalski, P. Lewandowski, M. Wronkowski, J. Zieliński, P., J. Rutkowscy, J. Bukowski, P. Niewiarska, A. Sadecka, A. Wilkowski
	Biskupice	toruński	toruński	Łubianka	2 poł. X – 25 XII 1906*
	Blumeny	grudziądzki			1 poł. XI – XII 1906
	Błądzim	świecki	świecki	Lniano	2 poł. XI – 1 poł. XII 1906*
	Bobowo	starogardzki	starogardzki	Bobowo	pocz. XI – kon. XI 1906 (osłabienie strajku)	Janca, Błażek, Zblewski
	Bojano	wejherowski	wejherowski	Szemud	22 XII 1906 (1 dzień)
	Boleszyn	brodnicki	nowomiejski	Grodziczno	brak danych
	Bolumin	chełmiński	chełmiński	Dąbrowa Chełmińska	2 poł. XI 1906
	Borek	kartuski	kartuski	Sulęczyno	29 XI 1906
	Borkowo	starogardzki	tczewski	Morzeszczyn	30 X – 30 XII 1906*	W. Śliszewska, L. Stanisławska
	Borowy Las	kartuski	kartuski	Sierakowice	2 poł. II 1907	Meronek
	Borowy Młyn	człuchowski	bytowski	Lipnica	X 1906
	Borzestowo	kartuski	kartuski	Chmielno	pocz. XII 1906	Robakowscy, Kwidzińscy
	Borzyszkowy	człuchowski	bytowski	Lipnica	1 poł. XI 1906	L. Mayer, Żółtkowski
	Bratian	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	1 poł. XI 1906 (4 tygodnie)	J. Orłowski, F. Peplińska, A. Tarnowska, A. Tkaczyk, J. Meller, W. Lietz, Jentkiewiczowie
	Bratuszewo	lubawski	nowomiejski	Kurzętnik	ok. 1 tygodnia
	Brodnica Górna	kartuski	kartuski	Kartuzy	1 poł. XII 1906
	Bruk	pucki			2 II 1907
	Brusy	chojnicki	chojnicki	miasto	16 XI 1906 – 26 II 1907*	Piekarski, Libera, Trepkowski, B., J., J. Synakowie, M. i W. Orłowscy, Stodolski
	Bryńsk	brodnicki	działdowski	Lidzbark	15 XI 1906
	Brzemiona	świecki	świecki	Lniano	pocz. I – pocz. II 1907*
	Brzeziny	świecki	świecki	Osie	2 poł. XI 1906
	Brzeźno	człuchowski	człuchowski	Człuchów	ok. 15 XI 1906	Kiedrowski
	Brzeźno Wielkie	starogardzki	starogardzki	Brzeźno Wielkie	pocz. XI 1906 – 17 VI 1907*
	Brzozie	brodnicki	brodnicki	Brzozie	5 XI 1906 – 12 IV 1907
	Bysław	tucholski	tucholski	Lubiewo	8 XII 1906	Sieradzcy
	Bysławek	tucholski	tucholski	Lubiewo	3 XI 1906 – 21 IV 1907	I. Giersz, Ciżmowski, Pankanin, Jakubowski, Figiel, Muzioł, Idzikowski, Kasprowicz, Donarski, Kłosowski, Drzycimski, Pieczka, Sieracki, Zalewski, Sobacki, Kitowski, Kobierowski, Pryll, Jaworski, Kwieciński, Krzemkowski, Górecki, Czerwiński, Dończyk, Pilarski, Górski
	Byszwałd	lubawski	iławski	Lubawa	XI 1906 (ok. 2 tygodni)	W. Lipiński, L. Nidzworski
	Bytonia	starogardzki	starogardzki	Zblewo	1 poł. XI 1906	F. Matuszek
	Bukowiny	kwidzyński	starogardzki	Osiek	2 poł. X 1906 – 21 VII 1907	J., K., J. Leppkowie, S., M. Janiccy, W., K., D. Fryckowscy, R., I., J. Chabowscy, F., A., Z. Knuthowie, B., A., W., B. Reszkowie, J., J., B., B. Wedelowie, R., L., M., F., B. Janiccy, Z., R. Czerwińskie, M., B. Komejonowie, L. Jagla, J. Gardzielewski, J. Drost, A. Chmarzyńska, S. Kruczkowski, L. Orzechowska
	Cekcyn	tucholski	tucholski	Cekcyn	2 poł. XI 1906 – IV 1907*	Szymański
	Charzykowy	chojnicki	chojnicki	Chojnice	kon. XII 1906
	Chełmno (I) [szkoła męska]	chełmiński	chełmiński	miasto	pocz. XI 1906
	Chełmno (II) [szkoła żeńska]	chełmiński	chełmiński	miasto	pocz. XI 1906	R. Czarnecka, M. i B. Kalinowskie, J. i A. Sochaczewskie, Ogonowska
	Chełmża (I) [szkoła męska]	toruński	toruński	miasto	22 X 1906 – 13 III 1907	J. Cyrankowski, F. Krzyżaniak, A. Makowski, J. Mapka, J. Strybicki, J. Włodarski
	Chełmża (II) [szkoła żeńska]	toruński	toruński	miasto	22 X 1906 – 5 IV 1907	Jarzemska, Krüger, Krasińskie, Stefańska, Świechowicz, Suchomska, Czerwińska, Kosińska, Depczyńska, K. Wróblewska
	Chmielno	kartuski	kartuski	Chmielno	5 XI 1906 – pocz. XII 1906*
	Chośnica	kartuski	bytowski	Parchowo	1 XII 1906
	Chrośle	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	2 poł. XI 1906	F. Wasilewski
	Chwarzno	chojnicki	kościerski	Stara Kiszewa	22 X 1906
	Ciche	lubawski	brodnicki	Zbiczno	IX 1906 (1 tydzień); od 8 XI 1906
	Ciecholewy	starogardzki	starogardzki	Starogard Gdański	1 poł. XI 1906
	Cieciorka	kościerski	starogardzki	Kaliska	30 XI 1906	O. Buchholc, W. Bartz, S. Bliszke, B. Brzeski, Z. i W. Englerowie, F. Kowalewski, M. Łangowska, L. Mania, L. Narloch
	Ciepłe	kwidzyński	tczewski	Gniew	pocz. XI 1906
	Cieszenie	kartuski	kartuski	Chmielno	2 poł. XII 1906 – pocz. II 1907*
	Cis	kościerski	starogardzki	Zblewo	5 XI – XII 1906
	Czatkowy	tczewski	tczewski	Tczew	8 XI – 29 XII 1906	J. Wesołowski, A. Murawska, M. Klein, L. Makowska, B. Liss, L. Szarmach, H. von Grabowski, F. Dunajski, F. Zieliński
	Czarlin	tczewski	tczewski	Tczew	1 poł. XI 1906 (1 dzień)
	Czarna Woda	starogardzki	starogardzki	miasto	2 poł. XI 1906	J. Zygowski
	Czarnowo	chojnicki	chojnicki	Brusy	29 XI 1906 – 11 IV 1907	Warszyńscy, Lewiński, Brunke, von Plata, Dubbek, Dorawowie, Bruski, Narloch, Sielski, Rekowski, Szeffler, Hamerski
	Czarnylas	starogardzki	starogardzki	Skórcz	30 X – 9 XI 1906	F. Kitta, L. Ceyer, M. Nierzwicka, M. Gajdus, J. Jasiński
	Czarże	chełmiński	chełmiński	Dąbrowa Chełmińska	2 poł. XI 1906 – 7 III 1907	Bukowscy
	Czersk	chojnicki	chojnicki	miasto	5 XI 1906 – 18 IV 1907	G., G. Andryszkowskie, F., W. Banach, F. M. Bannach, K. Bartel, J. Bielicki, K. Bieniek, J. Bieliński, K., Z. Biliszewscy, G. Błocińska, J. Brilski, J. Brzeska, A. Brzezińska, J., R. Brzoskowscy, E. Brugier, L. Cisewska, M. Chabowska, W. Czapiewska, A., J. Czekallowie, J. Czewiński, J. Ćwikliński, F. Datta, J. Drewek, J. Ebertowski, J. Gierszewski, L., F. Giłkowie, B., L., L. Glazowie, S., T. Gliszczyńskie, C. Gołuńska, A. Gostomski, A. Górnowicz, E. Greger, J., M. Gwizdała, C. Hoffmann, M. Homa, M., T. Jasnochowie, S. Jakubowski, M. Jednoralski, M., Z. Jutrzenka, L. Kahlau, J., F. Kamińscy, J. Kałduńska, A., J., F. Karczowie, F. Karczyńska, A., A., J., M., W., W. Kitowscy, J. Klaśnicki, E., P., W., Kreńscy, F. Kuczyńska, A. Kłodzińska, S. Kniter, J., M. Kościńscy, A. Kreński, F. Kuryciński, J., F., M., F. Kryczykowie, A., L. T. Krügerowie, W. Kubicki, F. Lamczyk, F., F., A. Lellowie, A. Lewińska, M. Linda, A., E., Litzmann, A. Look, A. Lubiński, J. Łangowski, A., J. Łońskie, E., F. Marchlewskie, J. Mazolon, A. Michalka, B. Mikułła, J., F. Milochowie, B. Minikowski, A. Modrzejewski, T., T. Morzuch, H. Muchowska, J. Mrozik, F. Müller, W. Nabożna, J. Nakielski, J., J., M., W., W. Narlochowie, J. Napiontek, J., F., A. Niedzielscy, B., F. Niedziurawscy, A. Niemczyk, A. Nowak, L., F., J., E. T. Ossowscy, F. Pasternacka, M., Z. Pruskie, M., F. Reccy, A., B. Repińscy, F. Ruhnke, J. Pacek, M. Patrzykowska, B., M. Pastwowie, A., K., A., F., R., S. Peplińscy, M. Pega, J., F. Piekarscy, J. Polszyński, C., F., K. Prochowie, A., B. Pruscy, B. Raczkowski, O., P. Sabiniarz, F., F., P. Sankowscy, , A. Schneider, M. Sikora, M. Sieger, M. Skok, J., F. Smaglińscy, F. Słomiński, F., T. Suszek, M. Szarafian, A., F., Ł., W. Szprengowie, J. Szynwelski, S. Stoppa, W. Stabbe, F. Sumiński, W., Z. Tocha, A., W. Truskawa, M. Trzebiatowska, W. Ufnowski, J. Wesołowski, F. Weiland, W., A., A., L. Wiśniewscy, I. Włoch, A., L. Wonsowie, J., J. Wróblowie, P. Wysocka, S., Z., R. Zielińscy, F. Żablińska, B., I. Zabroccy, A., J. Żalikowskie
	Czyczkowy	chojnicki	chojnicki	Brusy	29 XI 1906
	Dąbrowa	starogardzki	starogardzki	Kaliska	pocz. XII 1906
	Dąbrowa Chełmińska	chełmiński	chełmiński	Dąbrowa Chełmińska	pocz. XI 1906	Kuchta, Cebula
	Dąbrowa Człuchowska	człuchowski	człuchowski	Przechlewo	wiosna 1907
	Dąbrówka	kwidzyński	tczewski	Gniew	pocz. XI – XII 1906*	Kuchtowie, Wyrwiccy
	Dąbrówka	starogardzki	starogardzki	Starogard Gdański	9–29 XI 1906	W., J., R. Góreccy, W., M. Kamińskie, Z. Łosińska, P. Karczyński, J. Kochanowski, J. Wodzeń, W. Mieliwek, A. Lewandowski, L. Czubek, F. Sawoliński, R. Gonsakowska, A. Ossowski, Z. Gałkowska
	Dąbrówka	świecki	świecki	Drzycim	2 XI 1906 – 1 IV 1907	F. Badziąg, J. Buławski, A. Młotek, F. Pawlikowski, M. Szeliga, J. Śmigerski, A., M. Tramowscy, T. Woźny, J. Górski
	Dębin	lubawski			brak danych
	Dębiniec	grudziądzki			kon. X 1906
	Długie Pole	starogardzki			pocz. XI 1906 – kon. I 1907*
	Dobrzewino	wejherowski	wejherowski	Szemud	1 poł. XI 1906
	Donimierz	wejherowski	wejherowski	Szemud	2 poł. XI – kon. XII 1906
	Drzonowo	chełmiński	chełmiński	Lisewo	2 poł. XI 1906
	Dzierżążno	kartuski	kartuski	Kartuzy	2 poł. XI 1906
	Dzierżążno	kwidzyński	tczewski	Morzeszczyn	6 XI 1906 )1 dzień); XII 1906 (1 tydzień)	A. Murawska, W. Nötzel, Grabowska
	Ełganowo	tczewski	gdański	Trąbki Wielkie	2 poł. XI 1906
	Frąca	kwidzyński	starogardzki	Smętowo Graniczne	1 poł. XI 1906 – 7 V 1907*	Kordeccy
	Gacki	świecki	świecki	Drzycim	2 poł. XI – 1 poł. XII 1906*
	Gałczewko	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Golub-Dobrzyń	kon. X 1906	A. Siatkowska
	Garcz	kartuski	kartuski	Chmielno	ok. 6 XI 1906	Roszkowscy, Stankowscy, Reszka, Sikora
	Garczyn	kościerski	kościerski	Kościerzyna	1 poł. XI 1906
	Gardeja	kwidzyński	kwidzyński	Gardeja	2 poł. XI – XII 1906*	J. Żuchowska, W. Klein
	Gąsiorki	starogardzki	tczewski	Morzeszczyn	22 X 1906 – 5 IV 1907	E., J. Krause, J. Fergun, A. Ostrowska, A. Krefft, W. Koprowski, T. Heidacki, K. Kordecki, S. Pawłowski, B. Kontka, L. Mokwa, A. Jabłońska, Z. Kordecka, J. Czarnecki, German, M. Gzela, T. Jamrowski, L. Möller, S. Parolewski, A. Winter
	Gętomie	starogardzki	tczewski	Morzeszczyn	pocz. XI 1906 – 1 I 1907*
	Gierkowo	toruński	toruński	Zławieś Wielka	6 XII 1906
	Głazica	wejherowski	wejherowski	Szemud	2 poł. XI 1906
	Głęboczek	brodnicki	lipnowski	Chrostkowo	brak danych
	Gniew	kwidzyński	tczewski	miasto	brak danych	B., J. Knuthowie, A. Klein
	Gnieżdżewo	pucki	pucki	Puck	2 poł. XI 1906
	Gogolewo	kwidzyński	tczewski	Gniew	pocz. XII 1906 (bardzo krótko)
	Gołczewo	kartuski	bytowski	Parchowo	2 poł. XI 1906 – 1 poł. I 1907*
	Gorczenica	brodnicki	brodnicki	Brodnica	5 XI 1906
	Golub	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	miasto	pocz. XI 1906 – pocz. III 1907	J. R. Przedpełscy, M. Szynkiewicz, L. Kurzyński, W. Tylicka, Gardzielewska
	Goręczyno	kartuski	kartuski	Somonino	kon. X 1906
	Gorzuchowo	chełmiński	chełmiński	Stolno	2 poł. XI 1906
	Gostomie	kartuski	kościerski	Kościerzyna	2 poł. XI 1906 – 1 poł. I 1907*
	Gostycyn	tucholski	tucholski	Gostycyn	1 poł. XI 1906	Cismowscy, Niemczykowie, A. Gómińska
	Gowidlino	kartuski	kartuski	Sierakowice	2 poł. XI 1906	Pawelczykowie, Bigusowie
	Górzno	brodnicki	brodnicki	miasto	pocz. XII 1906	K. Wiśniewski
	Grabie	toruński			2 poł. XI 1906
	Grabowiec	grudziądzki	grudziądzki	Grudziądz	pocz. XI 1906
	Grabowiec	toruński	toruński	Lubicz	2 poł. X 1906	A. Cejrowski, A., J., T. Straussowie
	Grabowo	lubawski	iławski	Lubawa	26 XI 1906 – 21 I 1907	M. Kołecka, K. Radzymińska
	Grabowo	świecki	świecki	Pruszcz	2 poł. X 1906 – 1 poł. I 1907*	Świetlikowie
	Grabowo	starogardzki	starogardzki	Bobowo	18 X 1906, 9–10 XI, 15 XI, 19 XI, 22 XI 1906
	Grabówko	świecki	świecki	Pruszcz	pocz. XI 1906
	Grążawy	brodnicki	brodnicki	Bartniczka	brak danych
	Gręblin	kwidzyński	tczewski	Pelplin	pocz. XII 1906
	Grodziczno	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	pocz. XI 1906
	Gronowo	lubawski	działdowski	Rybno	kon. XI 1906 (1 tydzień)
	Gruczno	świecki	świecki	Świecie	pocz. XI 1906
	Gruta	grudziądzki	grudziądzki	Gruta	brak danych
	Gryźliny	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	XI 1906 – kon. I 1907	A. Podowski
	Grzybno	kartuski	kartuski	Kartuzy	15–17 XI 1906
	Grzywna	toruński	toruński	Chełmża	24 X 1906 – 28 II 1907
	Gutowiec	chojnicki	chojnicki	Czersk	1 XII 1906
	Gwiździny	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	13 XI 1906
	Gzin	chełmiński	bydgoski	Dąbrowa Chełmińska	1 poł. XI 1906
	Hartowiec	lubawski	działdowski	Rybno	20 XI 1906	B. Knowski
	Iwiczno	starogardzki	starogardzki	Kaliska	2 XI 1906 – 16 III 1907
	Jabłowo	starogardzki	starogardzki	Starogard Gdański	18 XI 1906 – 18 III 1907
	Jamielnik	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	XI 1906 (1 miesiąc)
	Janówek	brodnicki			10 X 1906
	Jaroszewy	kościerski	starogardzki	Skarszewy	13 XI 1906
	Jastrzębie	brodnicki	brodnicki	Bartniczka	2 poł. XI 1906
	Jastrzębie	starogardzki	starogardzki	Osieczna	2 poł. XI 1906
	Jaźwiska	kwidzyński	tczewski	Gniew	1 poł. XI 1906	K. Fiedler, J., J. Czyżewscy, Z. Brzeska
	Jeglia	lubawski	działdowski	Rybno	kon. XI 1906 (1 tydzień)	F. Sinicki
	Jeleń	brodnicki	działdowski	Lidzbark	2 poł. XI – XII 1906
	Jeleń	kwidzyński	tczewski	Gniew	2 poł. XI – XII 1906*
	Jeżewnica	świecki	świecki	Warlubie	pocz. XI 1906	J. Mazur
	Jeżewo	świecki	świecki	Jeżewo	14 XI 1906	Łątkowska
	Kaliska	starogardzki	starogardzki	Kaliska	2 poł. XI 1906	Wróblewscy, Janiccy, Orlikowscy, Szmidtowie, Lampkowscy, Klukowie
	Kalisz	kościerski	kościerski	Dziemiany	XI 1906	M. Szyszka, B. Kobierzyński, J. Sprawka, T. Peplińska, A. Rybiński, M. Laski, Lemańczykowie
	Kamienica Szlachecka	kartuski	kartuski	Stężyca	1 poł. XI 1906
	Kamionka	kwidzyński	kwidzyński	Kwidzyn	2 poł. XI 1906
	Kamionka	lubawski	nowomiejski	Kurzętnik	22 X 1906 – 28 II 1907
	Kamionki Małe	toruński	toruński	Łysomice
	Karolewo	starogardzki	starogardzki	Zblewo	5 XI 1906 – 19 I 1907
	Karpno	człuchowski	bytowski	Lipnica	2 poł. I – pocz. II 1907
	Karsin	chojnicki	kościerski	Karsin	29 XI 1906 (krótko)
	Karszanek	starogardzki	starogardzki	Osiek	13 X 1906 – III 1907	Ossowski, Rogowski
	Kartuzy	kartuski	kartuski	miasto	2 poł. XI 1906
	Kasparus	starogardzki	starogardzki	Osiek	8 I 1907	J. Andrearczyk, Kłomski, Bukowski, Kamiński, Kosecki, Makiła, Maryański, Mazurowski, Pankowski, Pawski, Pokorzyński, Alfuth, Jezierski, Marks, Szarmach, Wicichowski, Borowiecki, Grabowski, Prekop, Rydzewski, Rocławski, Dywel
	Kaszczorek	toruński	toruński	miasto Toruń	31 X – 2 po XII 1906*
	Kiedrowice	człuchowski	bytowski	Lipnica	brak danych
	Kieleńska Huta	wejherowski	wejherowski	Szemud	1 poł. XII 1906
	Kielno	wejherowski	wejherowski	Szemud	2 poł. I 1907
	Kiełbasin	toruński	toruński	Chełmża	22 X 1906
	Kiełpin	tucholski	tucholski	Tuchola	XI 1906 – 26 V 1907*	B. Talaśka
	Kiełpino	kartuski	kartuski	Kartuzy	XI 1906
	Klaniny	starogardzki	starogardzki	Osieczna	2 poł. XI 1906 – pocz. II 1907*
	Klonowo	tucholski	tucholski	Lubiewo	pocz. XI 1906 – 19 III 1907*
	Klonówka	starogardzki	starogardzki	Starogard Gdański	24 X 1906 – 18 IV 1907
	Klukowa Huta	kartuski	kartuski	Stężyca	2 poł. XII 1906 – 2 poł. II 1907*	Daszkowscy
	Kłanino	pucki	pucki	Krokowa	20 XI 1906
	Kłosówko	kartuski	kartuski	Przodkowo	XI 1906
	Kolonia	kartuski	kartuski	Kartuzy	brak danych
	Komierowo	złotowski	sępoleński	Sępólno Krajeńskie	2 poł. XI – 2 poł. XII 1906	J. Kostrzewska
	Komorsk	świecki	świecki	Warlubie	1 poł. XI – 2 poł. XII 1906*	M. Górczyńska, W. Orzechowska, W. Wiśniewska, I., P. Nitka, Orzechowski, Szturmowski
	Konarzyny	kościerski	kościerski	Stara Kiszewa	9 XI 1906 – 4 III 1907
	Kończewice	świecki			9pocz. XII 1906 – pocz. I 1907*
	Kopaniarze	lubawski	działdowski	Rybno	1 tydzień	B. Protokowicz
	Kopytkowo	kwidzyński	starogardzki	Smętowo Graniczne	1 poł. XI 1906
	Korne	kościerski	kościerski	Kościerzyna	II poł. XI 1906
	Kosobudy	chojnicki	chojnicki	Brusy	20 XI – XII 1906; pocz. I – 12 I 1907	Borkowski, J. Januszewski, J. Jączkowski, J. Szopiński, L. Wernke
	Kościelna Jania	kwidzyński	starogardzki	Smętowo Graniczne	1 poł. XI 1906 – 9 IV 1907	Mądrzejewski, Tollik
	Kowalewo Pomorskie	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	miasto	29 X 1906 – I 1907
	Kozłowo	grudziądzki	grudziądzki	Łasin	1 poł. XII 1906 – 1 poł. I 1907	Falińscy.
	Kożyczkowo	kartuski	kartuski	Chmielno	brak danych
	Krąplewice Nowe	świecki	świecki	Jeżewo	2 poł. XI – pocz. XII 1906*	Słomska, Myszkowska, Malinowski
	Królów Las	starogardzki	tczewski	Morzeszczyn	22 X 1906 – 11 I 1907	A. Liczmański, J. Jachimowski, F. Zaborowski, K. Zawierowski, B. i J. Klein, H. Müller, F. Derbowski
	Kruszka	chojnicki	chojnicki	Chojnice	2 poł. XII 1906
	Kruszyn	brodnicki			brak danych
	Krzemieniewo	lubawski	nowomiejski	Kurzętnik	XI 1906 (2 tygodnie)
	Krzyż	chojnicki	chojnicki	Czersk	2 poł. XI – pocz. XII 1906*	M., J. Kiełczewskie
	Kulice	starogardzki	tczewski	Pelplin	1–24 I 1907	Piaskowski
	Kurcze	chojnicki	chojnicki	Czersk	poł. XII 1906 – 17 I 1907
	Kurzętnik	lubawski	nowomiejski	Kurzętnik	1 poł. XI 1906
	Lalkowy	kwidzyński	starogardzki	Smętowo Graniczne	1 poł. XI 1906
	Laski	świecki	tucholski	Śliwice	1 poł. XII 1906 – kon. I 1907*
	Legbąd	chojnicki	tucholski	Tuchola	brak danych
	Lekarty	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	2 poł. XI 1906 (ok. 2 tygodni)	Pieńczewski, Zieliński, Rogoziński
	Lembarg	brodnicki	brodnicki	Jabłonowo Pomorskie	brak danych
	Lendy	chojnicki	chojnicki	Brusy	15 XI 1906	B., S., A. Synakowie, E., F., B. Smentkowie, Tyskowski, Kozieł, Stoltmann, Meller, von Orłowski, Maliszewski, Gronalewski, Rekowski, Werra
	Leśna Jania	kwidzyński	starogardzki	Smętowo Graniczne	XI 1906 – 5 II 1907*
	Leśno	brodnicki	golubsko-dobrzyński	Ciechocin	21 XI 1906
	Leśno	chojnicki	chojnicki	Brusy	2 poł. XI 1906 – pocz. III 1907	J. Bieszk, J. Browarczyk, P. Damps, J. Grocki, J. Kupc, F. Pkrój, J. Paszka, A. Reszkiewicz, M. Wensel
	Lewino	wejherowski	wejherowski	Linia	29 XI 1906
	Lichtajny				2 XI 1906	Lewandowski
	Lidzbark	brodnicki	działdowski	miasto	5 XI 1906 – 10 VI 1907	A. Bartkowska, M. Czajkowska, S. Dąbrowski, J. Dembiński, J. Garzyńska, F. Gutkowska, J. Gumiński, Z. Herman, A. Karczewski, A. J. M. Kamińscy, F. Karpiński, L. H. Kirstein, K. Krukowski, F. Kradziecki, W. Nadolski, M. Perowicz, W. Rogowski, S. Rogozińska, F. Rostek, W. Szostakowska, K. Tuszyńska, W. Weitz
	Lignowy Szlacheckie	kwidzyński	tczewski	Pelplin	1 poł. XI 1906 (bardzo krótko)
	Linowiec	starogardzki	starogardzki	Starogard Gdański	2 poł. I – pocz. II 1907*	Knitter, Majrowie
	Lińsk	świecki	tucholski	Śliwice	5 XI – kon. XI 1906	S. Banach, A. Gwizdała, E., A. Kamiński, J. Kozłowski, T. Łytkowska, A., M. Kłos, O. Paweł, J. Pstrąg, S. Rybak, L. Skwiercz, F. Słomiński, A., J., T. Suwalscy, P. Wyka, E., M., S. Zarembowie
	Lipia Góra	starogardzki	tczewski	Morzeszczyn	1 poł. XI 1906
	Lipinki	świecki	świecki	Warlubie	17 XI 1906 – 1 poł. I 1907*
	Lipnica	wąbrzeski	wąbrzeski	Dębowa Łąka	23 X 1906 – 1 poł. XI 1906*	C. Klimek, Sądowscy
	Lipowiec	brodnicki	nowomiejski	Kurzętnik	brak danych
	Lipowo	tucholski			1 XII 1906 – 27 II 1907*
	Lipusz	kościerski	kościerski	Lipusz	XI 1906
	Lisewo	chełmiński	chełmiński	Lisewo	pocz. XI 1906	Urbański
	Lisia Jama	kartuski			brak danych
	Lisówko	kwidzyński	starogardzki	Osiek	1 poł. XI 1906
	Lorki	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	2 poł. XI 1906 (3 dni)	B. Padowska
	Lubichowo	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	pocz. XII 1906 (bardzo krótko)
	Lubawa	lubawski	iławski	miasto	pocz. XI 1906
	Lubicz	toruński	toruński	Lubicz	3 XI 1906
	Lubiewo	świecki	tucholski	Lubiewo	XI 1906 – 28 III 1907*	Ciżmowski, Iwicki, Niemczyk, Mayer, Theusowie, Lubińscy, Rolbieccy
	Lubnia	chojnicki	chojnicki	Brusy	29 X 1906 – 7 III 1907
	Lubocień	tucholski	tucholski	Śliwice	1 poł. XI 1906 – 10 I 1907	Pawłowski, Talaśka, Wesołowski
	Ludowice	wąbrzeski	wąbrzeski	Ryńsk	2 poł. XI 1906
	Luzino	wejherowski	wejherowski	Luzino	pocz. XI 1906
	Łabędź	wąbrzeski	wąbrzeski	Ryńsk	1 poł. XI 1906
	Łasin	grudziądzki	grudziądzki	miasto	pocz. XI 1906 – 10 I 1907
	Łasinka	grudziądzki			kon. I – II 1907	Schultzowie, Fabiańscy, Grabowscy
	Łączyno	kartuski	kartuski	Stężyca	1 XI – 2 poł. XII 1906*
	Łąkie	chojnicki	bytowski	Lipnica	5 XI 1906 – 11 I 1907	M. Ginter, F. Krüger, J. Prądzyński, L. Trzebiatowska, Kamiński, Chirek, Borkowski
	Łąski Piec	świecki	tucholski	Śliwice	2 poł. I 1907
	Łążyn	lubawski	iławski	Lubawa	pocz. XI 1906 (4 tygodnie)	J. Grau
	Łążyn	toruński	toruński	Zławieś Wielka	22 X – 13 XI 1906*	M. Kosiński, I. Mickiewicz
	Łebno	wejherowski	wejherowski	Szemud	1 poł. XI 1906 – 18 VII 1907	Niklas, Klonowska, L. Bach
	Łobdowo	wąbrzeski	wąbrzeski	Dębowa Łąka	30 X 1906
	Łosień	człuchowski			brak danych
	Łukowo	chojnicki	chojnicki	Czersk	pocz. I 1907
	Łyśniewo Sierakowickie	kartuski	kartuski	Sierakowice	1 poł. XI – 2 poł. XII 1906*
	Malachin	chojnicki	chojnicki	Czersk	28 X – XII 1906*
	Malankowo	chełmiński	chełmiński	Lisewo	XI – 27 XII 1906	Kotlewski, M. Rygielski, Rujner, J.J. Skrzynieccy, Spręglewski, A., F., J., J. Wojnowscy
	Malenin	tczewski	tczewski	Tczew	brak danych
	Mała Klonia	chojnicki	chojnicki	Czersk	12 XI 1906 – poł. I 1907*	Koliński
	Małe Chełmy	chojnicki	chojnicki	Brusy	29 XI 1906 – 7 III 1907
	Mechowo	pucki	pucki	Puck	2 poł. XI 1906
	Miechucino	kartuski	kartuski	Chmielno	2 poł. XI 1906	Skierkowie
	Mielno	człuchowski			brak danych	Gliwowie, Stoltmanowie
	Mieścin	tczewski	tczewski	Tczew	brak danych
	Mikołajki	lubawski			XI 1906
	Minikowo	tucholski	tucholski	Lubiewo	1 poł. XI 1906 – 11 I 1907*	F. Megger, Müller
	Mirachowo	kartuski	kartuski	Kartuzy	pocz. I – 2 poł. II 1907
	Mlewo	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Kowalewo Pomorskie	brak danych
	Montowo	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	pocz. XII 1906	H. Lampert
	Morgi (Dolne)	świecki	świecki	Nowe	1 poł. XI 1906	K. Benedykt, A. Kowalska
	Mortęgi	lubawski	iławski	Lubawa	kon. XI 1906 (6 dni)	Dobrzyński
	Mościska	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	2 tygodnie	Ponczek
	Mroczenko	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	1 poł. XI 1906 – pocz. II 1907
	Mroczno	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	pocz. XI 1906 (4 miesiące)	J. Makowska, M. Sadowski
	Mściszewice	kartuski	kartuski	Sulęczyno	pocz. I – III 1907	Pruszak
	Naguszewo	lubawski	działdowski	Rybno	brak danych	W. Lendzion, W., B. Wysoccy
	Nawra	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	kon. X 1906 (2 tygodnie)
	Nawra	toruński	toruński	Chełmża	2 poł. X 1906 (kilka dni)
	Niedamowo	kościerski	kościerski	Kościerzyna	1 poł. XI 1906
	Nierostowo	człuchowski	chojnicki	Konarzyny	pocz. XII 1906 – 2 poł. I 1907
	Nieżywięć	brodnicki	brodnicki	Bobrowo	pocz. XI 1906
	Nowa Huta	kartuski	kartuski	Kartuzy	brak danych
	Nowa Wieś	kartuski	kartuski	Stężyca	1 poł. XI 1906
	Nowa Wieś Królewska	wąbrzeski	wąbrzeski	Płużnica	1 poł. XI 1906 – 16 II 1907*	Pilkowski, Topolewska
	Nowe	świecki	świecki	miasto	pocz. XI 1906 – pocz. IV 1907*	R. Chyła, J. Ptulka, A. Pater, Frankowski, Janicki, A. Bałdowski
	Nowe Miasto Lubawskie	lubawski	nowomiejski	miasto	brak danych
	Nowy Dwór	tczewski	tczewski	Pelplin	2 poł. XI 1906
	Nowy Sumin	tucholski	tucholski	Cekcyn	1 poł. XI 1906
	Ocypel	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	brak danych
	Okiersk	tucholski	tucholski	Cekcyn	kon. X 1906
	Opalenie	kwidzyński	tczewski	Gniew	1 poł. XI 1906
	Orle	wejherowski	wejherowski	Wejherowo	1 poł. XII 1906 (2 dni)
	Orłowo	wąbrzeski	wąbrzeski	Płużnica	kon. X 1906	Gabryszewski, Krzywdziński
	Osetno	lubawski	nowomiejski	Biskupiec	20 XI 1906
	Osiek	starogardzki	starogardzki	Osiek	2 poł. XI 1906
	Osiny	świecki	świecki	Nowe	1 poł. XI 1906
	Osowo	chojnicki	kościerski	Karsin	25 X 1906 – 7 III 1907	J. Piekarski
	Osowo Leśne	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	brak danych
	Ostaszewo	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	2 poł. XI 1906 (1 dzień)	J. Łużyński
	Ostaszewo	toruński	toruński	Łysomice	2 XI 1906
	Ostrowite	wąbrzeski	golibsko-dobrzyński	Golub-Dobrzyń	1 poł. XI 1906
	Ostrzyce	kartuski	kartuski	Somonino	1 poł. XI 1906
	Otłoczyn	toruński			2 XI 1906
	Otowice	chełmiński	bydgoski	Dąbrowa Chełmińska	2 poł. XI – 1 poł. XII 1906
	Paczewo	kartuski	kartuski	Sierakowice	2 poł. I 1907 (krótko)
	Pałubin	kościerski	kościerski	Stara Kiszewa	9 XI 1906 – 31 V 1907	Lewiński
	Pałubinek	starogardzki	starogardzki	Zblewo	29 X 1990 – 14 III 1907
	Papowo Toruńskie	toruński	toruński	Łysomice	27 X 1906 – 28 II 1907
	Parchowo	kartuski	bytowski	Parchowo	5 XI 1906 – kon. II 1907*	Błaszkowski, Gliszczyński, F. Kuba, Kotłowski, W. Kozikowski, W. Lilla, A. Mądry, F. Neumiller, J. Pawłowski, W. Pircha, W. Radomska, W. Skwierska, Szulter, L. Waleska, W. Żywiecki
	Pączewo	starogardzki	starogardzki	Skórcz	pocz. XI 1906
	Pelplin (I) [szkoła męska]	tczewski	tczewski	miasto	15 X 1906 – 14 I 1907	A. Grucza, L. Krukowski
	Pelplin (II) [szkoła żeńska]	tczewski	tczewski	miasto	pocz. XI 1906 (kilka tygodni)	M. Karczyńska
	Piaseczno	kwidzyński	tczewski	Gniew	kon. XI 1906 – poł. I 1907	M. Gładykowska, H. Jaworska, A. Klein, B., J. Knuthowie, Ł. Kozłowska, H. Malinowska, L. Ossowska, B. Szwarc
	Piechowice	kościerski	kościerski	Dziemiany	12 XI 1906 – 3 I 1907
	Pieczewo	toruński			2 poł. XI 1906
	Pieniążkowo	kwidzyński	tczewski	Gniew	1 poł. XI 1906
	Pierszczewo	kartuski	kartuski	Stężyca	pocz. XII 1906
	Pinczyn	starogardzki	starogardzki	Zblewo	2 XI 1906 – 26 IV 1907	A. Zadurski, M. Zimmermann, M. Piotrowski, R. Smukała, T. i A. Wołoszykowie, W. Kwaśniewski, R. Ciecholewska, M. Kozłowska, E. i M. Piesikówny, J. Urban, L. i M. Rozkwitalscy, A. Nowicka, C. Belczewski
	Pleszewo	kościerski			XI 1906 – IV 1907	Tocha, B. Milewski, Cerowski
	Pluskowęsy	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Kowalewo Pomorskie	2 poł. X 1906
	Pluty	chełmiński			15 XI 1906 (krótko)
	Płochocin	świecki	świecki	Warlubie	pocz. XI 1906
	Płochocinek	świecki	świecki	Warlubie	pocz. XI 1906
	Pływaczewo	wąbrzeski	wąbrzeski	Ryńsk	pocz. XI 1906
	Pobłocie	wejherowski	wejherowski	Linia	2 poł. XI 1906 – 11 V 1907
	Poczałkowo	lubawski			pocz. XII 1906
	Podjazy	kartuski	kartuski	Sulęczyno	brak danych
	Pokrzydowo	brodnicki	brodnicki	Zbiczno	brak danych
	Polnica	chojnicki	człuchowski	Człuchów	kon. X 1906
	Pomieczyno	kartuski	kartuski	Kartuzy	1 poł. XI 1906
	Pomieczyńska Huta	kartuski	kartuski	Kartuzy	1 poł. XI 1906 – 1 poł. V 1907*
	Półwieś	kwidzyński	tczewski	Gniew	3 XI 1906 – 21 I 1907	B., W. Krzywińscy, W. Myk
	Prądzona	człuchowski	bytowski	Lipnica	4 XII 1906	Głodowski
	Prątnica	lubawski	iławski	Lubawa	(1 dzień)
	Prokowo	kartuski	kartuski	Kartuzy	pocz. XI 1906	Dawidowska
	Pruszcz	tucholski	tucholski	Gostycyn	8 XI 1906 – III 1907	Majer, Tojsa, Polaszek, Świetlikowie, Wegner, Szukalski, Poklekowski
	Przechowo	świecki	świecki	miasto Świecie	1 poł. XI 1906	S. Schmidt, B. Kruszyński, Gołębiewska
	Przeczno	toruński	toruński	Łubianka	1 poł. XI – 2 poł. XII 1906*
	Przepałkowo	złotowski	sępoleński	Sośno	pocz. XI 1906 – 17 I 1907	W. Kowalski
	Przewodnik	świecki	świecki	Warlubie	pocz. XI 1906 (36 tygodni)	A., E. Ristau
	Przodkowo	kartuski	kartuski	Przodkowo	2 poł. XI 1906
	Przyrowa	tucholski	tucholski	Gostycyn	pocz. XI 1906
	Przysiersk	świecki	świecki	Bukowiec	brak danych	J. Kornowska
	Przytarnia	chojnicki	kościerski	Karsin	2 poł. XI 1906 (bardzo krótko)
	Raciąż	tucholski	tucholski	Raciąż	26 X 1906 – 20 II 1907	Kręccy, Stachurscy
	Radomno	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	XI 1906 (3 dni)	Orzechowski, Wójcik, Dziuk, T. Granica
	Radońsk	złotowski	sępoleński	Sępólno Krajeńskie	pocz. XII 1906 – pocz. II 1907*	A. K. Sikuterowie, T. I. Bieliccy
	Radoszki	brodnicki	brodnicki	Bartniczka	pocz. XII 1906 – 1 poł. I 1907
	Radzyń Chełmiński	grudziądzki	grudziądzki	miasto	6 XI 1906	Lewandowski
	Rajkowy	tczewski	tczewski	Pelplin	20 XI – 18 XII 1906	A. Szymańska, M. Librucht, F. Dobrzyńska, B. Omianowska, M. Krajnik, M. Kajuth, F. Smugała, J. Doliński, F. Florian, J. Lubiński, M. Kreja, J. Scholla, J. Lipska
	Rakowiec	kwidzyński	kwidzyński	Kwidzyn	1 poł. XI 1906 – 1 poł. II 1907*
	Ramleje	kartuski	kartuski	Somonino	22 X 1906 – 31 V 1907	M. Schwichtenberg, Muchowscy
	Rąb	kartuski	kartuski	Przodkowo	8 XI – 4 XII 1906
	Rąty	kartuski	kartuski	Somonino	19 IX 1906 – IV 1907	Ł., L., A. Letszkowscy, A., M., P. Plichtowie
	Reskowo	kartuski	kartuski	Chmielno	brak danych
	Rogóźno	grudziądzki	grudziądzki	Rogóźno	pocz. XI 1906
	Rotembark	kościerski	kościerski	Kościerzyna	20 XI 1906
	Rosochatka	tucholski	tucholski	Śliwice	brak danych
	Rożental	lubawski	iławski	Lubawa	pocz. XI – 2 poł. XII 1906*	J. Szymański,F. Kasprzycka
	Rumian	lubawski	działdowski	Rybno	XI 1906 (2 tygodnie)
	Rumienica	lubawski	iławski	Lubawa	(1 tydzień)	Bieżuński, Staniszewski
	Rybno	lubawski	działdowski	Rybno	kon. XI 1906
	Rychława	świecki	świecki	Nowe	1 poł. XI 1906
	Rynkówka	kwidzyński	starogardzki	Smętowo Graniczne	1 poł. XI – XII 1906*
	Rywałd	starogardzki	starogardzki	Starogard Gdański	pocz. XI 1906
	Rzeżęcin	starogardzki	tczewski	Morzeszczyn	pocz. XI 1906
	Rzęczkowo	toruński	toruński	Zławieś Wielka	12–13 XI 1906; od 10 I 1907	J. Zielińska, B. Rzytlewski, J. Bednarski, A. Przybyszewski, L. Demski, K. Mielczarski
	Sampława	lubawski	iławski	Lubawa	17 XI 1906 – poł. I 1907	K. Radomski
	Sarnowo	chełmiński	chełmiński	Stolno	1 poł. XI 1906
	Schodno	kościerski	kościerski	Dziemiany	XI 1906	L. Szyc, A. Kobus, J. Lemańczyk, E. Żabińska, M. Laski
	Serock	świecki	świecki	Pruszcz	2 poł. XI – pocz. XII 1906 (nasilił się)	A. Arczyński
	Sianowska Huta	kartuski	kartuski	Kartuzy	2 poł. XII 1906 – 2 poł. II 1907*
	Sierakowice	kartuski	kartuski	Sierakowice	1 poł. XI 1906
	Sierakowska Huta	kartuski	kartuski	Sierakowice	1 poł. XI 1906
	Skarlin	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	2 XI 1906 – pocz. II 1907
	Skarszewy	kościerski	starogardzki	miasto	pocz. XI – XII 1906
	Skępsk	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Golub-Dobrzyń	X 1906 – 2 poł. XI 1906*
	Skic	złotowski	złotowski	Złotów	1 poł. XI 1906
	Skórzenno	starogardzki	starogardzki	Osiek	22 XI 1906
	Skórzewo	chojnicki	człuchowski	Człuchów	2 poł. XI 1906 – 7 III 1907	Kaszubowski, Hamernik, Zaborowski, Schultek, Stanke, A. Jakusz, L. Czech
	Skórcz	starogardzki	starogardzki	miasto	Chyłowie, Szyszkowscy, Kądziela, Lang
	Słup	brodnicki			pocz. XII 1906	Fiszerowie
	Smętowo	kartuski	kartuski	Kartuzy	1 poł. XII 1906
	Smolniki	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	brak danych
	Somonino	kartuski	kartuski	Somonino	pocz. X 1906 – 1 VI 1907	J. Bednarski, L. Demski, K. Mielcarski, A. Przybyszewski, B. Rzytlewski, L. Zieliński
	Sosnówka	grudziądzki	grudziądzki	Grudziądz	brak danych
	Srebrniki	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Kowalewo Pomorskie	29 X – 23 XI 1906
	Stara Huta	kartuski	kartuski	Kartuzy	brak danych
	Stara Kiszewa	kościerski	kościerski	Stara Kiszewa	brak danych
	Stara Rzeka	świecki	świecki	Osie	1 poł. XII 1906 – kon. I 1907*
	Starogard Gdański (I) [szkoła męska]	starogardzki	starogardzki	miasto	pocz. XI 1906	F. Lange, F. Biernacki
	Starogard Gdański (II) [szkoła żeńska]	starogardzki	starogardzki	miasto	brak danych
	Starogród	chełmiński	chełmiński	Chełmno	X 1906
	Stobno	tucholski	tucholski	Tuchola	2 poł. X 1906 – 18 II 1907*	Rozczynialska, Malińscy, Jarczyńscy, Gierszowie, Wagner, Drewkowie, Kuziński
	Strzepcz	wejherowski	wejherowski	Linia	2 poł. XI 1906
	Studzienice	starogardzki	starogardzki	Kaliska	pocz. XI 1906 – 2 poł. I 1907*	Glaza
	Subkowy	tczewski	tczewski	Subkowy	1– 6 XI 1906	J. Dziubura, F. Müller, J. Nitkowski
	Sucha	świecki	tucholski	Lubiewo	2 poł. XI 1906
	Suchobrzeźnica	starogardzki	starogardzki	Osiek	brak danych	Kurowski, Worachewicz
	Sugajno	brodnicki	brodnicki	Brzozie	kon. X – 2 poł. XII 1906*
	Sulęczyno	kartuski	kartuski	Sulęczyno	1 poł. XI 1906
	Sumin	lubawski	brodnicki	Osiek	1 poł. XI 1906 (2 miesiące)	L. Słupski, Z. Szymierowska, B., S. Zawaccy
	Sumowo	brodnicki	brodnicki	Zbiczno	12 XI 1906
	Swornegacie	chojnicki	chojnicki	Chojnice	2 poł. XI 1906
	Szarłata	kartuski	kartuski	Przodkowo	1 poł. XI 1906 – 7 V 1907*	Lewińscy, Szelkowie, Śnikowscy
	Szembruk	grudziądzki	grudziądzki	Rogóźno	1 poł. XI 1906	Krzyżanowscy
	Szczepankowo	lubawski	iławski	Lubawa	poł. XI 1906 (2 tygodnie)	W. Cybulski
	Szczodrowo	kościerski	starogardzki	Skarszewy	11 X – pocz. XI 1906	J. Goldschmidt
	Szczuka	brodnicki	brodnicki	Brodnica	brak danych
	Szlachta	starogardzki	starogardzki	Osieczna	pocz. I 1907 (2 dni)
	Szopa	kartuski	kartuski	Sierakowice	4 XII 1906
	Szpon	kościerski	kościerski		24 XI 1906
	Szramnica	kartuski	kartuski	Sierakowice	1 poł. XI 1906	Mielewczyk
	Szynwałd	grudziądzki	grudziądzki	Łasin	26 XI – 3 XII 1906
	Śliwice	tucholski	tucholski	Śliwice	1 poł. XI 1906 – 27 II 1907*	Szamoccy, Kruk, Węsierski, Skoroszewski, Lomnitz, Gliniecki, Grzonka
	Śliwiczki	tucholski	tucholski	Śliwice	1 poł. XI 1906
	Śluza	kościerski	kościerski	Lipusz	pocz. XII 1906	Dolecki
	Świekatowo	świecki	świecki	Świekatowo	3 XI 1906 (1 dzień); XII 1906 (kilka dni)	K. Kuczora, B. Malicki, W., P. Szczęśni
	Świerszczyn	brodnicki			brak danych
	Święta	złotowski	złotowski	Złotów	X 1906 (1 dzień)
	Świniarc	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	poł. XI 1906 (2 tygodnie)	J. Zakreta
	Targowisko	lubawski	iławski	Lubawa	2 poł. XI 1906 (2 tygodnie)	Kołeccy, Kremski
	Tępcz	wejherowski	wejherowski	Luzino	kon. XI – kon. XII 1906	Garccy, Okrojowie
	Topolno	świecki	świecki	Pruszcz	pocz. XII 1906	M., J. Siegowie
	Toruń	toruński	toruński	miasto	2 poł. XI 1906 – I 1907*	Kladziński
	Toruń Jakubskie Przedmieście	toruński	toruński	miasto Toruń	22 X 1906
	Toruń Mokre	toruński	toruński	miasto Toruń	25 X 1906 – I 1907*
	Toruń Podgórze	toruński	toruński	miasto Toruń	22 X 1906 – III 1907	Jabłoński, Bagińscy, Jankiewicz, Springer
	Toruń Rubinkowo	toruński	toruński	miasto Toruń	15 XI – 7 XII 1906
	Toruń Śródmieście	toruński	toruński	miasto Toruń	25 X 1906 – I 1907
	Tremple	lubawski			1 poł. XI 1906
	Truszczyny	lubawski	działdowski	Rybno	pocz. XI 1906 (2 miesiące)	B. Ruciński
	Trutnowo	tucholski	tucholski	Lubiewo	I strajk: 5 XI – 13 XII 1906; II strajk: 24 XII 1906 – 12 IV 1907	W. i B. Krzywińscy, W. Myk, B. i F. Kuffel, W. i F. Stodolscy
	Trzebiechowo	starogardzki	starogardzki	Osiek	brak danych
	Trzebuń	kościerski	kościerski	Dziemiany	1 XII 1906	D. Jutrzonka, F. Leman, M. Grzenia, J. Kujawski
	Trzepowo	kościerski	gdański	Przywidz	brak danych
	Tuchlino	kartuski	kartuski	Sierakowice	28 II – 20 III 1907
	Tuszynki	świecki	świecki	Bukowiec	brak danych
	Tylice	lubawski	nowomiejski	Nowe Miasto Lubawskie	2 poł. XI 1906 (2 miesiące)	K. Roszkowski
	Wabcz	chełmiński	chełmiński	Stolno	1 poł. XI – 1 poł. XII 1906
	Wałdowo	złotowski	sępoleński	Sępólno Krajeńskie	2 poł. XI 1906
	Wałdyki	lubawski	iławski	Lubawa	2 poł. XI 1906 (6 tygodni)	F. Gestwicka, K. Kłosowska, Kościńska, A., M. Rychlickie, M. Roznerska
	Warlubie	świecki	świecki	Warlubie	pocz. XI – 2 poł. XI 1906	F. Daszkowski, L. Klejna
	Wawrowice	lubawski	nowomiejski	Kurzętnik	3 XI 1906
	Wąbrzeźno	wąbrzeski	wąbrzeski	miasto	8 XI 1906	L. Różycki, Sas, Żurawski, Gulda
	Wąglikowice	kościerski	kościerski	Kościerzyna	2 poł. XI – pocz. XII 1906
	Wąpiersk	lubawski	działdowski	Lidzbark	XI 1906
	Wda	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	1 poł. XI 1906
	Wdzydze Tucholskie	chojnicki	kościerski	Karsin	29 XI 1906 (bardzo krótko)
	Werblinia	pucki	pucki	Puck	15 XII 1906	Zaczykowie
	Węsiory	kartuski	kartuski	Sulęczyno	pocz. I 1907
	Wichulec	brodnicki	brodnicki	Bobrowo	20 XI 1906
	Widlice	kwidzyński	tczewski	Gniew	22 X 1906 – 8 IV 1907	J., K., A., R., L. Bonkowie, A. Droszkowski, L. Guzińska, S. Kulikowska, B. Kubowska, J. Lesner, A., J., B. Ludwichowscy, L. Odrowska, F. Ostrowski, K., L. Różyńskie, Rocławska, J., A. Rożeńscy, L. Tatczyński
	Widna Góra	kartuski	kartuski	Sulęczyno	brak danych
	Wiele	chojnicki	kościerski	Karsin	29 XI 1906
	Wielka Łąka	wąbrzeski	golubsko-dobrzyński	Kowalewo Pomorskie	brak danych
	Wielki Bukowiec	starogardzki	starogardzki	Skórcz	29 XI 1906
	Wielki Mędromierz	tucholski	tucholski	Gostycyn	2 poł. XI 1906 – pocz. XII*
	Wielkie Chełmy	chojnicki	chojnicki	Brusy	brak danych
	Wielkie Radowiska	wąbrzeski	wąbrzeski	Dębowa Łąka	23 X 1906
	Więcbork	złotowski	sępoleński	miasto	2 poł. XI 1906
	Wilanowo	kartuski	kartuski	Przodkowo	1 poł. XI 1906 – 7 V 1907*
	Wilcze Błota	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	pocz. XI 1906
	Wólka	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	29 XI 1906 – III 1907	M. Jaroszewska, F. Kornacka, M. Otręba
	Wrocki	brodnicki	golubsko-dobrzyński	Golub-Dobrzyń	2 poł. XI 1906 – 10 I 1907
	Wronie	wąbrzeski	wąbrzeski	Ryńsk	7 XI – 24 XI 1906
	Wybcz	toruński	toruński	Łubianka	2 poł. X 1906
	Wycinki	starogardzki	starogardzki	Osiek	2 poł. XI 1906
	Wygonin	kościerski	kościerski	Stara Kiszewa	brak danych
	Wymysłowo	toruński	toruński	Łubianka	2 poł. X 1906
	Wysin	kościerski	kościerski	Liniewo	2 poł. XII 1906 – 12 III 1907
	Zaborowo	brodnicki	brodnicki	Górzno	2 poł. XI – kon. XI 1906
	Zajączkowo	lubawski	nowomiejski	Grodziczno	1 poł. XI 1906 (1 dzień)	B. Spodobry
	Zakrzewo	złotowski	złotowski	Zakrzewo	pocz. XI – pocz. XII 1906
	Zalesie Królewskie	świecki	świecki	Świekatowo	1 poł. XI 1906	F. Grzonkowski
	Załakowo	kartuski	kartuski	Sierakowice	2 poł. XI 1906	J. i Ł. Goszowie, J. Mielewczyk, M. Ziegert, T. Czaja
	Załęże	kartuski	kartuski	Przodkowo	2 poł. XI 1906
	Zamostne	wejherowski	wejherowski	Wejherowo	X 1906 (kilka dni)
	Zapceń	człuchowski	bytowski	Lipnica	brak danych
	Zawory	kartuski	kartuski	Chmielno	kon. XI 1906 – 1 poł. V 1907*
	Zbiczno	brodnicki	brodnicki	Zbiczno	12 XI 1906
	Zblewo	starogardzki	starogardzki	Zblewo	XII 1906 (2 dni)	J. Ciecholewski
	Zdroje	starogardzki			2 poł. XI – 2 poł. XII 1906*
	Zelewo	wejherowski	wejherowski	Luzino	brak danych
	Zelgoszcz	starogardzki	starogardzki	Lubichowo	kon. X 1906 – 9 IV 1907	Drost, Jędrzejewski, Piontek, Tuszyński, Szwoch
	Zembrze	brodnicki	brodnicki	Brzozie	1 poł. XII 1906	W. J. Seroczyńscy
	Złotoria	toruński	toruński	Lubicz	2 XI – 11 XII 1906*
	Złotowo	lubawski	iławski	Lubawa	(4 tygodnie)
	Żabno	chojnicki			15 IV 1907 (koniec strajku)

Metody przeciwdziałania strajkom

Badania źródłowe wykazały, iż wobec uczestników, organizatorów i innych osób popierających strajk zastosowano w sumie 13 różnych rodzajów kar. Do najczęściej stosowanych represji wobec strajkujących dzieci należała przemoc fizyczna, która została uznana przez wielu inspektorów szkolnych za najbardziej skuteczną do zahamowania dalszych działań strajkowych. Wobec inicjatorów strajków często stosowano publiczną karę chłosty. W Pluskowęsach (pow. wąbrzeski) nauczyciel Gramowski, oprócz bicia dzieci trzciną po różnych częściach ciała, uderzał głowami uczniów o ławki, za co rodzice wytoczyli mu proces sądowy. W kilku miejscowościach zanotowano, że przerażone dzieci uciekały z klasy przez okna. Dzieci, które uciekły ze szkoły w Kasparusie (pow. starogardzki), zostały sprowadzone do niej z powrotem przez 12 (!) żandarmów, a następnie zbite i pozostawione na 2 godziny w "areszcie". Biciu towarzyszyły często wyzwiska typu "polskie świnie", "głupi Polacy", "osły" itp. W wielu przypadkach bicie powodowało rany, które wymagały interwencji lekarza. Z taką samą brutalnością traktowano zarówno chłopców, jak i dziewczęta. W Prątnicy (pow. lubawski) nauczyciel zaskoczony na początku lekcji polskim pozdrowieniem "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus" kilkakrotnie kazał powtórzyć je po niemiecku. Kiedy uczniowie nie wypełnili polecenia, "wtedy skoczył po trzcinę i latając po ławkach bił bez miłosierdzia. Następnie wściekły jak buhaj wypadł z klasy. Gdy wrócił do niej, powtórzył lanie jeszcze raz i na tym strajk się zakończył". W Bratianie nauczyciel Block pobił Jana Orłowskiego do krwi. Sprowadzony do szkoły żandarm w pełni poparł działania nauczyciela twierdząc, że "należy dzieci bić tak długo, aż je diabli wezmą". We wspomnianym wyżej Kasparusie nauczyciel groził dzieciom celując do nich z broni myśliwskiej (!). Rodzice zaalarmowani przez dzieci wtargnęli do klasy, rozbroili nauczyciela i odnieśli broń do sołtysa, co jednak nie zapobiegło dalszym represjom ze strony władz szkolnych. W kilku przypadkach doszło do odwetu na nauczycielach np. poprzez wybijanie szyb w domu, a nawet pobicie (jak w Zakrzewie w pow. złotowskim czy w Malankowie w pow. chełmińskim).

Wobec osób dorosłych wspierających strajki były to przede wszystkim kary pieniężne, które nakładano za nieprzestrzeganie obowiązku szkolnego, zakłócanie porządku szkolnego, inicjowanie i podtrzymywanie strajków, za obrazę i pobicie nauczycieli, agitację pozareligijną w przypadku księży, łamanie prawa prasowego przez dziennikarzy tudzież ogólne łamanie paragrafu 110 kodeksu karnego o zakłócaniu porządku publicznego.

Według danych zebranych przez gazetę "Westpreussische Volksblatt" do końca czerwca 1907 r. za wsparcie akcji strajkowej zwolniono z urzędów 280 ławników oraz członków zarządów gmin, relegowano z gimnazjów 80 uczniów, 35 duchownych skazano na wiezienie i obłożono grzywnami na łączna kwotę 6350 marek. Redakcje polskich gazet musiały zapłacić łącznie 19450 marek kar, a redaktorzy prowadzący zostali skazani na 45 miesięcy aresztu. 1450 rodziców za lekceważenie obowiązku szkolnego otrzymało mandaty na łączną sumę 18 tysięcy marek (średnio po 12,5 marki). Dla ludzi mniej zamożnych, a do takich należała większość rodziców strajkujących dzieci, były to kary dotkliwe, jeśli weźmiemy pod uwagę, że przeciętna dniówka robotnika rolnego wynosiła wówczas nie więcej niż 1 markę.

Polska i niemiecka opinia publiczna wobec strajków

Rola polskiej prasy w zaborze pruskim, która na bieżąco i z dużym zaangażowaniem relacjonowała przebieg strajków i pośrednio była ich współorganizatorem, jest trudna do przecenienia, a materiały prasowe są jednym z najważniejszych źródeł do poznania przebiegu owych wydarzeń.

Pod wpływem nacisków rządowych, jak również presji społeczeństwa polskiego, głos w sprawie zabrał arcybiskup gnieźnieński i poznański Florian Stablewski. Poważnie chory hierarcha, który zresztą zmarł w listopadzie 1906 r., odmówił skrytykowania strajku, a winą za wzrost napięcia społecznego obarczył rząd i nacjonalistyczną propagandę rozpowszechnianą przez Hakatę. W liście do ministra oświaty Konrada Studta z 7 IX 1906 r. prosił o ułatwienie księżom nauki przygotowawczej do sakramentów i pozwolenie na cichą modlitwę w języku polskim. Z powodu braku możliwości porozumienia arcybiskup wystosował list pasterski do wiernych, odczytany we wszystkich kościołach archidiecezji w niedzielę 14 października 1906 r., w którym przedstawił bezskuteczne starania, jakie podjął w celu wsparcia sprawy polskiej, i zachęcał duchowieństwo do tego, aby wspólnie z rodzicami dalej pracowało nad religijnym wychowaniem dzieci w języku polskim. Dyplomatyczne stanowisko arcybiskupa zostało odczytane przez Polaków (i gwałtownie potępione przez Niemców) jako jednoznaczna zachęta do dalszego oporu i wzmocniło akcję strajkową.

19 listopada 1906 r. na łamach krakowskiego "Czasu" ukazał się list otwarty Henryka Sienkiewicza, laureata literackiej nagrody Nobla w roku poprzednim, skierowany do cesarza Niemiec Wilhelma II, w którym wybitny pisarz ostro skrytykował działania władz niemieckich wobec strajkujących dzieci. W chwili, gdy oczy całego ucywilizowanego świata zwracają się z bolesnym zdumieniem na jedną dzielnicę obszernego państwa Waszej Cesarskiej Mości – pisał Sienkiewicz – w chwili gdy prasa wszystkich narodów stwierdza i potępia krzywdy wyrządzone dzieciom polskim w Królestwie Pruskim, uprawniony jest głos każdego człowieka i chrześcijanina, a cóż dopiero głos Polaka, który zwraca się do Ciebie w imię sprawiedliwości. [...] Wasza Cesarska Mość jest piastunem honoru Niemiec, przedstawicielem dynastii i idei monarchicznej, racz zatem zważyć, że jeśli honor najbiedniejszego z Twych poddanych zależy od jego wiary w dotrzymanie przysiąg i słowa – z jakim okropnym uczuciem goryczy i zwątpienia muszą dziś czytać te słowa nie tylko Polacy, ale i uczciwi Niemcy, a zwłaszcza Niemcy monarchiści. Czy zdołają obronić się myśli, że idea monarchiczna w Prusach nie jest, jaką być powinna, oparta na niewzruszonej etycznej podstawie, i że z braku takiej podstawy sama nie oprze się falom, które wokół niej spiętrza wiek bieżący – zauważył proroczo Sienkiewicz.

Niemiecka satyra na strajkujące polskie dzieci przedstawiająca je jako łobuzów manipulowanych przez arcybiskupa Stablewskiego, a nauczyciela jako ofiarę ich wybryków (czasopismo satyryczne "Kladderadatsch" z 11 XI 1906 r.).

Postawa społeczeństwa niemieckiego wobec strajków polskich dzieci była, wbrew pozorom, zróżnicowana i w dużej mierze zależna od poglądów politycznych. Jednoznacznie negatywne i wrogie stanowisko wobec nich zajmował tzw. pruski kartel partyjny, czyli rządząca koalicja protestanckich środowisk konserwatywnych, liberalnych i narodowo-liberalnych, która miała szerokie poparcie w świecie akademickim, wśród wyższych urzędników, przemysłowców, finansistów, przedstawicieli wolnych zawodów, w tym również wydawców gazet, oraz urzędników lokalnych i nauczycieli. Koalicja ta miała zdecydowaną przewagę w zaborze pruskim i to właśnie przez pryzmat jej poglądów i działań postrzegano po stronie polskiej, zarówno wtedy, jak i dzisiaj, postawę całego społeczeństwa niemieckiego. Gwoli sprawiedliwości trzeba odnotować, że o wiele bardziej zrównoważone stanowisko wobec postulatów mniejszości polskiej zajmowała, co zrozumiałe, katolicka partia Centrum, która jednak cieszyła się większym poparciem głównie w Bawarii i Nadrenii, czyli w rejonach Niemiec bardzo oddalonych od zaboru pruskiego. Niemniej jednak to właśnie z inicjatywy Centrum i Koła Polskiego doszło 5 grudnia 1906 r. do debaty o strajku na forum parlamentu niemieckiego – Reichstagu. W trakcie owej debaty najbardziej bezkompromisową krytykę poczynań rządu i podziw dla polskich dzieci wyraził August Bebel, poseł i przywódca partii socjaldemokratycznej (SPD). Ponieważ jednak socjaldemokraci byli zarazem krytyczni wobec religii i Kościoła, dlatego ich postawa wobec walki polskich dzieci była często dwuznaczna. Generalnie sprawy Polaków w odległych prowincjach wschodnich, postrzeganych jako peryferyjne, ubogie i zacofane, niewiele interesowały ogół Niemców, których zaprzątały wówczas o wiele ważniejsze lub ciekawsze wydarzenia (np. kryzys rządowy i przyspieszone wybory w styczniu 1907 r.). W obiektywnej ocenie sytuacji polskiej mniejszości i empatii wobec jej postulatów przeszkadzał ugruntowany i dominujący w społeczeństwie niemieckim od XVIII w. negatywny stosunek do Polaków, polskiej kultury i katolicyzmu. Znajdował on swój plebejski wyraz w niewybrednych satyrach porównujących strajkujące dzieci do szlacheckich warchołów i wichrzycieli albo do średniowiecznej krucjaty dziecięcej, a rzekomo manipulujących nimi księży, w tym arcybiskupa Stablewskiego, do szczurołapa z Hameln.

Konsekwencje strajków szkolnych

Strajki szkolne w zaborze pruskim, mimo swej masowości, nie przyniosły żadnych zmian w konsekwentnej i nieustępliwej polityce germanizacyjnej państwa niemieckiego. Miały one jednak ogromne znaczenie we wzroście świadomości narodowej w niższych warstwach społeczeństwa polskiego. Dzięki szerokiej akcji informacyjnej sprawa polska stała się głośna w całej Europie, a także w USA. Opinia publiczna potępiała brutalne działania władz niemieckich, co utwierdzało strajkujących w słuszności ich działania. "Strajki szkolne były również okazją do zamanifestowania przez część zamieszkujących na Pomorzu Kaszubów swego stosunku do mowy i tradycji polskiej. Ta grupa etniczno-kulturowa, rodzima ludność Pomorza uważana przez Prusaków za mniejszość narodową o nastawieniu proniemieckim, najliczniej zaprotestowała przeciwko językowi niemieckiemu na lekcjach religii zarówno przez udział w akcjach petycyjnych, jak i przez strajki dzieci w szkołach. [...] Robotnicy, rzemieślnicy i chłopi stojący na gruncie solidaryzmu społeczno-narodowego nie byli zdolni do prowadzenia konsekwentnej walki z pruską przemocą, ale udowodnili, że konsolidacja elementu polskiego była procesem stałym. Ich opór wyrażany za pomocą strajku dzieci w szkole spowodował wejście najniższych warstw społecznych w sferę życia narodowego, gdzie ich przedstawiciele stawali się partnerami elit dotąd kierujących polskim życiem stowarzyszeniowym i ruchem narodowym". Warto zauważyć, że w tym samym czasie doszło w zaborze pruskim również do innego rodzaju akcji plebejskiego oporu wobec państwa, które w wyniku nowelizacji ustawy osadniczej (1904) dyskryminowało chłopów pochodzenia polskiego utrudniając im budowę nowych domów na własnej ziemi (tzw. drzymalici), a na lokalnych trybunów ludowych wyrosły takie postacie jak chłop Antoni Abraham czy drobny kupiec i rzemieślnik (także pochodzenia chłopskiego) Tomasz Rogala.

Upamiętnienie

Okładka okolicznościowego wydawnictwa na 30-lecie strajków szkolnych na Pomorzu (1937).

W trzydziestolecie strajków szkolnych, już w wolnej Polsce, w dniach 2-3 maja 1937 r. w Czersku miał miejsce zjazd ich uczestników, na który przygotowano niewielkie okolicznościowe wydawnictwo.

W 1962 r. w Kasparusie (pow. starogardzki) wystawiono pomnik "Obrońcom mowy polskiej", w 55-lecie strajku szkolnego w tej miejscowości.

W 1966 r. głaz z tablicą upamiętniającą 60-lecie strajku szkolnego wystawiono przed szkołą w Skórczu przy ul. J. Hallera.

W listopadzie 2022 r. w szkole podstawowej im. Rodzimych Bohaterów II Wojny Światowej w Załakowie (gm. Sierakowice) odsłonięto tablicę upamiętniającą strajk szkolny z 1906 r.

Zwraca uwagę fakt, że ten masowy ruch protestacyjny, który objął niemal cały zabór pruski, doczekał się na Pomorzu tylko dwóch skromnych upamiętnień w latach 60. XX w., co należy wiązać z intensywną polityką historyczną ówczesnych władz komunistycznych PRL pod kierownictwem W. Gomułki. Ponowny wzrost zainteresowania tematyką strajków szkolnych w Prusach Zachodnich można zaobserwować współcześnie, o czym świadczy kilka nowych wydawnictw na ten temat.

Zobacz też

• Drzymalici – chłopi z terenu zaboru pruskiego podejmujący akcje biernego oporu wobec nowelizacji ustawy osadniczej (1904), która dyskryminowała obywateli pruskich pochodzenia polskiego uniemożliwiając im budowę nowego domu na swojej ziemi
• Antoni Abraham – kaszubski trybun ludowy i polski działacz narodowy z Gdyni
• Tomasz Rogala – kaszubski trybun ludowy i polski działacz narodowy z Kościerzyny

Bibliografia

• Breza Bogusław, Strajki szkolne w gminie Sierakowice w latach 1906−1907, Gdynia 2022.
• Bukowski Andrzej, Strajk szkolny na Pomorzu Gdańskim w latach 1906−1907, "Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 3, 1957, z. 1, s. 80-110.
• Burzyńska-Wentland Lidia, Strajki szkolne w Prusach Zachodnich w latach 1906−1907, Gdańsk 2009.
• Chrzanowski Bernard, Strajk szkolny w Poznańskiem i na Pomorzu w latach 1906−1907, Poznań 1930.
• Kulczycki John J., Strajki szkolne w zaborze pruskim 1901-1907. Walka o dwujęzyczną oświatę, tłum. D. Zasada, Poznań 1993.
• Strajki szkolne na Kaszubach w latach 1906−1907, red. B. Breza, K. Kleina, Gdynia-Pelplin 2022.
• Trzebiatowski Klemens, Strajki szkolne na Pomorzu w początkach XX wieku. Materiały z dziejów szkolnictwa Ziemi Gdańskiej, Gdańsk 1968.
• 30-lecie strajku szkolnego na Pomorzu 1906−1907. Zjazd byłych uczestników strajku szkolnego na Pomorzu z lat 1906−1907, Czersk 1937.