Wikipedia

Ġonna tal-Kmand

Ġonna tal-Kmand (pol. Ogrody Dowództwa, ang. Command’s Gardens), dawniej znane jako Ġonna tal-Kutnent (pol. Ogrody Poruczników, ang. Lieutenants’ Gardens), czasem też jako Ball Gardens[1][2] – grupa ogrodów, w zamyśle publicznych, w różnych miejscach na Malcie, założonych we wczesnych latach XIX wieku, kiedy wyspa była brytyjskim protektoratem. Wykonanie ogrodów zostało zamówione w latach 1802–1805 przez cywilnego komisarza Alexandra Balla, zostały one oddane luogotenenti, naczelnikom odpowiedzialnym za miasta lub wsie.

Sir Alexander Ball’s Garden w Safi, jeden z niewielu zachowanych i dobrze utrzymanych ogrodów publicznych

Założonych zostało 21 ogrodów. Około połowa z nich została zlikwidowana w XX wieku, pozostałe przetrwały w różnym stopniu utrzymania. Najlepiej zachowane ogrody są w Gudji, Qrendi, Safi i Żejtunie.

Historia edytuj

 
Gołębie dziury w Luqa Briffa Garden

Sir Alexander Ball był cywilnym komisarzem Malty od 1799 do 1801, i powtórnie od 1802 aż do śmierci w 1809. Podczas swojej drugiej kadencji, pomiędzy 1802 a 1805, zlecił on wykonanie 21 ogrodów w różnych miastach i wioskach wokół Malty[3]. Ball zakładał, że ogrody będą dostępne dla publiczności, dał on je tymczasowo luogotenenti (porucznikom), którzy byli odpowiedzialni za administrowanie casali (siedliskami ludzkimi). Ci nie otworzyli jednak ogrodów dla publiczności, ale trzymali je na własny użytek[4], potem ogrody zaczęły być znane jako Il-Ġonna tal-Kmand, co znaczy po maltańsku „ogród dowódcy (naczelnika)”[5].

Ogrody miały zwiększyć ilość zieleni na wyspach maltańskich. Były one również wykorzystywane do doświadczeń rolniczych, czego rezultatem było wprowadzenie uprawy ziemniaka, dającej większe dochody niż bawełna, w owym czasie „numer jeden” maltańskiego eksportu rolniczego[3]. Ball zakładał, że ogrody będą też wykorzystane do darmowego zaopatrywania rolników w nasiona i sadzonki, co niestety nie zostało zrobione, a ogrody nie zawsze były dobrze utrzymywane, gdyż luogotenenti przeważnie nie byli biegli w ogrodnictwie[4].

W zaprojektowanie i wykonanie ogrodów zaangażowanych było kilku architektów, m.in. kuzyni Antonio i Michele Cachia[6][7], a ich wygląd zainspirowany został XVIII-wiecznymi ogrodami włoskimi[8]. Każdy ogród otoczony był wysokim murem, wewnątrz były kamienne ścieżki z filarami po bokach. Dla nawodnienia zbudowane zostały kamienne rury irygacyjne. Większość ogrodów miała pomieszczenia dla ogrodnika, gdzie znajdowały się też klatki dla gołębi. Wejścia do niektórych ogrodów ozdobione były płaskorzeźbą monogramu króla Jerzego III, była tam też inskrypcja, która stanowiła[5]:

 
Inskrypcja z ogrodu w Żabbar

QUESTO GIARDINO FU COMINCIATO E TERMINATO
SOTTO L’AMMINISTRAZIONE DEL CAV E BARONETTO
ALESSANDRO GIOVANNI BALL
PER
GIORGIO TERZO
RE DELLA GRAN BRETTAGNA
GOVERNANTE
LE ISOLE DI MALTA E GOZO
ALL’USO DEI LUOGOTENENTI TEMPORANEI DEL CASALE
IL LUOGO È IN PERPETUO CONSECRATO
(co w wolnym tłumaczeniu znaczy: Ogród ten został rozpoczęty i ukończony pod zarządem rycerza i baroneta Aleksandra Johna Balla, dla Jerzego Trzeciego, króla Wielkiej Brytanii, władcy wysp Malta i Gozo, do użytkowania przez tymczasowych poruczników wioski, ku świętej wiecznej pamięci.)

Niektóre z ogrodów uległy z czasem zniszczeniu, a nawet likwidacji, niektóre, jak te w Attard, Balzan, Għargħur, Gudji, Liji, Moście, Qrendi, Safi, Siġġiewi, Żebbuġ i Żejtunie przetrwały, w różnym stanie zachowania, do czasów współczesnych. Wszystkie one należą do rządu, niektóre zostały oddane w użytkowanie osobom prywatnym, kiedy inne są zarządzane przez lokalne rady mieszkańców. W 2009 osiem ogrodów, oraz pozostałości ogrodu w Żabbar, zaliczonych zostało przez Malta Environment and Planning Authority do nieruchomości 1. klasy[3][9], zaś pozostałości trzech innych wpisane zostały na listę w 2010[10]. Pozostałości ogrodu w Għaxaq zaliczone zostały w 2013 do nieruchomości 2. klasy[11].

Ogrody w Gudji, Safi, Siġġiewi, Żebbuġ oraz Żejtunie są również umieszczone w National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands[12][13][14][15][16].

Zachowane ogrody edytuj

Attard edytuj

 
Il-Ġnien tal-Kmand w Attard

Ogród w Attard znajduje się przy Triq Hannibal (Hannibal Street). Ogród i należące do niego budowle są nieruchomościami 1. klasy[10][17].

Balzan edytuj

Ogród w Balzan znajduje się przy Triq in-Naxxar (Naxxar Road), niedaleko wiatraka Ta’ Ganu. Jest nieruchomością 1. klasy od 2010[10][17].

Għargħur edytuj

Ogród w Għargħur znajduje się przy Triq il-Ġnien (Garden Street)[9]. W ogrodzie znajduje się budynek, który służył jako dom luogotenente. Projektantem budynku w 1803 był Antonio Cachia. Nad głównym wejściem umieszczona jest pamiątkowa tablica z włoskim napisem odnoszącym się do króla Jerzego III, oraz nigdy nie ukończona rzeźba, mająca przedstawiać brytyjskie insygnia[18]. Tak budynek, jak i ogród zostały oddany w leasing osobom prywatnym, i nie są publicznie dostępne[8].

Gudja edytuj

 
Il-Ġnien tal-Kmand w Gudji

Ogród w Gudji znajduje się przy Triq Bir Miftuħ (Bir Miftuħ Street)[9][17]. Wejście jest upiększone królewskim monogramem oraz inskrypcją[12][19].

Lija edytuj

Ogród w Liji znajduje się przy Triq Annibale Preca (Annibale Preca Street)[9][17], na terenie znanym jako Tal-Mirakli, blisko granicy z Attard. Ogród został częściowo zabudowany przez Plant Biotechnology Centre (Centrum Biotechnologii Roślin) i jego laboratoria. Znajdują się tam zbiorniki, które zasilają w wodę pobliski pałac San Anton[1][20].

Ogród jest otwarty dla publiczności przy różnych okazjach, lub na zamówienie, jako Ġnien il-Pjanti Maltin (ogród roślin maltańskich)[21].

Mosta edytuj

 
Il-Ġnien tal-Kmand w Moście

Ogród w Moście znajduje się przy Triq il-Kbira (Main Street), jest zaliczony do nieruchomości 1. klasy[10][17].

Qrendi edytuj

Ogród w Qrendi znajduje się na rogu Triq Santa Katerina (St. Catherine Street) i Triq Dwardu Borg (Dwardu Borg Street)[9]. Nad wejściem znajduje się inskrypcja, lecz nie ma królewskiego monogramu. Ogród jest największym z zachowanych do dzisiaj, jest podzielony na dwie części, mały ogrodzony ogród oraz duże pole na tyłach. Rosną tam drzewka pomarańczowe, oliwne, cytrynowe, grusze, granatowce, figowce, miszpelniki oraz śliwy, a także opuncje. W ogrodzie znajduje zbiornik na wodę[5].

Ogród znany jest dziś jako Barn Owl’s Garden (ogród sowy płomykówki)[22]. Kiedyś były plany budowy na skraju pola, będącego częścią oryginalnego ogrodu, domu opieki, lecz zostały odrzucone[20].

Safi edytuj

 
Wnętrze Sir Alexander Ball’s Garden w Safi

Ogród w Safi znajduje się przy Triq ta’ Ġawhar (Ta’ Ġawhar Street)[9]. Wejście do ogrodu oflankowane jest portalem, po którego obu stronach znajdują się wnęki podobne do okien[13]. Ogród jest otwarty dla publiczności, i jest znany jako Sir Alexander Ball’s Garden (malt. Ġnien Sir Alexander Ball, pol. Ogród sir Aleksandra Balla)[23].

Siġġiewi edytuj

Ogród w Siġġiewi znajduje się przy Triq Lapsi (Lapsi Street)[9]. Wejście do ogrodu zawiera portal, po którego bokach znajdują się dwie wnęki w formie okien[14].

Żebbuġ edytuj

Ogród w Żebbuġ znajduje się przy Triq it-Tiġrija (Tiġrija Street)[9]. Ma prostą fasadę z portalem i nie ukończonym godłem[15].

Żejtun edytuj

 
Luqa Briffa Garden w Żejtunie

Ogród w Żejtunie położony jest na rogu Triq Xrobb l-Għaġin (Xrobb l-Għaġin Street) i Triq id-Daħla ta’ San Tumas (St. Thomas Inlet Street)[9]. Wejście jest ozdobione królewskim monogramem i inskrypcją[16]. Projektantem ogrodu był Michele Cachia[7].

Dziś ogród w Żejtunie jest dobrze urządzony i administrowany, jest otwarty dla publiczności jako Luqa Briffa Garden (malt. Ġnien Luqa Briffa)[24].

Ogrody zniszczone edytuj

 
Misraħ is-Sliem w Żabbar, teren, na którym znajdował się ogród

Ogród w Għaxaq został w zdecydowanej części zabudowany, chociaż niektóre jego części wciąż istnieją i można je zobaczyć z Triq San Filippu (St. Philip Street)[11].

Ogród w Żabbar znajdował się na miejscu dzisiejszego Misraħ is-Sliem (Peace Square). Tablica z napisem, który jest identyczny, jak w innych ogrodach, zachowała się i jest przytwierdzona do fasady jednego z budynków przy tym placu[9].

Ogród w Naxxar znajdował się na tyłach Palazzo Nasciaro, który mógł być rezydencją Luogotenente. Ogród został zabudowany różnymi domami[25].

Ogrody w Liji, Luqa, Mqabbie, Qormi i Żurrieq zostały zlikwidowane w XX wieku, robiąc miejsce pod zabudowę mieszkalną, szkoły i inne budynki.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Michael Ellul: History on Marble: A Corpus of Inscriptions in the Presidential Palaces in Valletta, San Anton and Verdala, Malta. Publishers Enterprises Group (PEG), 1998, s. 322. ISBN 978-99909-0-103-0. (ang.).
  2. ↑ Temi Zammit. San Pawl Kuntent. „Il-Malti”. 1 (3), s. 9–11, 1931. (malt.). 
  3. ↑ a b c Protecting the most significant buildings, monuments and features of the Maltese islands (51). [w:] Times of Malta [on-line]. 2009-10-17. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-08)]. (ang.).
  4. ↑ a b E. Blaquière: Letters from the Mediterranean, containing a civil and political account of Sicily, Tripoly, Tunis and Malta. Henry Colburn, 1813, s. 278–279. (ang.).
  5. ↑ a b c Ġnien Tal-Kmand. Qrendi Local Council. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-16)]. (ang.).
  6. ↑ Michael J. Schiavone: Dictionary of Maltese Biographies Vol. 1 A-F. Pietà: Pubblikazzjonijiet Indipendenza, 2009, s. 378. ISBN 978-99932-91-32-9. (ang.).
  7. ↑ a b Glen Falzon: Commemorating the works of architect who designed gardens after the French Blockade. [w:] TVM [on-line]. 2016-11-05. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-08)]. (ang.).
  8. ↑ a b Quentin Hughes, Conrad Thake: Malta, War & Peace: An Architectural Chronicle 1800–2000. Midsea Books Ltd, 2005, s. 62–63. ISBN 978-99932-7-055-3. (ang.).
  9. ↑ a b c d e f g h i j No. 590 – Developing and Planning Act, 1992 (Section 46) – Scheduling of Property. Malta Government Gazette, 2009-07-28. s. 10307–10316. [dostęp 2019-04-22]. (ang.).
  10. ↑ a b c d No. 240 – Developing and Planning Act, 1992 (Section 46) – Scheduling of Property. Malta Government Gazette, 2010-03-09. s. 2073–2076. [dostęp 2019-04-22]. (ang.).
  11. ↑ a b No. 689 – Environment and Developing Planning Act (Cap. 504) (Article 81) – Scheduling of Property – Miscellaneous – Ħal Għaxaq. Malta Government Gazette, 2013-07-26. s. 9012–9013. [dostęp 2019-04-22]. (ang.).
  12. ↑ a b Il-Gnien Tal-Kmand (Gudja). National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands, 2012-12-28. (ang.).
  13. ↑ a b Il-Gnien Tal-Kmand (Safi). National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands, 2012-12-28. (ang.).
  14. ↑ a b Il-Gnien TalKmand (Siggiewi). National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ang.).
  15. ↑ a b Il-Gnien Tal-Kmand (Zebbug). National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands, 2012-12-28. (ang.).
  16. ↑ a b Il-Gnien Tal-Kmand (Żejtun). National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands, 2012-12-28. (ang.).
  17. ↑ a b c d e Scheduled Result Page. Planning Authority, 2017. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)]. (ang.).
  18. ↑ Ħal Għargħur. Ir-Rahal fuq l-Gholja Erba’ mixjiet f’Rahal li Jsahhrek. Din l-Art Ħelwa. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-26)]. (malt.).
  19. ↑ Malcolm Borg: British Colonial Architecture: Malta, 1800-1900. Publishers Enterprises Group, 2018-06-11. ISBN 978-99909-0-300-3. (ang.).
  20. ↑ a b Securing What’s left of ‘Gonna tal-Kmand’. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2009-12-11. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-08)]. (ang.).
  21. ↑ History of the premises. Agriculture.gov.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-12)]. (ang.).
  22. ↑ Qrendi / The Genelal’s Garden. Southwestmalta.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-22)]. (ang.).
  23. ↑ Ħal Safi – Gardens. lc.gov.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-08)]. (ang.).
  24. ↑ Luqa Briffa Garden (Tal-Kmand). Żejtun Local Council. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-08)]. (ang.).
  25. ↑ Baroque Naxxar townhouse. [w:] Times of Malta [on-line]. 2012-04-12. [dostęp 2021-05-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-16)]. (ang.).


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ġonna_tal-Kmand&oldid=71194250”