Akademia smorgońska
Akademia Smorgońska – żartobliwe określenie sławnego w Europie ośrodka, w którym Cyganie tresowali niedźwiedzie[1]. Znajdował się on w miejscowości Smorgonie w powiecie oszmiańskim, na terenie dzisiejszej Białorusi.
W przekazach historycznych z XIX wieku przypisywano założenie Akademii Karolowi Radziwiłłowi Panie Kochanku[2][3]. Jednak istnieją wzmianki źródłowe poświadczające jej wcześniejszy rodowód: francuski Jezuita, Philippe Avril, przebywający w Polsce od 1687 do 1689, opisuje w swojej relacji z podróży znajdującą się w Smorgoniach "Akademię, gdzie się tresuje niedźwiedzie przeznaczone do oprowadzania od miasta do miasta po całej Europie"[2]. Później, w 1708, Jöran Nordberg, opisując Smorgonie, pisze: "co się tyczy tego miasta, jest ono znane z tego, że wszystkie tańczące niedźwiedzie, jakie grasują po świecie, mają tu swoją wyższą szkołę i właściwe schronienie"[2]. Już w początkach XVII wieku jedna z ulic miejscowości nosiła nazwę Skomorojsza, co historyk Ryszard Kiersnowski proponuje tłumaczyć jako Niedźwiedzia lub Niedźwiedzka, względnie Niedźwiednicza[2].
Według innych źródeł, "niedźwiedzią akademię" założył magnacki ród Zenowiczów[4]. Ku tej teorii skłania się Kiersnowski, wskazując na inne liczne fundacje tego rodu i fakt, że Radziwiłłowie przejęli Smorgonie dopiero w 1668 roku[5].
W 1731 pisarz Jan Stanisław Jabłonowski w dziele Ezop nowy polski używa sformułowania "Aż do Smorgonii walą się niedźwiedzie", co dowodzi rosnącej popularności Akademii[5]. Rozkwit sławy Akademii smorgońskiej przypadł na czasy Karola Radziwiłła Panie Kochanku, który znacznie ją rozbudował, zadanie reorganizacji powierzając sprowadzonej w tym celu grupie Cyganów pod przywództwem Jana Marcinkiewicza[5]. Cenne źródło historyczne na temat Akademii stanowi relacja oficera wojsk polskich Henryka Brandta, który w 1812 przebywał w Smorgonii i opisał urządzenie ośrodka oraz metody tresury[6]:
W obszernej izbie [...] podłoga jest urządzona w ten sposób, że można ją rozgrzać. Wtedy wprowadzają tam młodego niedźwiedzia w drewnianych sandałach na tylnych łapach i naturalnie rozpalona podłoga parzy mu podeszwy u przednich łap. Niedźwiedź wtedy się podnosi w górę i usiłuje oprzeć o ścianę przednimi łapami, ale odpędzają go biciem. I robią to dopóty, aż biedne zwierzę nauczy się stać prosto na dwóch łapach, chodzić i wykonywać inne sztuki na rozkaz [...] Jak tylko niedźwiedź nauczy się stać i chodzić, przeciągają mu kółko przez nozdrza jako przygotowanie do kursu wyższego, to jest do nauki tańca przy odgłosie bębna i piszczałki, a po skończonej edukacji zwierzę wyrusza w podróż po Europie w towarzystwie jednego z nauczycieli.
Podobne, choć różniące się w szczegółach, relacje spisali Karol Surowiecki w 1821 oraz Eustachy Tyszkiewicz kilka dekad później[7].
W czasach świetności Akademii na terenie ośrodka szkolono jednocześnie kilkadziesiąt niedźwiedzi oraz małp[8]. Tresowano wyłącznie samce, które łapano najpewniej w Puszczy Żuprańskiej i innych lasach należących do Radziwiłłów[8]. Każdy z niedźwiedników co rok powracał do Smorgonii na okres zimowy, rozliczając się z zarobionych w trasie pieniędzy z "królem", cygańskim zarządcą Akademii[8]. Taki model funkcjonowania ośrodka gwarantował jego samowystarczalność finansową[8]. Akademia przestała funkcjonować po wybuchu powstania listopadowego i wiążącej się z nim konfiskaty Smorgonii przez Rosjan[9].
Pomimo upadku Akademii Smorgońskiej jej popularność i sława w XIX stuleciu utrzymywały się, a nawet rosły. Niemiecka encyklopedia opublikowana w 1840 wymienia miejscowość Smorgonie jako ośrodek tresury niedźwiedzi[9]. Artykuł o Akademii pojawił się także w 1865 w paryskim czasopiśmie "Le Monde ilustré"[9].
W okresie międzywojennym jedna z wileńskich grup artystycznych, działająca od 1932 do 1934, przyjęła korespondującą z legendą ośrodka nazwę "Smorgonia"[10]. Należał do niej m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński[10]. Już w XVIII wieku w związku z legendą Akademii zaistniały w polszczyźnie żartobliwe, deprecjonujące określenia, takie jak "gagatek smorgoński" i "akademik smorgoński"[11][12].
Akademia Smorgońska, choć najsławniejsza, nie była jedynym ośrodkiem niedźwiedników na ziemiach litewskich. Podobne hodowle znajdowały się m.in. w Siermieżewie, Kiejdanach i Romanowie[13]. Ród Czartoryskich posiadał w XVIII stuleciu swój własny ośrodek niedźwiednictwa w Klewaniu[14]. Tradycja tresury niedźwiedzi była popularna również w Rosji, gdzie najsłynniejsza hodowla znajdowała się w miejscowości Sergacz[14]. Na terenie Europy Zachodniej istniały ośrodki szkolenia niedźwiedzi we wsiach Ustou oraz Sentein w Pirenejach[15]. Osobną tradycję niedźwiednictwa kultywowano na Bałkanach, gdzie zwyczaj ten przetrwał najdłużej[15].
Przypisy edytuj
- ↑ Tożsamość
- ↑ a b c d Kiersnowski 1990 ↓, s. 176.
- ↑ Cygańska Wyspa » Cygańska Wyspa [online], www.cyganskawyspa.pl [dostęp 2017-11-21] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-13] (pol.).
- ↑ Przegląd Polski on-line (nowojorski tygodnik kulturalny). [dostęp 2008-09-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-07)].
- ↑ a b c Kiersnowski 1990 ↓, s. 177.
- ↑ Kiersnowski 1990 ↓, s. 178.
- ↑ Kiersnowski 1990 ↓, s. 178-179.
- ↑ a b c d Kiersnowski 1990 ↓, s. 179.
- ↑ a b c Kiersnowski 1990 ↓, s. 180.
- ↑ a b Kiersnowski 1990 ↓, s. 181.
- ↑ Kiersnowski 1990 ↓, s. 182.
- ↑ Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska, Smorgońska akademja. [dostęp 2010-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-02)].
- ↑ Kiersnowski 1990 ↓, s. 184.
- ↑ a b Kiersnowski 1990 ↓, s. 185.
- ↑ a b Kiersnowski 1990 ↓, s. 186.
Bibliografia edytuj
- Ryszard Kiersnowski, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach. Fakty i mity, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 169-187, ISBN 83-06-01785-4.