Radziwiłłowie herbu Trąby

Radziwiłłowie (lit. Radvila, błr. Радзіві́лы) – polsko-litewski ród magnacki herbu własnego (Trąby Odmienne).
Historia roduEdytuj
Nazwisko Radziwiłłów występuje pierwszy raz w dokumencie unii polsko-litewskiej w 1401. W XVI w. ród podzielił się na kilka linii, z których dwie przyjęły kalwinizm, z czego jedna tylko przez 2 pokolenia i pod koniec XVI w. przeszła na katolicyzm, ale druga pozostała mu wierna aż do wygaśnięcia pod koniec XVII wieku.
Świetność rodu podkreśliło uzyskanie przez Mikołaja Amora w 1518 od władcy S.I.R cesarza Maksymiliana I Habsburga tytułu księcia, potwierdzonego jeszcze w tym samym roku w Polsce przez Zygmunta I Starego[1], a także ponowne nadanie dla Mikołaja Czarnego z 14 grudnia 1547 od cesarza Ferdynanda I, tytułu książąt, potwierdzonego w Rzeczypospolitej na mocy aktu unii lubelskiej z 1569 r., przez poszczególne linie w kolejności:
- linia na Goniądzu i Medelach w 1515/1518 r. – wygasła w linii męskiej w 1542 r.,
- linia na Ołyce i Nieświeżu w 1547 r. – żyje,
- linia na Birżach i Dubinkach w 1547 r. (tzw. „linia kalwińska”) – wygasła w linii męskiej w 1669 r.
Potęgę rodu zbudowali w XVI w. bracia stryjeczni: Mikołaj Radziwiłł Czarny (zm. 1565) – założyciel linii na Ołyce i Nieświeżu i Mikołaj Radziwiłł Rudy (zm. 1584) – założyciel linii na Birżach i Dubinkach. Mikołaj Radziwiłł Rudy doprowadził do małżeństwa swojej siostry Barbary Radziwiłłówny z królem Zygmuntem Augustem. Obaj uzyskali dla siebie i potomków w 1547 tytuły książąt cesarskich od cesarza Karola V.
Zdobyli oni stanowisko dominujące w stosunku do innych magnatów i szlachty i stali się najzaciętszymi obrońcami odrębności Wielkiego Księstwa, a zarazem protektorami różnowierstwa na Litwie. Po ich śmierci członkowie rodu Radziwiłłów utrzymali dawną potęgę oraz przeszli na katolicyzm. Ród wydał szereg jednostek o niezwykłej religijności i dobroczynności, oraz zastęp wybitnych wodzów.
Radziwiłłowie walczyli o hegemonię na Litwie z Sapiehami oraz przez krótki czas, w II poł. XVII w., z Pacami. W XVII w. byli w dalszym ciągu rzecznikami separatyzmu litewskiego i wydali kilku rokoszan. Z Radziwiłłów wywodzili się znakomici wodzowie m.in. Jerzy Radziwiłł Herkules, Mikołaj Radziwiłł Rudy, Krzysztof Radziwiłł Piorun, Janusz Radziwiłł.
Z powodu swojej potęgi Radziwiłłowie mogli sobie pozwolić na prowadzenie polityki sprzecznej z wolą władców Rzeczypospolitej. W 1655 (potop szwedzki) pochodzący z kalwińskiej linii Janusz i Bogusław Radziwiłłowie próbowali zerwać unię Litwy z Koroną i uznali protektorat Szwecji nad Litwą. Jednak wystąpiła przeciwko nim inna gałąź Radziwiłłów z linii na Ołyce i Nieświeżu. W XVIII w. Radziwiłłowie bronili ustroju Rzeczypospolitej przed reformatorami. W czasach króla Augusta II Mocnego i później przestali odgrywać pierwszoplanową rolę polityczną. Przyćmiewając inne rody magnackie ogromem fortuny, założyli kilka ordynacji. Do 1831 roku wydali 1 kardynała, 3 biskupów, 21 ministrów i 37 wojewodów. Spowinowaceni i spokrewnieni kilkakrotnie z Hohenzollernami w XIX w. (np. Wilhelm Paweł Radziwiłł syn Ludwiki Hohenzollern) posiadali znaczne wpływy na dworze pruskim i odgrywali pewną rolę w obozie centrum niemieckiego. W czasie Powstania listopadowego Michał Gedeon Radziwiłł pełnił funkcję Naczelnego Wodza wojsk powstańczych. W polskim życiu publicznym do dziś pojawiają się potomkowie Radziwiłłów.
Radziwiłłowie sprawowali najważniejsze urzędy: wojewodów wileńskich, kanclerzy, hetmanów wielkich litewskich, polnych litewskich, biskupów krakowskich.
Główne miasta radziwiłłowskich latyfundiów to: Birże, Kleck, Kiejdany, Nieśwież, Szydłowiec, Ołyka, Towiany i Połoneczka. Inne posiadłości to m.in. Mir (z zamkiem), Radziwiłłów, Biała (Podlaska), Nieborów, Szpanów, Antonin (wieś w powiecie ostrowskim).
Etymologia nazwiskaEdytuj
Polskie formy Radziwiłł lub Radźwił (patronimiki Radziwiłłowic(z), Radźwiłowic(z)) pochodzą od pierwotnie białoruskiego Radzivil, czyli derywatu na il od podstawy Radziv-, pochodzącej ze skróconej formy imienia Radzivón (z v usuwającym rozziew od cerkiewnego Rodi.ón, analogicznie jak Larivón od Lari.ón (Ilarión) czy Ljavónt od Le.ón), i podobnie jak Stanil od Stanislav. Do litewskiego przejęte jako Radzivìlas, Radzvilà[2].
Znani członkowie roduEdytuj
- Syrpuć – legendarny założyciel rodu.
Pokolenie 1Edytuj
- Krystyn Ościk z Kiernowa (zm. 1442/1443) – starosta uszpolski i kasztelan wileński.
Pokolenie 2Edytuj
- Radziwiłł Ościkowicz (zm. 1477) – marszałek nadworny litewski, wojewoda trocki, kasztelan wileński.
Pokolenie 3Edytuj
- Mikołaj Radziwiłłowicz (zm. 1509) – kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński, kasztelan trocki.
Pokolenie 4Edytuj
- Wojciech Radziwiłł (1478–1519) – biskup łucki i wileński.
- Jerzy Radziwiłł (1480–1541) – hetman wielki litewski.
- Jan Radziwiłł (1474–1522) – marszałek ziemski litewski.
- Mikołaj Radziwiłł (1470–1521) – kanclerz wielki litewski.
- Anna Radziwiłłówna (1476–1522) – księżna mazowiecka.
Pokolenie 5Edytuj
- Barbara Radziwiłłówna (1520–1551) – druga żona Zygmunta Augusta, królowa polska.
- Anna Elżbieta Radziwiłłówna (1518–1600) – siostra Barbary Radziwiłłówny, żona marszałka ziemi wołyńskiej Piotra Kiszki.
- Mikołaj Radziwiłł Rudy (1512–1584) – kanclerz wielki litewski, hetman wielki litewski, wojewoda wileński.
- Mikołaj Radziwiłł Czarny (1516–1568) – marszałek wielki litewski, kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński.
- Jan Radziwiłł (krajczy litewski) (1516–1551) – krajczy litewski.
- Mikołaj Radziwiłł (14xx–1529) – biskup żmudzki.
- Jan Radziwiłł (14xx–1542) – podczaszy litewski.
Pokolenie 6Edytuj
- Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (1549–1616) – I ordynat na Nieświeżu marszałek wielki litewski, pamiętnikarz.
- Jerzy Radziwiłł (1556–1600) – kardynał, biskup krakowski i wileński.
- Mikołaj Radziwiłł (1546–1589) – łowczy wielki litewski, starosta mozynski i merecki, wojewoda nowogródzki.
- Krzysztof Radziwiłł Piorun (1547–1603) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński.
- Albrecht Radziwiłł (1558–1592) – ordynat na Klecku.
- Stanisław Radziwiłł (1559–1599) – ordynat ołycki, marszałek wielki litewski, starosta żmudzki.
Pokolenie 7Edytuj
- Janusz Radziwiłł (1579–1620) – książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, podczaszy litewski, kasztelan wileński, pan na Dubinkach, Słucku i Kopylu.
- Krzysztof II Radziwiłł (1585–1640) – hetman polny litewski, wojewoda wileński, hetman wielki litewski.
- Albrycht Władysław Radziwiłł (1589–1636) – ordynat na Ołyce, stolnik litewski, krajczy litewski.
- Aleksander Ludwik Radziwiłł (1594–1654) – marszałek wielki litewski, marszałek nadworny litewski, wojewoda połocki, wojewoda brzesko-litewski.
- Jan Jerzy Radziwiłł (1588–1625) – II Ordynat na Nieświeżu, kasztelan trocki.
- Jerzy Radziwiłł (1578–1613) – kasztelan trocki.
- Albrycht Stanisław Radziwiłł (1593–1656) – kanclerz wielki litewski, podkanclerzy litewski.
- Zygmunt Karol Radziwiłł (1591–1642) – podkomorzy stołowicki i poznański, krajczy koronny królowej, krajczy litewski, podczaszy litewski, wojewoda nowogrodzki.
- Eufemia Radziwiłłówna (1598–1658) – ksieni benedyktynek w Nieświeżu.
- Zofia z Radziwiłłów Dorohostajska (1577–1614) – bohaterka głośnego skandalu obyczajowego na początku XVII wieku.
Pokolenie 8Edytuj
- Michał Karol Radziwiłł (po 1614–1656) – ordynat na Klecku, podczaszy litewski i podskarbi wielki litewski.
- Michał Kazimierz Radziwiłł (1635–1680) – podkanclerzy litewski, hetman polny litewski, wojewoda wileński, VI ordynat nieświeski, IV ordynat ołycki, III pan na Białej.
- Dominik Mikołaj Radziwiłł (1643–1697) – podskarbi nadworny litewski, podkanclerzy litewski, kanclerz wielki litewski, ordynat na Klecku.
- Bogusław Radziwiłł (1620–1669) – książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wielokrotny poseł, chorąży, koniuszy wielki litewski, generalny namiestnik Prus Książęcych.
- Janusz Radziwiłł (1612–1655) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński, starosta generalny żmudzki, hetman polny litewski.
Pokolenie 9Edytuj
- Anna Maria Radziwiłł (1640–1667) – jedyna córka i dziedziczka Janusza, żona Bogusława Radziwiłła.
- Stanisław Kazimierz Radziwiłł (1648–1690) – stolnik litewski, ordynat na Klecku, marszałek wielki litewski.
- Ludwika Karolina Radziwiłł (1667–1695) – ostatnia przedstawicielka i dziedziczka kalwińskiej linii rodu na Birżach i Dubinkach.
- Jerzy Józef Radziwiłł (1668–1689) – VII ordynat na Nieświeżu, podczaszy litewski, wojewoda trocki, właściciel Białej.
- Karol Stanisław Radziwiłł (1669–1719) – kanclerz wielki litewski.
- Jan Mikołaj Radziwiłł (1681–1729) – ordynat klecki, krajczy litewski, wojewoda nowogródzki.
- Michał Antoni Radziwiłł (1687–1721) – młodszy syn Dominika Mikołaja Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego
- Mikołaj Faustyn Radziwiłł (1688–1746) – miecznik litewski, wojewoda nowogrodzki.
Pokolenie 10Edytuj
- Katarzyna Barbara Radziwiłł (1693–1730) – córka Karola Stanisława Radziwiłła, żona Jana Klemensa Branickiego
- Albrecht Radziwiłł (1717–1790) – starosta rzeczycki.
- Michał Kazimierz Radziwiłł Rybeńko (1702–1762) – hetman wielki litewski, hetman polny litewski, wojewoda wileński, wojewoda trocki, IX ordynat nieświeski, VIII ordynat ołycki, VI pan na Białej.
- Hieronim Florian Radziwiłł (1715–1760) – podczaszy litewski, chorąży wielki litewski, V pan na Białej.
- Udalryk Krzysztof Radziwiłł (1712–1770) – polski pisarz.
- Jerzy Radziwiłł (1721–1754) – wojewoda nowogródzki.
- Stanisław Radziwiłł (1722–1787) – poseł, krajczy i podkomorzy litewski.
- Leon Michał Radziwiłł (1722–1751) – pogrobowy syn krajczego wielkiego litewskiego Michała Antoniego Radziwiłła
- Marcin Mikołaj Radziwiłł (1705–1782) – krajczy litewski.
Pokolenie 11Edytuj
- Maciej Radziwiłł (1749–1800) – syn Leona Michała Radziwiłła
- Karol Stanisław Radziwiłł Panie Kochanku (1734–1790) – wojewoda wileński i starosta lwowski, X ordynat nieświeski, VIII ordynat ołycki, VII pan na Białej.
- Michał Hieronim Radziwiłł (1744–1831) – wojewoda i kasztelan wileński, konsyliarz Rady Nieustającej, targowiczanin[3].
- Józef Mikołaj Radziwiłł (1736–1813) – wojewoda trocki, kasztelan trocki, wojewoda miński, pisarz wielki litewski.
- Anna Olimpia Mostowska z domu Radziwiłł – data urodzin nieznana, data śmierci: 1810 lub 1811 – powieściopisarka.
- Antoni Mikołaj Radziwiłł (1741–1778) – kanonik wileński, referendarz wielki koronny, sekretarz wielki koronny.
- Hieronim Wincenty Radziwiłł (1759–1786) – podkomorzy wielki litewski, poseł, ordynat na Klecku.
- Mikołaj Radziwiłł (1748–1811) – szef Regimentu Gwardii Konnej Wielkiego Księstwa Litewskiego.
- Mateusz Radziwiłł (1768–1818), generał armii Imperium Rosyjskiego, tajny radca stanu.
Pokolenie 12Edytuj
- Dominik Hieronim Radziwiłł (1786–1813) – XI ordynat na Nieświeżu i IX Ołyce, pułkownik wojsk polskich.
- Antoni Henryk Radziwiłł (1775–1833) – polityk, kompozytor, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, XII ordynat na Nieświeżu i X na Ołyce.
- Michał Gedeon Radziwiłł (1778–1850) – książę, generał, Wódz Naczelny w czasie powstania listopadowego.
- Maciej Radziwiłł (1749/1750–1800) – kasztelan wileński, kompozytor.
- Maciej Radziwiłł (1791–1849).
- Konstanty Mikołaj Radziwiłł (1793–1869) – syn Macieja Radziwiłła
Pokolenie 13Edytuj
- Wilhelm Paweł Radziwiłł (1797–1870) – generał pruski, XIII ordynat na Nieświeżu.
- Eliza Radziwiłłówna (1803–1834) – pierwsza miłość cesarza niemieckiego Wilhelma I.
- Bogusław Fryderyk Radziwiłł (1809–1873) – XI ordynat na Ołyce, generał pruski.
- Maciej Józef Radziwiłł (1842–1907) – ziemianin.
- Stefania Radziwiłł (1809–1832) – dziedziczka ogromnej części majątków rodzinnych, zwanej tzw. Schedą wittgensteinowską.
- Karol Andrzej Radziwiłł (1821–1886) – ziemianin.
- Leon Hieronim Radziwiłł (1808–1885) – XII ordynat na Klecku, fligel – adiutant carski, generał rosyjski.
Pokolenie 14Edytuj
- Antoni Wilhelm Radziwiłł (1833–1904) – XIV ordynat na Nieświeżu, XI ordynat na Klecku, generał pruski.
- Izabella Róża Radziwiłłowa z domu Radziwiłł (1888–1968) – naczelna siostra maltańskiego Korpusu Sanitarnego, działaczka społeczna.
- Edmund Radziwiłł (1842–1895) – ksiądz, poseł do parlamentu niemieckiego, publicysta.
- Ferdynand Radziwiłł (1834–1926) – XII ordynat na Ołyce, polski polityk.
- Franciszek Pius Radziwiłł (1878–1944) – działacz polityczny, naczelnik Milicji Miejskiej w Warszawie, członek Tymczasowej Rady Stanu.
- Maciej Mikołaj Radziwiłł (1873–1920) – ziemianin, działacz gospodarczy i polityczny.
- Michał Piotr Radziwiłł (1853–1903) – ziemianin, filantrop.
Pokolenie 15Edytuj
- Stanisław Wilhelm Radziwiłł (1880–1920) – II ordynat na Dawigródku, porucznik pruski, później rosyjski, rotmistrz kawalerii polskiej, adiutant marszałka Józefa Piłsudskiego.
- Janusz Franciszek Radziwiłł (1880–1967) – polityk konserwatywny, dyplomata, zwierzchnik Polskiego Związku Kawalerów Maltańskich, XIII ordynat na Ołyce.
- Krzysztof Mikołaj Radziwiłł (1898–1986) – działacz polityczny, senator, poseł na Sejm Ustawodawczy.
- Michał Radziwiłł Rudy (1870–1954) – IV ordynat na Przygodzicach.
- Konstanty Mikołaj Radziwiłł (1902–1944) – ziemianin, oficer Armii Krajowej.
- Hieronim Mikołaj Radziwiłł (1885–1945) – właściciel dóbr Balice koło Krakowa.
- Konstanty Radziwiłł (1873–1944/1945) – ziemianin, polityk konserwatywny.
- Leon Konstanty Radziwiłł (1880–1927) – oficer armii francuskiej.
- Artur Radziwiłł (1901–1939) – dziedzic Rytwian, porucznik Wojska Polskiego.
- Maciej Radziwiłł (1905–1994)
Pokolenie 16Edytuj
- Konstanty Radziwiłł, syn Konstantego (ur. 1913–1989)
- Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł (1885–1935) – walczył w 12. Pułku Ułanów Podolskich i 10. Pułku Ułanów Litewskich, wiceprezes Związku Obrońców Kresów Wschodnich, działacz społeczny, XVI ordynat nieświecki i XIV klecki.
- Karol Mikołaj Radziwiłł (1886–1968) – major, uczestnik I i II wojny światowej, zwierzchnik Wielkiego Przeoratu Polski Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu Św. Łazarza z Jerozolimy, działacz społeczny, ostatni III ordynat na Dawigródku.
- Anna Radziwiłł (1939–2009) – senator RP, wiceminister edukacji narodowej (1989–1992, 2004–2005).
- Stanisław Albrecht Radziwiłł (1914–1976)
- Edmund Ferdynand Radziwiłł (1906–1971) – ziemianin, działacz gospodarczy i społeczny, porucznik Armii Krajowej, XIV i ostatni ordynat na Ołyce, rotmistrz Wojska Polskiego.
- Izabela Róża z Radziwiłłów (1915–1996), córka Karola Mikołaja, żona Edmunda Ferdynanda.
- Albert Hieronim Radziwiłł (ur. 1931) – syn Konstantego Mikołaja Radziwiłła
Pokolenie 17Edytuj
- Anthony Radziwill (1959–1999) – amerykański twórca telewizyjny i filmowiec, dziennikarz.
- Krzysztof Konstanty Radziwiłł (ur. 1958) – zwierzchnik Polskiej Komandorii Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu Św. Łazarza z Jerozolimy.
- Konstanty Radziwiłł (ur. 1958) – prezes Naczelnej Izby Lekarskiej (2001–2010), od 2015 do stycznia 2018 minister zdrowia.
- Dominik Radziwiłł (ur. 1964) – wiceminister finansów (2009–2012).
- Maciej Radziwiłł (ur. 1961) – polski przedsiębiorca, były prezes spółki Trakcja Tiltra.
Zamki i pałaceEdytuj
Pałac w Połoneczce
Zamek w Lubczy
Pałac w Towianach
Zamek w Czerwonym Dworze
Pałac w Birżach
Mały Pałac Radziwiłłów w Wilnie (Pałac Oskierki?)
Pałac w Jadwisinie
Pałac w Grojcu
Pałacyk w Zegrzu
Pałac w Rytwianach
Pałac „Pod Baranami” w Krakowie
Pałac w Snowie
Zrujnowany zamek w Pomorzanach
Pałac w Zdzięciole
Zamek w Siesikach
Ruiny pałacu w Żyrmunach
Dwór w Radziwiłłmontach (obecnie w ruinie)
Dawne mury obronne zamku w Słucku
Pozostałości zamku w Dubinkach
Resztki zamku w Białym Kamieniu
Ruiny zamku w Czartorysku
Dwór w Dworcu (nie istnieje)
Pałac w Kiejdanach (nie istnieje)
Pałac w Grodnie (nie istnieje)
Pałac w Nowogródku (nie istnieje)
Pałac w Berlinie (nie istnieje)
Inne zamki i pałace Radziwiłłów:
- Pałac w Nagłowicach
- Pałac w Słupi
- Pałac w Sichowie Dużym
- Pałac w Berdyczowie
- Pałac w Szpanowie
- Pałac w Przygodzicach
- Zamek w Białokrynicy (Krzemieniec) (ruina)
- Pałac w Dawidgródku (nie istnieje?)
- Pałac w Mańkowiczach (nie istnieje?)
- Pałac w Głębokim (nie istnieje)
- Pałac w Sieniawie Starej na Podolu (przebudowany)
Kuratorzy sztukiEdytuj
Antoni Radziwiłł był wielbicielem muzyki i sztuki. Posiadłości Radziwiłłowa w Berlinie służyły jako artystyczne salony, na które uczęszczali zarówno arystokraci, jak i sami artyści. Radziwiłł organizował cotygodniowe wieczory muzyczne oraz pomagał przy produkcji niezależnych sztuk teatralnych[4]. Pomiędzy 1822-1824 Antoni Radziwiłł wybudował swoją kolejną rezydencję w Antoninie według projektu Niemieckiego architekta Karl Friedrich Schinkel, która służyła jako letnia rezydencja przeznaczona na polowania. W swoim późniejszym życiu Antoni Radziwiłł przeprowadził się do Antonina wraz ze swoją małżonką Friederike Dorothea Luise i dwoma córkami Wandą i Elizą. Antoni Radziwiłł miał wiele kontaktów wśród muzycznych Europejskich elit i z czasem przeobraził Antonin w ważną lokalizację na mapie Europejskich muzyków. Antonin odwiedzali między innymi znani artyści tacy jak Niccolò Paganini, Johann Wolfgang von Goethe, Fryderyk Chopin i Ludwig van Beethoven. Chopin udzielał lekcji muzyki córce Radziwiłła, Wandzie[5]. Podczas swoich licznych pobytów w posiadłości Chopin skomponował Poloneza op.3 oraz Trio op.8, które zadedykował Antoniemu Radziwiłłowi, który wspierał Chopina finansowo. Wizyty Chopina na salonach Radziwiłła zostały udokumentowane przez Henryka Siemieradzkiego na heliograwiurze z 1888 zatytułowanej „Chopin u księcia Radziwiłła”.
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Karl Friedrich Eichhorn: Niemczech uważany ze stanowiska historycznego i pod względem praw niemieckich poltycznych i xiążęcych. Warszawa: 1843, s. 11, 63-67
- ↑ Wojciech Smoczyński, Nazwy osobowe „litewskie”, [w:] Aleksandra Cieślikowa (red.), Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Część 7: Suplement. Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii, Kraków 2002, s. 25.
- ↑ Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 212.
- ↑ Banach, Witold, Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu, Wydawnictwo Poznanskie, 2017, ISBN 978-83-7976-806-6 .
- ↑ Fryderyk Chopin Institute , Chopin’s Poland, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2018 .
BibliografiaEdytuj
- Górzyński, Sławomir i in.: Radziwiłłowie herbu Trąby. Wyd. „DiG”. Warszawa 1996. ISBN 83-85490-62-0. – (dostęp elektroniczny)
- Sajkowski, Alojzy: Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu. Wyd. Poznańskie, Poznań 1965 [b. ISBN].