Władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego

(Przekierowano z Władcy Litwy)

Lista władców Wielkiego Księstwa Litewskiego obejmuje imiona i lata panowania potwierdzonych przez źródła pisane monarchów litewskich. Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo[1].

Mapa I Rzeczypospolitej (1386–1434)
Drzewa genealogiczne monarchów litewskich wystawione w Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie

Ostatnim dziedzicznym wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529[2]. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[1].

Kształtowanie państwowości edytuj

Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy[3].

Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, lub także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy(inne języki)[3].

Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wikint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie[3].

W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wikinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy[3].

Władcy legendarni edytuj

Portret Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
  Kiernus XI wiek Wspomniani w Kronice Bychowca[4].
  Kukowoyt XI wiek
  Steksys ?
  Ryngold ? Domniemany ojciec Mendoga i Dowsprunka, wymyślony przez kronikarzy litewskich w XVI wieku[5].

Dowsprunkowicze edytuj

Portret Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
  Dowsprunk 1214 – ? Wielki książę litewski[3].

Mendogowie (1236–1267) edytuj

Portret Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
  Mendog 1236 – 1251 Wielki książę litewski[6].
  Mendog 1251 – 1263 Król Litwy[6].
  Treniota 1263 – 1264 Wielki książę litewski, książę Żmudzi.
  Wojsiełk 1264 – 1267 Wielki książę litewski, książę nowogrodzki. Abdykował.

Monomachowiczowie (1267–1269) edytuj

Portret Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
  Szwarno 1267 – 1269 Wielki książę litewski, książę chełmski, książę halicki.

Mendogowie (1269–1282) edytuj

Portret Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
  Trojden 1269 – 1282 Wielki książę litewski.
  Dowmunt 1282 – 1285 Wielki książę litewski.

Krewni Giedyminowiczów (1282–1316) edytuj

Portret Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
  Butygejd 1285 – 1291 Wielki książę litewski.
  Butywid 1291 – 1295 Wielki książę litewski.
  Witenes 1295 – 1316 Wielki książę litewski.

Giedyminowicze (1316–1572) edytuj

Osobny artykuł: Giedyminowicze.
Portret Herb Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
    Giedymin 1316 – 1341 Wielki książę litewski.
    Jawnuta Giedyminowicz 1341 – 1344 Wielki książę litewski.
    Olgierd Giedyminowicz 1345 – 1377 Wielki książę litewski.
    Władysław II Jagiełło 1377 – 1381 Wielki książę litewski, najwyższy książę litewski, Król Polski.
    Kiejstut Giedyminowicz 1381 – 1382 Wielki książę litewski.
    Władysław II Jagiełło 1382 – 1401 Wielki książę litewski, najwyższy książę litewski, Król Polski.
    Witold Kiejstutowicz 1401 – 1430 Wielki książę litewski.
    Bolesław Świdrygiełło 1430 – 1432 Wielki książę litewski.
    Zygmunt Kiejstutowicz 1432 – 1440 Wielki książę litewski.
    Władysław III Warneńczyk 1434 – 1444 Najwyższy książę litewski, król Polski, król Węgier.
    Kazimierz IV Jagiellończyk 1440 – 1492 Wielki książę litewski, król Polski.
    Aleksander I Jagiellończyk 1492 – 1506 Wielki książę litewski, król Polski.
    Zygmunt I Stary 1506 – 1548 Wielki książę litewski, król Polski.
    Zygmunt II August 1548 – 1572 Wielki książę litewski, król Polski.

Władcy elekcyjni (1573–1795) edytuj

Portret Herb Imię Okres panowania Informacje dodatkowe
    Henryk III Walezy 1573 – 1575 Walezjusze
Król Polski, król Francji.
    Anna Jagiellonka 1575 – 1586

[a]

Jagiellonowie
Królowa Polski. Współrządziła z mężem (Stefanem Batorym).
    Stefan I Batory 1576 – 1586 Batorowie
Król Polski, Książę Siedmiogrodu.
    Zygmunt III Waza 1587 – 1632 Wazowie
Król Polski, król Szwecji.
    Władysław IV Waza 1632 – 1648 Wazowie
Król Polski, król Szwecji, car Rosji.
    Jan II Kazimierz Waza 1648 – 1668 Wazowie
Król Polski, król Szwecji. Abdykował.
    Michał I Wiśniowiecki 1669 – 1673 Wiśniowieccy
Król „Piast”
    Jan III Sobieski 1674 – 1696 Sobiescy
Król „Piast”
    August II Sas 1697 – 1704 Wettynowie
Król Polski, książę Saksonii. Abdykował.
    Stanisław I Leszczyński 1704 – 1709 Leszczyńscy
Król „Piast”. Abdykował.
    August II Sas 1709 – 1733 Wettynowie
Król Polski, książę Saksonii.
    Stanisław I Leszczyński 1733 – 1736

[b]

Leszczyńscy
Król „Piast”. Książę Lotaryngii i Baru. Abdykował.
    August III Sas 1733 – 1763 Wettynowie
Król Polski, książę Saksonii.
    Stanisław II August 1764 – 1795 Poniatowscy
Król „Piast”. Abdykował.

Okres zaborów (1795–1918) edytuj

W 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy politycznej Europy, podzielona między Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Arcyksięstwo Austriackie. Dwa pierwsze traktaty rozbiorowe, podobnie jak każdy traktat o zmianie granic, zostały zatwierdzone przez polski Sejm; trzeci rozbiór, wobec likwidacji państwa, nie mógł być przez stronę polską zatwierdzony. Żadne z państw zaborczych nie usiłowało się przedstawić jako następca prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Władcy państw zaborczych dodawali do swojej tradycyjnej tytulatury określenia związane z ziemiami znajdującymi się w granicach dawnej Rzeczypospolitej. Cesarzowie Rosji posługiwali się m.in. tytułami wielkiego księcia Litwy, Wołynia i Podola, księcia Żmudzi oraz pana i wielkiego księcia Połocka, Witebska i Mścisławia.

Uwagi edytuj

  1. Anna Jagiellonka została okrzyknięta królem Polski 15 grudnia 1575 roku. 1 maja 1576 poślubiła Stefana Batorego, a następnie została wraz z nim koronowana. Od tego czasu formalnie jako król Polski, zajmowała pozycję równorzędną ze Stefanem Batorym.
  2. W latach 1733–1736, toczyła się wojna o sukcesję polską, pomiędzy stronnikami Augusta III i Stanisława Leszczyńskiego.

Przypisy edytuj

  1. a b Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
  2. Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 525. ISBN 83-08-02577-3.
  3. a b c d e J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46–47.
  4. Хроніка Биховця.
  5. J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46, 390.
  6. a b Mendog, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-06-17].

Bibliografia edytuj