Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)

Władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego

Cesarz rzymski (łac. Imperator Romanorum, niem. Römischer Kaiser) – termin używany przez historyków na określenie średniowiecznego władcy, który otrzymał tytuł cesarza rzymskiego od papieża. W historiografii używane jest również określenie „cesarz rzymski narodu niemieckiego”, odnoszące się do władców Królestwa Niemieckiego mających prawo do używania tytułu „cesarz rzymski”.

Herb cesarza rzymskiego z okresu panowania Maksymiliana II

Historia tytułu cesarskiego

edytuj
Osobny artykuł: Cesarze rzymscy.

Po upadku antycznego cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 królowie państw germańskich nominalnie podlegali zwierzchnictwu cesarzy wschodniorzymskich, pozostawali jednak politycznie niezależni. W 800 król Franków Karol Wielki został w Rzymie koronowany przez papieża na cesarza. Odtąd Karolingowie, dążąc do uniwersalnej władzy nad całą Europą Zachodnią, używali tytułu cesarza rzymskiego. Po podziale państwa Franków na mocy traktatu w Verdun (843) tytuł przypadł władcom królestwa środkowofrankijskiego. Traktat w Meerssen (870) przenosił go na królów zachodniofrankijskich. Krótkotrwała unia państw zachodniofrankijskiego i wschodniofrankijskiego spowodowała odziedziczenie tytułu w 881 przez królów tego drugiego. W 915 siłą wywalczył go wyemancypowany spod władzy Karolingów król Włoch, Berengar I z Friulu. Po jego śmierci przez kilkadziesiąt lat nikt na łacińskim Zachodzie nie używał tytułu cesarza rzymskiego. W 962 król niemiecki Otton I Wielki, uważający się za naturalnego dziedzica wschodniofrankijskich Karolingów, opanował Włochy, po czym koronował się zarówno na króla Włoch, jak i cesarza, choć nie używał epitetu rzymski, który przywrócił dopiero jego syn i następca, Otton II. Od tego momentu większość władców niemieckich używała jednocześnie tytułów króla niemieckiego i cesarza rzymskiego, a od XI wieku zaczęto stosować wymiennie określenia król niemiecki i król rzymian – ten drugi stał się z czasem jedynym oficjalnym tytułem królewskim. Taka tytulatura wyrażała ówczesne dążenie do zjednoczenia wszystkich krajów łacińskiego chrześcijaństwa w Świętym Cesarstwie Rzymskim.

Tron niemiecki i cesarski był elekcyjny, ale zazwyczaj wybierano władcę w obrębie jednej dynastii. Od XV wieku do upadku Cesarstwa dzierżyli go władcy Austrii, Habsburgowie. W okresie nowożytnym często potocznie mówiono o cesarzach niemieckich, jako że w wyniku wydarzeń historycznych władza niemieckich monarchów ograniczyła się tylko do terytorium samej Rzeszy, a i tu była stosunkowo słaba. Władcy suwerennych państw europejskich uznawali honorowe pierwszeństwo cesarza, jednak nie czuli się zobowiązani do politycznego posłuszeństwa wobec niego (królowie francuscy mawiali rex imperator in regno suo estKról jest cesarzem we własnym królestwie). Godność cesarza rzymsko-niemieckiego uległa likwidacji w 1806, kiedy po klęsce Austrii w wojnie z Francją państwa niemieckie ogłosiły secesję z Cesarstwa i oddały się pod protekcję Napoleona, tworząc Związek Reński. W reakcji na to i pod naciskiem francuskim, ostatni cesarz Franciszek II Habsburg ogłosił rozwiązanie Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zrzekł się tytułu. W 1866 Prusy pokonały Austrię w walce o hegemonię w Niemczech, a w 1871 doszło do ponownego zjednoczenia Niemiec. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern przyjął tytuł cesarza niemieckiego, funkcjonujący do upadku monarchii w Niemczech w 1918. Hohenzollernowie jako władcy II Rzeszy Niemieckiej nie używali określenia rzymski, jednak propagandowo nawiązywali do dziedzictwa Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Wyraźnie rozróżniano godność cesarską od królewskiej godności władcy Niemiec, były one ze sobą związane, ale nie tożsame. W średniowieczu władca niemiecki po elekcji i koronacji na króla Niemiec (zwykle w Akwizgranie) tytułował się zazwyczaj rex Romanorum, czyli „król Rzymian”. Po akcie koronacji na cesarza dokonanej przez papieża, zwykle w Rzymie, tytuł królewski zastępowano formułą divina favente clementia Romanorum Imperator semper Augustus, czyli „z łaski Bożej cesarz rzymski, zawsze August”. Od 1508, kiedy cesarze ostatecznie zrezygnowali z zabiegania o akceptację ze strony papieża, do tytulatury cesarskiej dodawano epitet „wybrany”, poza tym zapisywano jednocześnie tytuł cesarski i niemiecki tytuł królewski: divina favente clementia electus Romanorum Imperator, semper Augustus, Germaniae rex („z łaski Bożej cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec”). Na język niemiecki tłumaczono to jako: von Gottes Gnaden erwählter römischer Kaiser, zu allen Zeiten Mehrer des Reichs, König von Germanien, a więc „z łaski Bożej wybrany cesarz rzymski, po wszystkie wieki pomnożyciel Cesarstwa, król Niemiec” (ewentualnie König in Germanien, czyli „król w Niemczech”, nie używano słowa Deutschland). Przekład enigmatycznego łacińskiego słowa Augustus na „pomnożyciel” brał się stąd, że w tamtych czasach uważano, iż pochodzi od łac. augere, czyli „powiększać”.

Po 1508 wcześniejsze używanie tytułu królewskiego, a późniejsze cesarskiego oznacza, że dany monarcha został wybrany za życia poprzednika (vivente imperatore – za życia cesarza) i był jego formalnym współregentem w randze królewskiej, a po śmierci cesarza przejął jego godność. Praktykę elekcji vivente stosowano często, aby szanując reguły monarchii elekcyjnej zapewnić dziedziczenie tronu swojej rodzinie.

Cesarze rzymscy – lista chronologiczna

edytuj
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Karol I Wielki 742–814 800–814 25 grudnia 800 w Rzymie Leon III król Franków od 768
Ludwik I Pobożny 778–840 814–840 5 października 816 w Reims Stefan IV król Franków Ermengarda z Hesbaye 814–818
Judyta Bawarska 819–840
Lotar I 795–855 840–855
(koregent od 817[a])
5 kwietnia 823 w Rzymie Paschalis I król Italii i Lotaryngii od 843 Ermengarda z Tours 821–840–851
Ludwik II 825–875 855–875
(koregent od 850)
Wielkanoc 850 w Rzymie Leon IV król rzymski i król Italii od 844 Engelberga 851–855–875
Karol II Łysy 823–877 875–877 29 grudnia 875 w Rzymie Jan VIII król Franków Zachodnich od 843 Rychilda Prowansalska 875–877
Karol III Gruby 839–888 881–888 12 lutego 881 w Rzymie król Szwabii od 876, król Franków Wschodnich od 882, król Franków Zachodnich od 884 Ryszarda Szwabska 881–888
Gwido ze Spoleto 855–894 891–894 21 lutego 891 w Rzymie Stefan V książę Spoleto od 882, król Włoch od 891 Ageltrude 891–894
Lambert ze Spoleto 880–898 894–898
(koregent od 892)
30 kwietnia 892 w Rawennie Formozus książę Spoleto od 894, król Włoch od 889
Arnulf z Karyntii 850–899 896–899 15 lub 22 lutego 896 w Rzymie król Franków wschodnich od 887 Oda 896–899
Ludwik III Ślepy 880–928 901–905 22 lutego 901 w Rzymie Benedykt IV król Prowansji od 890, król Włoch od 900 Anna Bizantyjska[b] 901–905
Berengar I z Friulu 894–924 915–924 grudzień 915 w Rzymie Jan X król Włoch od 905 Bertila ze Spoleto 915
Anna[c] 915–924

Pomiędzy 924 a 962 nikt nie nosił tytułu cesarza.

Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Otton I Wielki 912–973 962–973 2 lutego 962 w Rzymie Jan XII król Niemiec od 936 Adelajda Burgundzka 962–973
Otton II 955–983 973–983
(koregent od 967)
25 grudnia 967 w Rzymie Jan XIII król Niemiec Teofano 972–973–983
Otton III 980–1002 996–1002 21 maja 996 w Monza Grzegorz V król Niemiec od 983
Henryk II Święty 973–1024 1014–1024 14 lutego 1014 w Rzymie Benedykt VIII król Niemiec od 1002, numeracja: Henryk I Ptasznik był królem Niemiec w latach 919–936, ale nie nosił tytułu cesarza; Henryk II określał się jako jego następca Kunegunda Luksemburska 1014–1024
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Konrad II 990–1039 1027–1039 26 marca 1027 w Rzymie Jan XIX król Niemiec od 1024, numeracja: Konrad I nie był cesarzem, ale był królem Niemiec w latach 911–918 Gizela Szwabska 1027–1039
Henryk III 1017–1053 1046–1056 25 grudnia 1046 w Rzymie Klemens II król Niemiec od 1039 Agnieszka z Poitou 1046–1056
Henryk IV 1050–1106 1084–1105 31 maja 1084 w Rzymie antypapież
Klemens III
król Niemiec od 1056 Berta Sabaudzka 1084–1087
Eupraksja 1087–1005
Henryk V 1080–1125 1111–1125 14 kwietnia 1111 w Rzymie Paschalis II król Niemiec od 1105 Matylda z Normandii 1114–1125
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Lotar III 1075–1137 1133–1137 4 czerwca 1133 w Rzymie Innocenty II król Niemiec od 1125, numeracja: Lotar II, król Lotaryngii, który nie był faktycznie cesarzem, ale miał dziedziczne prawa do tytułu Rycheza z Northeimu 1133–1137
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Fryderyk I Barbarossa 1122–1190 1155–1190 18 czerwca 1155 w Rzymie Hadrian IV król Niemiec od 1152 Beatrycze Burgundzka 1156–1184
Henryk VI 1165–1197 1191–1197 14 kwietnia 1191 w Rzymie Celestyn III król Niemiec od 1190 Konstancja Sycylijska 1191–1197
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Otto IV 1175/1176- 1218 1209–1215 4 października 1209 w Rzymie Innocenty III król Niemiec od 1208 Beatrycze Hohenstauf 1212
Maria Brabancka 1214–1218

Hohenstaufowie

edytuj
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Fryderyk II 1194–1250 1220–1250 22 listopada 1220 w Rzymie Honoriusz III król Niemiec od 1212 Konstancja Aragońska 1220–1222
Jolanta Jerozolimska 1225–1228
Izabela Plantagenet 1235–1241
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Henryk VII 1275/1279- 1313 1312–1313 20 czerwca 1313 w Rzymie [d] król Niemiec od 1308.
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Ludwik IV Bawarski 1282–1347 1328–1347 17 stycznia 1328 w Rzymie [e] król Niemiec od 1314. Małgorzata Holenderska 1328–1347

Luksemburgowie

edytuj
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Karol IV 1316–1378 1355–1378 5 kwietnia 1355 w Rzymie [f] król Niemiec od 1346, król Czech Anna świdnicka 1355–1362
Elżbieta pomorska 1368–1378
Zygmunt 1368–1437 1433–1437 31 maja 1433 w Rzymie Eugeniusz IV król Niemiec od 1410, król Czech, król Węgier Barbara Cylejska 1433–1437

Papież Juliusz II zezwolił Maksymilianowi I tytułować się cesarzem bez koronacji papieskiej, od tamtej pory uznano, że nie koronacja przez papieża, a wybór przez elektorów Rzeszy daje prawo do tytułowania się cesarzem rzymskim (przyjęto tytuł Electus Romanorum Imperator, „wybrany cesarz rzymski”). Jeśli elekcja odbyła się za życia panującego cesarza (vivente imperatore), elekt przyjmował tytuł króla Rzymian (Niemiec). Tytuł cesarski przejmował wówczas automatycznie po śmierci poprzednika. Od czasów Maksymiliana I przeprowadzano również jedną koronację, dokonywaną przez elektorów duchownych, która odbywała się niezwłocznie po wyborze. Ostatnim cesarzem rzymskim koronowanym przez papieża był Karol V (w 1530, od 1519 jako wybrany cesarz rzymski).

Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Fryderyk III 1415–1493 1452–1493 19 marca 1452 w Rzymie Mikołaj V król Rzymian (Niemiec) od 1440, ostatnia koronacja w Rzymie Eleonora Aviz 1452–1467
Maksymilian I 1459–1519 1508–1519 9 kwietnia 1486 w Akwizgranie[g] król Rzymian (Niemiec) od 1486 Bianca Maria Sforza 1508–1510
Karol V 1500–1558 1519–1556 24 lutego 1530 w Bolonii Klemens VII ostatnia koronacja cesarza rzymskiego przeprowadzona przez papieża; abdykował Izabela Portugalska 1526–1539
Ferdynand I 1503–1564 1558–1564 24 marca 1558 we Frankfurcie król Rzymian (Niemiec) od 1531
Maksymilian II 1527–1576 1564–1576 30 listopada 1562 we Frankfurcie król Rzymian (Niemiec) od 1562 Maria Hiszpańska 1564–1576
Rudolf II 1552–1612 1576–1612 1 listopada 1575 w Ratyzbonie król Rzymian (Niemiec) od 1575, numeracja: jako następca Rudolfa I, króla Niemiec, ale nie cesarza
Maciej 1557–1619 1612–1619 26 czerwca 1612 we Frankfurcie Anna Tyrolska 1612–1618
Ferdynand II 1578–1637 1619–1637 9 września 1619 we Frankfurcie Eleonora Gonzaga 1622–1637
Ferdynand III 1608–1657 1637–1657 30 grudnia 1636 we Frankfurcie król Rzymian (Niemiec) od 1636 Maria Anna Habsburg 1637–1646
Maria Leopoldyna Austriaczka 1648–1649
Eleonora Gonzaga 1651–1657
Leopold I 1640–1705 1658–1705 1 sierpnia 1658 we Frankfurcie Małgorzata Teresa Habsburg 1666–1673
Klaudia Felicyta Habsburg 1673–1676
Eleonora Magdalena von Pfalz-Neuburg 1676–1705
Józef I 1668–1711 1705–1711 26 stycznia 1690 we Frankfurcie król Rzymian (Niemiec) od 1690 Wilhelmina Amalia Brunszwicka 1705–1711
Karol VI 1685–1740 1711–1740 22 grudnia 1711 we Frankfurcie Elżbieta Krystyna von Braunschweig-Wolfenbüttel 1711–1740

Wittelsbachowie

edytuj
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Karol VII Bawarski 1697–1745 1742–1745 12 lutego 1742 we Frankfurcie elektor Bawarski od 1726 Maria Amalia Habsburg 1742–1745
Władca Lata życia Lata panowania jako cesarz Data koronacji Papież koronujący Inne tytuły, uwagi Cesarzowa Lata panowania cesarzowej
Franciszek I Lotaryński 1708–1765 1745–1765 4 października 1745 we Frankfurcie wielki książę Toskanii od 1737 Maria Teresa 1745–1765
Józef II 1741–1790 1765–1790 3 kwietnia 1764 we Frankfurcie król Rzymian (Niemiec) od 1764 Maria Józefa Antonina Wittelsbach 1765–1767
Leopold II 1747–1792 1790–1792 9 października 1790 we Frankfurcie wielki książę Toskanii od 1765 Maria Ludwika Burbon 1790–1792
Franciszek II 1768–1835 1792–1806 14 lipca 1792 we Frankfurcie od 1804 cesarz Austrii Maria Teresa Burbon-Sycylijska 1792–1806

6 sierpnia 1806 Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć i tym samym również przestał obowiązywać tytuł cesarza rzymskiego.

Zobacz też

edytuj
  1. W 817 podniesiony przez ojca do rangi współcesarza.
  2. Córka cesarza bizantyńskiego – Leona VI.
  3. Przypuszcza się, że była to córka Ludwika III Ślepego.
  4. Koronacji cesarskiej dokonali w pałacu Lateran kardynałowie wyznaczeni uprzednio przez papieża Klemensa V. Papież sprawował swą władzę w Awinionie.
  5. Przyjął koronę cesarską z rąk przedstawiciela wpływowego rodu Colonna, Sciarra Colonny. Ówczesny papież Jan XXII sprawował swą władzę w Awinionie.
  6. Koronacji dokonał, za zgodą papieża Innocentego V, kardynał Pierre Bertrand du Colombier, wówczas biskup Ostii. Papież sprawował swą władzę w Awinionie.
  7. Koronacja na króla Rzymian (Niemiec).

Bibliografia

edytuj
  • Almut Bues, Historia Niemiec XVI-XVIII wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1998.
  • Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1981. ISBN 83-04-00444-5.
  • Jerzy Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002. ISBN 83-04-044226.
  • John H. Mundy, Europa średniowieczna 1150 – 1309, PWN, Warszawa 2001. ISBN 83-06-02826-0.
  • Jean-Francois Noel, Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998. ISBN 83-86857-95-1.