Budynek loży masońskiej Fryderyk pod Złotym Berłem
Budynek loży masońskiej Fryderyk pod Złotym Berłem – kamienica, która znajdowała się we Wrocławiu przy ulicy św. Antoniego 10, była ostatnią siedzibą loży masońskiej „Fryderyk pod Złotym Berłem”, skupiającej najwyższe warstwy mieszczaństwa i szlachty Wrocławia i Śląska. Kamienica została niszczona w 1945 roku.
 Kamienica przy ulicy św. Antoniego 10 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
św. Antoniego 22 |
| Typ budynku |
kamienica |
| Styl architektoniczny |
neoklasycyzm |
| Architekt | |
| Kondygnacje |
2 |
| Rozpoczęcie budowy | |
| Ukończenie budowy | |
| Zniszczono | |
Położenie na mapie Wrocławia  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
 51°06′32,1″N 17°01′33,1″E/51,108917 17,025861
| |
Historia edytuj
W XVIII wieku na posesji nr 10 wzniesiono kamienicę dla hrabiego Gerharda Wilhelma Strattmanna, pełniącego funkcję starosty ziemskiego księstwa wrocławskiego w latach 1714–1726. Była jedną z okazalszych kamienic, które wzniesiono przy tej ulicy. Jej budowa rozpoczęła się około roku 1718. W pierwszej kolejności powstały stajnie mogące pomieścić ponad 20 koni. Ich budowniczym był Christoph Hackner. On też prawdopodobnie wybudował dom Strattmanna. W latach 40. XVIII wieku kamienicę zakupił Paul Heinrich von Loen, który prawdopodobnie dokonał jej przebudowy. W 1749 roku, w wyniku wybuchu wieży prochowej, budynek został poważnie uszkodzony, a wysokość strat została wówczas oszacowana na 7333 1/3 reichstalerów, z kolei straty wyposażenia na 4666 2/3 rtl. W 1806 roku budynek nabył kupiec Christian Itzinger[1].
Siedziba loży edytuj
Dalsza historia kamienicy związana jest ściśle z funkcjonowaniem loży masońskiej „Fryderyk pod Złotym Berłem”. Loża została założona 10 grudnia 1776 roku[2] i była to druga tego typu organizacja po Zjednoczonej Loży „Pod trzema szkieletami, pod kolumną i pod dzwonem”[a] (j. niem. Vereinigten St. Johannis-Loge zu den drei Todtengerippen, zur Säule und zur Glocke) we Wrocławiu. Loża podlegała Wielkiej Królewskiej Loży-Matce „Trzech Globów”. Skupiała oficerów, jak i osoby związane z korporacją kupiecką, a także wrocławskich intelektualistów tworzących trzon założycielski Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczystej. Loża pierwotnie zajmowała pomieszczenia przy ul. Łaciarskiej 2. W 1793 loża zaczęła gromadzić własne zbiory biblioteczne, które w 1815 roku liczyły już około 300 woluminów. Około 1816 roku ówczesny mistrz loży Johann Wilhelm Oelsner podjął decyzję o budowie nowej siedziby, a projekt budynku sporządził architekt Carl Ferdinand Langhans, członek loży od 1815 roku. Kierownikiem budowy został 37-letni majster budowlany Johann Gottlieb Holland[2]. W styczniu 1816 roku Oelsner zakupił[2] od radcy miejskiego Christiana Ittzingera[b] działkę położoną przy obecnej ul. św. Antoniego 10 (wówczas numer 33) wraz z jego domem frontowym[3]. 6 listopada 1816 roku wmurowano kamień węgielny pod budowę przyszłej siedziby loży[2].
Budynek został zaprojektowany na tyłach istniejącej dwukondygnacyjnej, sześcioosiowej wówczas kamienicy nr 10 i był otoczony ogrodem. Od zachodu budynek zasłonięty był synagogą „Zum Tempel” należącą do kupca Gellerta[3]. Dziesięć lat później od południa wzniesiono nową synagogę Pod Białym Bocianem we Wrocławiu. Lokalizacja budynku mogła świadczyć o chęci do zachowania dyskrecji; budynek był niewidoczny z ulicy jednocześnie miał dobrą lokalizację względem Rynku, będącego handlowym centrum miasta. Wejście do budynku prowadziło przez sień kamienicy frontowej przy ul. św. Antoniego[4]. Budowa została zakończona w listopadzie 1817 roku[2].
W 1875/1876[4][3] roku architekt Carl Schmidt, również członek loży, wykonał plany przebudowy kompleksu. Zrealizowano przebudowę kamienicy frontowej, podniesiono ją o jedną kondygnację i zaadaptowano jej pomieszczenia na potrzeby loży, a fasada otrzymała nowy, neorenesansowy charakter[4].
W 1935 roku w wyniku represji wszystkie loże masońskie zostały w Niemczech zamknięte, a ich majątki skonfiskowane[3]. Według Grażyny Brody loża funkcjonowała do jej rozwiązania 16 lipca 1935 roku, a 16 sierpnia 1937 roku budynek loży został sprzedany za 48 000 marek kupcowi Gustavowi Heckerowi[2]. Budynek został zniszczony w 1945 roku[4].
Po II wojnie światowej w miejsce budynku wzniesiono blok mieszkalny[4].
Architektura edytuj
Zaprojektowany przez Langhansa budynek loży wkomponowywał się w istniejącą już zabudowę i sąsiednie działki, pozostawiając jedynie niewielki aneks przeznaczony na ogród. Po stronie wschodniej i południowej znajdowało się wąskie skrzydło zbliżone do odwróconej litery „L”, pełniące funkcje gospodarcze. Po stronie zachodniej budynek był zestawiony z dwóch połączonych ze sobą brył: pierwsza miała zarys czworoboku wydłużonego na osi północ-południe, ograniczonego dziedzińcem, druga miała prostokątny kształt, poszerzony od południowej strony o trójboczny ryzalit. Dziedziniec, prócz funkcji komunikacyjnej, pozwalał na doświetlenie pomieszczeń ulokowanych w otaczających go skrzydłach[3]. Wnętrza budynku Langhans zaprojektował, wzorując się na włoskich antycznych willach, których układ architekt studiował podczas podróży artystycznej po Włoszech w latach 1806–1808[3].
Budynek loży miał dwie kondygnacje. W części parterowej pomieszczenia pełniły głównie role gospodarcze, z wyjątkiem ulokowanego w ryzalicie salonu ogrodowego[3]. Pomieszczenia na drugiej kondygnacji przeznaczone były wyłącznie dla członków loży. Wejście na ten poziom znajdowało się we wschodniej części traktu tylnego, za sienią domu frontowego; były to wąskie kręte schody prowadzące na górę. Reprezentacyjne pomieszczenia na tym poziomie były ulokowane po zachodniej stronie dziedzińca: najbardziej na zachód znajdował się „pokój organów” („Orgelzimmer”), do którego miała dostęp wąska, najwyżej wtajemniczona grupa członków. Do tej sali przylegała „Świątynia pw. św. Jana” („Johannistempel”) w formie rotundy, która łączyła się z „3 świątynią” oraz z czworoboczną „Salą Ludwika”, pełniącą funkcje sali spotkań wolnomularzy i jadalni[3].
„Świątynia św. Jana” była ściśle związana z masońskimi rytuałami. Jej podstawą założenia był okrąg wpisany w umiarowy prostokąt z trójbocznym ryzalitem znajdującym się w południowej części. W części wschodniej i zachodniej (za kolumnami) umieszczono niewielkie aneksy wyniesione o dwa stopnie, przysłonięte draperiami. Część kolista była nakryta spłaszczoną kopułą wspartą na czterech kolumnach i ścianach rozdzielanych pilastrami, pomiędzy którymi umieszczono arkadowe wnęki. Kapitele kolumn i pilastrów, ozdobione egiptyzującymi motywami podtrzymywały pas belkowania ozdobiony fryzem z motywem meandru. Nad belkowaniem znajdowały się ostrołuczne lunety wypełnione stylizowanymi ornamentami floralnymi. Powierzchnia czaszy pokryta była gwiazdami. Pomieszczenie oświetlały trzy okna znajdujące się w głębokich wnękach od strony południowej. Aneks zachodni skomunikowany był z „3 świątynią”[3].
Do „pokoju organów” przylegała również obszerna i wysoka na półtorej kondygnacji „sala reprezentacyjna” („Festsaal”)[3]. Sala miała wysokość siedmiu metrów i była oświetlana wysokimi oknami oraz małymi okienkami pod stropem. Dłuższe ściany były artykułowane rytmicznie rozłożonymi parami pilastrów korynckich, które wspierały wydatne belkowanie, na którym z kolei umieszczono w podobnym rytmie pilastry jońskie. Południowa część tego pomieszczenia podniesiona była o trzy stopnie i zamknięta łukiem koszowym. U dołu stał tron mistrza. To szczególne miejsce dodatkowo było podkreślone parą korynckich kolumn i półkolistym oknem, które razem tworzyły motyw serliany. W ścianie północnej sali znajdowało się wejście. Całość wnętrza nakrywała kopuła z gwiazdami i z sześcioramienną gwiazdą w centrum[3]. Dekoracja wnętrza, jak i kapitele kolumn utrzymane były w charakterze egiptyzującym[4].
Uwagi edytuj
- ↑ Pierwsza loża masońska we Wrocławiu nosiła nazwę, pierwotnie w języku francuskim „Aux trois squelettes”, a następnie w języku niemieckim „Zu den drei Todtengerippen” („Pod trzema szkieletami”). Loża została założona 18 maja 1741 roku[3][2]
- ↑ Christian Itzinger i Oelsner byli członkami organizacji Humanitätsgarten, którą Oelsner zakładał[3]
Przypisy edytuj
- ↑ Brzezowski 2005 ↓, s. 191.
- ↑ a b c d e f g Wrocławska Loża wolnomularska „Fryderyk pod złotym berłem” w świetle materiałów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym we Wrocławiu.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Bożena Grzegorczyk, Uwag kilka o wrocławskim wolnomularstwie i siedzibie loży „Fryderyk pod złotym Berłem”, Quart Nr 1(27)/2013.
- ↑ a b c d e f Eysymontt i in. 2011 ↓, s. 191.
Bibliografia edytuj
- Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
- Wojciech Brzezowski: Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-885-6.