Historia Żydów w Łodzi
Historia Żydów w Łodzi – dzieje społeczności wyznania judaistycznego w Łodzi sięgają II połowy XVIII wieku.
Łódź rolnicza (do 1820)Edytuj
Łódź od początku założenia była osadą kościelną. Z powodu niechęci do innowierców odsetek niekatolików był minimalny. Pierwszym Żydem, który osiedlił się w Łodzi w 1772 roku, był Joachim Zelkowicz[1]. Początkowo żydowscy osadnicy należeli do gminy żydowskiej w Strykowie. W 1782 łódzcy Żydzi zaczęli przynależeć do gminy wyznaniowej w Lutomiersku. Sekularyzacja dóbr kościelnych w 1798 doprowadziła do wzrostu liczby ludności żydowskiej na tyle, by utworzyli w 1806 roku własną gminę. Sprowadzili do miasta pierwszego rabina Jehuda Arie z Widawy i w 1809 wybudowali na rogu Rynku pierwszą synagogę. W tym samym roku zakupiono plac pod cmentarz przy ul. Wesołej. Pochówki rozpoczęto na nim w 1811 roku. Wcześniej chowano zmarłych na cmentarzu w Lutomiersku.
Łódź przemysłowaEdytuj
W 1820 roku po wpisaniu Łodzi do spisu miast przemysłowych liczba mieszkańców zaczęła gwałtownie wzrastać, w tym liczba ludności żydowskiej. W celu zapobiegnięciu zbyt dużej ekspansji Żydów w Łodzi Józef Zajączek wydał w 1827 roku dekret określający zasady ich osiedlania w mieście – tworząc żydowskie getto. Obejmowało ono południową stronę Starego Rynku, ulicy Wolborskiej i Podrzecznej aż do rzeki Łódki. Obszar rewiru żydowskiego poszerzano kilkakrotnie: w 1841 roku, przeznaczając cały Rynek Starego Miasta, ulice Wolborską, Podrzeczną, oraz Drewnowską i w 1861 poszerzając aż do południowej i zachodniej części placu Kościelnego, ulicy Franciszkańskiej i Północnej. Jedynie bogaci Żydzi, ubierający się zgodnie z europejską modą mogli mieszkać poza gettem. Rewir Żydowski zlikwidował w 1862 roku Aleksander Wielopolski. W 1863 roku na miejscu starej, drewnianej synagogi wybudowano nową zwaną synagogą mauretańską, która była główną bożnicą gminy żydowskiej. W latach 70 XIX wieku wybudowano pierwszy dom modlitwy poza granicami dawnego rewiru – synagogę nowomiejską. W 1887 roku otworzono największą łódzką synagogę – tzw. Wielką lub „Postępową”, w której modlili się głównie fabrykanci Żydowskiego pochodzenia, ubierający się po europejsku, często mówiący po polsku. W 1892 roku otworzono nowy cmentarz, zamykając jednocześnie stary, na którym odbywały się na nowo pochówki podczas I wojny światowej, kiedy to nie było dostępu do nowego cmentarza. W latach 90. XIX wieku do Królestwa Polskiego zaczęło przybywać wiele emigrantów z ziem zabranych, tzw. Litwaków. Byli wśród nich rosyjscy Żydzi, którzy różnili się kulturą i językiem od Żydów mieszkających w Łodzi. Stanowili zamkniętą grupę i z tego powodu postanowili wybudować synagogę „Wołyńską” (ul. Wólczańska 6), którą oddano w 1904 roku.
Synagoga gminna
Wielka Synagoga
Wielka Synagoga
Synagoga Nowomiejska
Synagoga Wołyńska
II wojna światowaEdytuj
Po wkroczeniu Niemców do Łodzi hitlerowcy od razu rozpoczęli plany utworzenia getta. W nocy z 10 na 11 listopada 1939 roku podpalili, zdewastowali i zburzyli większość łódzkich synagog. 8 lutego 1940 roku oficjalnie utworzono, drugie co do wielkości po Warszawskim, Litzmannstadt-Getto. Do łódzkiego getta zwożono Żydów z Niemiec, jak i terenów będących pod ich okupacją: Czech, Austrii, Luksemburga, Kraju Warty. Łącznie przez getto przeszło ponad 200 tys. Żydów z Europy Zachodniej. W getcie produkowano odzież, obuwie, meble, wyroby tekstylne i kaletnicze na potrzeby Wehrmachtu i prywatnych firm m.in: AEG[2]. W getcie funkcjonowały samorządne władze żydowskie – Starszeństwo Żydowskie z Przewodniczącym Getta Chaimem Rumkowskim na czele. Pierwsze deportacje z getta do obozów śmierci odbyły się w 1942 roku do obozu w Kulmhof an Nehr (Chełmno nad Nerem). Likwidację getta zarządził w maju 1944 roku Heinrich Himmler – odbyła się ona w dwóch etapach. Pierwsze transporty w dniach 23 czerwca – 14 lipca 1944 roku wywiozły około 7 tys. Żydów do obozu Kulmhof. Drugim etapem było wywiezienie w dniach 9 – 29 sierpnia 1944 roku 70 tys. mieszkańców getta do Auschwitz-Birkenau. Ostatnim transportem (29 sierpnia) odjechał również Chaim Rumkowski. W ten sposób getto przestało istnieć, jako ostatnie żydowskie getto na terenach Polski. Pozostało jedynie 810 osób w celu uprzątnięcia getta oraz 600 Żydów, których wywieziono do obozu w Königs Wusterhausen. W okresie istnienia getta zmarło w nim z głodu lub chorób 45327 osób, które pochowano na cmentarzu żydowskim – na tzw. Polu Gettowym.
Pole gettowe
Getto w 1940
PRL i współczesnośćEdytuj
Do Łodzi po zakończeniu wojny wróciło około 46 tys. Żydów. Po zlikwidowaniu przez władze PRL gmin żydowskich utworzono Kongregację Wyznania Mojżeszowego, która była filią Zarządu Głównego w Warszawie. Po pogromie kieleckim blisko połowa łódzkich Żydów wyjechała z Polski. Pozostała wspólnota żydowska zaczęła odradzać się; zaczął działać teatr, dwie szkoły oraz około 20 gazet i czasopism w językach jidysz, hebrajskim i polskim. W latach 1956–1957 kolejni Żydzi opuścili miasto, przeprowadzając się do Izraela. W 1969 roku, po nagonce antyżydowskiej, znów z Łodzi wyjechały osoby pochodzenia żydowskiego. W latach 70. w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Żydów zarejestrowanych było tylko 200 osób, jednak z każdym rokiem liczba ta zmniejszała się.
W 1989 roku do łódzkiej gminy należało 60 osób. W 1997 roku gmina odzyskała budynki przy ul. Pomorskiej 18 – przedwojennej siedzibie gminy. W 1998 roku urządzono w jednym z budynków gminnych synagogę, obecnie najczęściej używaną, drugą jest Synagoga Reicherów (ul. Rewolucji 28). W 2008 roku otwarto mykwę.
Synagoga Reicherów
Wnętrze Synagogi Reicherów
Budynek gminy
DemografiaEdytuj
| Rok | Liczba ludności | Procent lm.[a] |
|---|---|---|
| 1793 | 11 | 6% |
| 1809 | 98 | 19% |
| 1820 | 259 | 34% |
| 1897 | 98 677 | 31% |
| 1912 | 104 974 | 22,9% |
| 1939 | 233 tys. | 34,7% |
| 1944 | 72 tys. | |
| 1946 | 46 tys. | |
| 1969 | niecałe 1 000 | 1% |
| 2012 | ponad 300 | 0,04% |
Zobacz teżEdytuj
UwagiEdytuj
- ↑ lm. - liczba mieszkańców
PrzypisyEdytuj
- ↑ Jan Kanty Chrzanowski: Historia Łodzi do 1865 roku. Łódź: Grey Studio, 2013, s. 127. ISBN 978-83-937590-0-2.
- ↑ Historia – Społeczność Żydowska przed 1989 – Łódź (pol.). Wirtualny Sztetl. [dostęp 2014-01-18].
BibliografiaEdytuj
- Żydzi łódzcy (pol.). W: Związek byłych łodzian w Izraelu [on-line]. lodz-israel.co.il. [dostęp 2014-01-25].
- Krzysztof Kowalczyński: Łódź przełomu wieków XIX/XX. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2008, s. 15-16, 37-42. ISBN 978-83-61253-28-0.
- Jan Kanty Chrzanowski: Historia Łodzi do 1865 roku. Łódź: Grey Studio, 2013, s. 127. ISBN 978-83-937590-0-2.
Linki zewnętrzneEdytuj
- Łódź na portalu Wirtualny Sztetl