Łódź

miasto w województwie łódzkim, stolica województwa

Łódź (jid. ‏לאָדזש‎ [lɔd͡ʒ], niem. Lodz [lot͡ʃ], Lodsch [lo], w latach 1940–1945 Litzmannstadt[5][6]) – miasto na prawach powiatu w środkowej Polsce. Większość dzisiejszej Łodzi znajduje się w historycznej ziemi łęczyckiej, a niewielka część miasta (na lewym brzegu Neru) w ziemi sieradzkiej. Siedziba władz województwa łódzkiego, powiatu łódzkiego wschodniego oraz gminy Nowosolna, przejściowa siedziba władz państwowych w 1945 roku[7].

Łódź
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Plac Wolności, Light Move Festival
Pałac PoznańskiegoManufaktura
Dworzec TramwajowyŁódź Fabryczna, NCŁ
Ulica PiotrkowskaEC1
Biała Fabryka, Kościół św. Mateusza, Katedra
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Ex navicula navis
(Z łódeczki łódź)
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Aglomeracja

łódzka

Data założenia

przed 1332

Prawa miejskie

29 lipca 1423

Prezydent

Hanna Zdanowska

Powierzchnia

293,25[1] km²

Wysokość

162–278,5 m n.p.m.

Populacja (1.01.2023)
• liczba ludności
• gęstość


658 444[2]
2245 os./km²

Strefa numeracyjna

42

Kod pocztowy

90-001 do 94-413

Tablice rejestracyjne

EL, ED[a]

Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łódź”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łódź”
Ziemia51°46′36″N 19°27′17″E/51,776667 19,454722
TERC (TERYT)

1061011

SIMC

0957650

Hasło promocyjne: Łódź kreuje[3]
Urząd miejski
ul. Piotrkowska 104
90-926 Łódź[4]
Strona internetowa
BIP

Ośrodek akademicki (19 uczelni[8]), kulturalny i przemysłowy. Przed przemianami polityczno-gospodarczymi w 1989 r. centrum przemysłu włókienniczego i filmowego.

Od 1910 siedziba diecezji śląsko-łódzkiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. Siedziba rzymskokatolickiej diecezji łódzkiej od 1920 roku, metropolii łódzkiej od 2004 roku. Od 1948 roku siedziba prawosławnej diecezji łódzko-poznańskiej. Ważny ośrodek życia religijnego, ekumenicznego i dialogu międzyreligijnego.

Łódź jest czwartym miastem w Polsce pod względem liczby ludności (658 444 mieszkańców; po Warszawie, Krakowie i Wrocławiu)[9] i czwartym pod względem powierzchni (293,25 km²; po Warszawie, Krakowie i Szczecinie)[1].

Miasto należy do Unii Metropolii Polskich[10] i Związku Miast Polskich[11], Związku Powiatów Polskich[12], a także do stowarzyszenia Eurocities[13] oraz Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich[14].

Położenie edytuj

 
Aglomeracja łódzka (2011); zdjęcie satelitarne (sztuczne kolory), Landsat-5
 
Ukształtowanie powierzchni miasta wraz z warstwicami na podstawie DEM (cyfrowego modelu wysokościowego)
Położenie geograficzne Łodzi[15]
Najdalej wysunięte granice miasta
na północ 51°51′40″N
na południe 51°41′11″N
na zachód 19°20′41″E
na wschód 19°38′30″E

Łódź znajduje się w środkowej części województwa łódzkiego. Miasto jest położone na Wzniesieniach Łódzkich oraz Wysoczyźnie Łaskiej.

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosi 293,25 km²[1].

Rozciągłość granic miasta południkowa (na południku 19°) wynosi 19,5 km (10′29″), a równoleżnikowa (na równoleżniku 51°) wynosi 17′49″[15]. Łódź graniczy z miastami: Aleksandrów Łódzki, Konstantynów Łódzki, Zgierz, Pabianice, oraz z gminami: Aleksandrów Łódzki, Andrespol, Brójce, Ksawerów, Nowosolna, Pabianice, Rzgów, Stryków, Zgierz. Aglomeracja łódzka liczy około 1,1 mln mieszkańców.

Krzyżują się tu linie kolejowe z Warszawy i Koluszek, ToruniaKutna, PoznaniaOstrowa Wielkopolskiego, oraz drogi krajowe z Gdańska i Torunia, z Konina, Wrocławia, Piotrkowa Trybunalskiego i Częstochowy oraz z Warszawy. W odległości ok. 10 km od miasta znajduje się skrzyżowanie transeuropejskich autostrad A1 i A2.

Większość dzisiejszej Łodzi (włącznie z centrum i najstarszą częścią miasta) znajduje się w historycznej ziemi łęczyckiej, a niewielki południowo-zachodni obszar Łodzi na lewym brzegu Neru (zawierający części miasta: Ruda Pabianicka, Chocianowice i Łaskowice) w historycznej ziemi sieradzkiej. W okresie I Rzeczypospolitej teren ten znajdował się w większości w powiatach brzezińskim i łęczyckim województwa łęczyckiego i w niewielkiej części w powiecie szadkowskim województwa sieradzkiego[16][17].

W sierpniu 2003 roku z inicjatywy czytelników „Gazety Wyborczej” w Łodzi, zlokalizowano geograficzny środek miasta. Przeprowadzone pomiary wykazały, że geograficzny środek Łodzi znajduje się 100 metrów na południe od skrzyżowania ulic: J. Tuwima i Przędzalnianej.

Struktura użytkowania gruntów
(1 stycznia 2020)[18]
Rodzaj %
Grunty zabudowane i zurbanizowane 51,53%
Użytki rolne 39,21%
Grunty leśne 8,41%
Grunty pod wodami 0,45%
Tereny różne 0,39%
Σ 100%
 
Mapa hipsometryczna Łodzi

Środowisko naturalne edytuj

Osobny artykuł: Rzeki w Łodzi.
 
Las Łagiewnicki – jeden z największych lasów miejskich w Europie
 
Ner na Lublinku

Łódź leży na wysokości od 163,6 m n.p.m. (na terenie Grupowej Oczyszczalni Ścieków) do 284 m n.p.m. w rejonie ulicy Kasprowicza (Nowosolna)[19]. Teren zamknięty granicami administracyjnymi miasta opada w kierunku z północnego wschodu na południowy zachód, zgodnie z nachyleniem zachodniego stoku Garbu Łódzkiego, na dziale wodnym I rzędu Wisły i Odry.

Przez Łódź przepływa 19[20] większych lub mniejszych rzek i strumieni: Ner, Łódka (dawniej nazywała się Ostroga) i jej dopływ Bałutka, Dobrzynka, Gadka, Jasień i jego dopływy: Karolewka, Olechówka (oraz jej dopływ Augustówka) i Lamus, Jasieniec – dopływy Neru, źródłowy odcinek Bzury i jej pierwszy prawobrzeżny dopływ Łagiewniczanka, Sokołówka (również dopływ Bzury) i jej dopływy: Brzoza, Aniołówka, Wrząca i Zimna Woda, a także – po włączeniu NowosolnejMiazga (dopływ Wolbórki). Są to niewielkie cieki i w centrum miasta w większości płyną ukryte w podziemnych kanałach.

Klimat edytuj

Średnia temperatura i opady dla Łodzi
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] 0,5 2,1 6,9 13,5 18,9 21,7 24,1 23,8 18,4 12,7 6,0 1,9 12,5
Średnie dobowe temperatury [°C] -1,6 -0,6 3,2 8,7 13,8 16,7 18,9 18,5 13,8 9,0 3,6 0,0 8,7
Średnie temperatury w nocy [°C] -3,6 -3,2 -0,4 4,0 8,7 11,7 13,8 13,3 9,3 5,3 1,3 -1,8 4,9
Opady [mm] 40,7 36,3 39,7 33,5 63,5 65,2 90,0 56,5 42,1 37,6 40,8 35,9 582
Średnie usłonecznienie [h] 42 54 113 171 237 224 229 227 156 105 49 36 1644
Źródło: [21] 2020-01-01

Nazwa miasta edytuj

Dawniej miejscowość nosiła nazwę Łodzia. Źródła historyczne zanotowały następujące formy nazwy: Lodza i Lodzia (1332), villa Lodza (1387), Lodza, Stara Lodza, villa Lodzya, in oppido Lodzya, in villa Lodzya antiqua (1511–1523), Lodzya oppidum (1534), Lodzia (1552), w Lodzii (1564–1565), Lodzya antiqua (1576), Lodz (1783), Łódź (1827), Łódź (1884). Językoznawcy wywodzą nazwę od słowa łódka, łódź – oznaczającego małą jednostkę pływającą. Wywód taki podaje Kazimierz Rymut w VI tomie naukowego opracowania polskiego nazewnictwa pt. „Nazwy miejscowe Polski[22].

Pochodzenie nazwy „Łódź” stało się przedmiotem polemik i na ten temat istnieje również kilka hipotez, według których nazwa miasta wywodzi się od:

„Poszczególni autorzy mocno różnili się w swoich poglądach na temat pochodzenia nazwy Łodzi. Byli natomiast zgodni co do jednego, iż nie wywodzi się ona od miejscowej rzeczki, Łódki jak to głosiła tutejsza tradycja”. Nazwa rzeki „pojawia się dopiero w XIX w., a poprzednio Łódka znana była jako Starowiejska lub Stara” czasem po prostu „rzeka” lub „Ostroga”[24];

  • łodzi jako środka komunikacji.

Równie nieuzasadniona wydaje się ta ostatnia hipoteza choć przez Łódź przepływa około 20 większych lub mniejszych rzek oraz strumieni, które obecnie pozostają niewidoczne z zewnątrz, ponieważ są niewielkimi ciekami i w większości płyną przez miasto ukryte w podziemnych kanałach. Odegrały one w przemysłowym rozwoju miasta istotną rolę. W 1822 roku w granicach Łodzi działało 15 młynów wodnych umiejscowionych na tych rzeczkach, a łatwy dostęp do wody stał się jedną z podstawowych przyczyn budowania na ich bazie foluszy, a później lokalizowania w mieście szeregu fabryk włókienniczych[25].

„Szkopuł w tym, że na całym obszarze średniowiecznego miasteczka Łodzia nie można się doszukać akwenu ani nawet strumienia, mogącego posłużyć do transportu wodnego. Brak także jakichkolwiek śladów w starych dokumentach i rejestrach, aby ktokolwiek z mieszkańców trudnił się szkutnictwem, czy choćby nawet ciesielstwem związanym z dłubaniem w pniach drzew najprostszych czółen”[26]. „Nazwa ta nie może być kojarzona z łodzią, obiektem pływającym po wodzie, gdyż żaden z funkcjonujących tam cieków nie nadawał się do spławu”[27]. „Łódź nie leżała nad spławną rzeką”[28].

Napływająca w XIX w. ludność niemiecka używała nazwy miasta w formie „Lodz” bądź „Lodsch”. W okresie II wojny światowej, po włączeniu miasta w granice III Rzeszy, okupant zmienił – 11 kwietnia 1940 – nazwę na Litzmannstadt[5][29], na cześć Karla Litzmanna, niemieckiego generała znanego ze zwycięskich działań w tzw. bitwie pod Łodzią w listopadzie 1914 r.

Łódź bywa nazywana „polskim Manchesterem” z racji dominującego tu niegdyś przemysłu tekstylnego[30].

Historia edytuj

 
Przywilej Renowacyjny dla Łodzi (1433 rok), wydany przez Króla Władysława Jagiełłę. Najstarszy zachowany dokument dotyczący miasta[31]
 
Kamień pamiątkowy odsłonięty 29 lipca 1998 z okazji 575. rocznicy nadania praw miejskich Łodzi – Stary Rynek[32]
Osobny artykuł: Kalendarium historii Łodzi.
 
Pieczęć miejska Łodzi z 1577

Łódź rolnicza edytuj

Miejscowość ma metrykę średniowieczną. Łódź początkowo była małą wsią leżącą w granicach historycznej ziemi łęczyckiej, którą władali książęta łęczyccy. Pierwsza wzmianka znajduje się w dokumencie sygnowanym przez księcia ziemi łęczyckiej i dobrzyńskiej Władysława Garbatego[33] z 1332 r., który związany był z nadaniem kilku wsi, w tym również wsi o nazwie Lodza („Łodzia”)[34], w wieczyste posiadanie biskupom kujawskim[33][35]. Prawa miejskie nadane zostały miejscowości w Przedborzu nad Pilicą 29 lipca 1423 r., a wraz z nimi pozwolenie na organizowanie targów[36].

Do końca XVII w. Łódź rozwijała się jako małe miasteczko rolnicze, będące własnością biskupstwa włocławskiego[37] (Łódź była prywatnym miastem duchownym (vel kościelnym)[38] – jako Łodzia jest wymieniana wśród miast biskupstwa włocławskiego w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego w końcu XVI wieku[39]). Stała się ona wtedy lokalnym ośrodkiem handlowym oraz rzemieślniczym. Mieściło się tu osiem młynów oraz warsztaty kołodziejów, bednarzy, szewców, cieśli i rzeźników. W 1424 r. biskup włocławski Jan Pella określił obowiązki i przywileje mieszkańców Łodzi, a od 1471 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg miejskich[40]. W 1496 r. król Jan I Olbracht potwierdził przywileje królewskie na odbywanie dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu[40] w mieście Lodzya. W szczytowym okresie rozwoju „Łodzi rolniczej”, na początku XVI wieku, miasto liczyło 70 rodzin mieszczańskich i około 30 domostw (1534 r. – pierwszy spis ludności)[41].

Okres potopu szwedzkiego w połowie XVII w. doprowadził do upadku i częściowego wyludnienia. W 1739 r. w Łodzi mieszkało 97 rodzin. W 1777 r. Łódź liczyła 265 mieszkańców, a w mieście stało 66 domów[40]. Do II rozbioru Polski Łódź znajdowała się w województwie łęczyckim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów[42].

Po II rozbiorze Polski w 1793 r. Łódź trafia do zaboru pruskiego[43][42]. W tym czasie liczyła jedynie 250 mieszkańców, a obszar zabudowany obejmował obecne Stare Miasto. Ze względu na niewielkie rozmiary pruskie władze w 1794 roku rozważały odebranie miejscowości praw miejskich i przekształcenie jej ponownie w wieś[44]. W 1798 roku, wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych, stała się miastem rządowym[43]. Od 1807 roku należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku do Królestwa Polskiego (Kongresówki), które należało do Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski), choć wojska rosyjskie na terenie Łodzi przebywały już od 1813 roku[40][42].

Łódź przemysłowa edytuj

 
Dom Krystiana Wendischa,
ul. Przędzalniana 71
 
Dom Traugotta Grohmana,
ul. Targowa 81
 
Pierwsza monografia Łodzi z 1853 r. Oskara Flatta

W 1820[45] na podstawie dokumentu z dnia 18 września, sygnowanego przez księcia namiestnika Józefa Zajączka, rząd Królestwa Polskiego włączył Łódź do grona osad przemysłowych w kalisko-mazowieckim okręgu przemysłowym i przeznaczył jej rolę ośrodka tkackiego i sukienniczego[46]. Stało się to na wniosek ówczesnego prezesa Komisji Województwa MazowieckiegoRajmunda Rembielińskiego[47]. Za powstaniem osady fabrycznej przemawiały warunki naturalne i prawne:

  • państwowa własność ziemi – możliwość wydzielania działek osadnikom,
  • duże zalesienie – drewno jako materiał budowlany i opałowy[45],
  • liczne drobne rzeczki[45] o dużym spadku (m.in. Ostroga/Łódka, Jasień, Olechówka) – energia do napędu maszyn.

Miasto liczyło wówczas ok. 800 mieszkańców, a decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”. Industrializacja oparta była przede wszystkim na napływających do miasta rzemieślnikach różnych specjalności włókienniczych, którzy zachęcani byli licznymi przywilejami[48]. Aby sprostać potrzebom osadników, władze miejskie – w latach 1821–1823 – rozplanowały i wytyczyły osadę sukienniczą „Nowe Miasto”[49]. Ulokowano ją na południe od istniejącego „Starego Miasta”, a najważniejszym jej elementem był centralnie położony, ośmioboczny rynek, z czterema wylotowymi ulicami na jego osiach (Nowy Rynek – dzisiejszy plac Wolności)[50]. Od 1823 do połowy XIX w. do Łodzi przybywali głównie niemieckojęzyczni tkacze z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, Brandenburgii i Moraw[48]. Rejony te posiadały długą tradycję rzemiosła tkackiego, która jednak powoli chyliła się ku upadkowi wskutek procesów industrializacji, jak i utraty rynków zbytu związanej z nowym podziałem politycznym Europy po 1815.

W latach 1824–1827 wytyczono osadę „Łódka”, położoną na południe od „Nowego Miasta”, wzdłuż osi, którą stanowiła ulica Piotrkowska[49]. Po regulacji fabryczna Łódź składała się z sześciu części rozlokowanych na pięciowiorstowej długości. W jej skład wchodziły: Stare Miasto, osada sukiennicza zwana „Nowym Miastem”, osada tkacka, osada prządnicza, Osada Szlązaki oraz Nowa Dzielnica[51].

Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego wydana w 1827 informuje o 97 domach w Łodzi i 939 mieszkańcach miasta[52]. Gwałtowny rozwój Łodzi przeobraził ją w ciągu kilkudziesięciu lat z małej mieściny (liczącej w 1830 r. 4 tys., a w 1865 r. 40 tys. ludności) w przemysłową metropolię z 300 tys. mieszkańców w 1900 r. i 500 tys. w 1914 r.[50] Około 50% ludności Łodzi stanowili Polacy, 40% Żydzi, prawie 10% Niemcy i 1–2% pozostali[53]. Było to zatem miasto wielonarodowe z występującymi problemami wewnętrznymi pomiędzy przedstawicielami różnych narodowości, które władza rosyjska specjalnie dodatkowo skłócała.

Łódź wielkoprzemysłowa edytuj

Początki Łodzi wielkoprzemysłowej związane są z powstaniem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, kiedy w mieście powstały wielkie manufaktury, m.in. kompleks fabryczny Ludwika Geyera, rozwijający się od 1828 r. – z pierwszą na terenach Królestwa Polskiego i jedną z pierwszych na terenach Imperium Rosyjskiego maszyną parową (1839 r.[54] – znany dziś jako „Biała Fabryka”). W latach 30. XIX w. było to największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Królestwie Polskim. Łódź eksportowała swoje wyroby głównie do Rosji i Chin.

 
Reklama zakładów Salomona Barcińskiego położonych przy ul. Tylnej

Okres po upadku powstania listopadowego (1831 r.) przyniósł bariery celne i pewną stagnację. W 1850 miasto było już dość znaczne i funkcjonowali w nim liczni rzemieślnicy: „13 bednarzy, 2 brukarzy, 4 blacharzy, 7 felczerów, 6 cieśli, 6 czapników, 4 dekarzy, 1 folusznik, 3 garbarzy, 5 gwoździarzy, 2 introligatorów, 1 kominiarz, 1 konował, 1 kotlarz, 10 kowali, 48 krawców, 8 kołodziejów, 2 koszykarzy, 2 kapeluszników, 2 mechaników, 21 muzykantów, 4 modniarki, 22 młynarzy, 2 mosiężników, 4 mydlarzy, 9 murarzy, 32 piekarzy, 3 piernikarzy, 2 piwowarów, 10 powroźników, 4 praczki, 2 postrzygaczy, 2 pompiarzy, 8 rymarzy, 33 rzeźników, 1 rękawicznik, 10 ślusarzy, 5 szklarzy, 5 szwaczek, 39 szewców, 31 stolarzy, 7 sztycharzy, 3 szmuklerzy, szczotkarz, 10 tokarzy, 2 waciarzy, 3 zegarmistrzów, złotnik, 15 zdunów”. W sumie w mieście miało swoją siedzibę 18 cechów rzemieślniczych, a także dwie apteki (pierwsza apteka powstała w 1829 przy Rynku Nowego miasta – dzisiaj Plac Wolności 7, która w 1840 została przeniesiona przez nowego właściciela magistra farmacji Bogumiła Zimmermanna pod adres aktualnie Plac Wolności 2), cukiernia, kawiarnia, trzech lekarzy oraz siedem ówczesnych hoteli – tzw. domów zajezdnych[55][56].

Kolejny okres koniunktury napędził w drugiej połowie XIX w. rozwój rynku wewnętrznego, otwarcie w 1865 r. linii kolejowej Fabryczno-Łódzkiej[57] do Koluszek na trasie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, napływ taniej siły roboczej (po uwłaszczeniu chłopstwa)[57] i ponowne otwarcie eksportu po zniesieniu przez Rosję granicy celnej w 1851 r. (pomiędzy tzw. ziemiami zabranymi wcielonymi bezpośrednio w skład Rosji i rosyjską Kongresówką), oraz wprowadzenie w 1877 r. tzw. złotych ceł w Cesarstwie Rosyjskim, do którego przynależała Łódź.

 
Fabryka Izraela Poznańskiego, ul. Ogrodowa 17

W tym czasie rosły fortuny przemysłowe Scheiblerów, Grohmanów, Poznańskich. Powstały pierwsze miejscowe banki (w 1872 r. z inicjatywy Karola Scheiblera – Bank Handlowy w Łodzi[40] oraz Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Łodzi[58]), udzielające głównie kredytów handlowych. Rósł też udział lokalnego kapitału w bankach warszawskich. Łódź stała się miejscem wielkich szans, głównie dla Żydów, Niemców, Polaków i Rosjan – przysłowiową Ziemią Obiecaną (jest to publicystyczne określenie Łodzi, będące tytułem powieści W. Reymonta). Ich ślady są ciągle czytelne w dzisiejszym mieście w postaci zespołów pofabrycznych, zabytków architektonicznych, świątyń czy cmentarzy. W roku 1902 uruchomiono prywatną Kolej Warszawsko-Kaliską, łączącą Łódź z Warszawą przez Łowicz na wschodzie oraz przez Sieradz z Kaliszem na zachodzie[59]. Przedłużenie w 1906 linii z Kalisza do Ostrowa Wielkopolskiego dało Łodzi bezpośrednie połączenie z niemiecką siecią kolejową.

Jednocześnie miasto było w tym okresie areną powtarzających się strajków i rozruchów robotniczych, przeradzających się nieraz w krwawe zajścia. Jednym z pierwszych był strajk w 1872 r. w fabryce Karola Scheiblera[60]. W 1892 r. nastąpił tzw. bunt łódzki przeciwko niesprawiedliwości wobec pracowników wdrożonej przed zaborcę rosyjskiego zakończony interwencją wojska[61]. Do największych starć doszło w czasie Rewolucji 1905 roku na ziemiach polskich należących do Rosji, w czasie której m.in. dokonano zamachu na fabrykanta Juliusza Kunitzera[62].

Mimo swoich rozmiarów i pojedynczych inwestycji Łódź pozostawała w ogromnej mierze ignorowana przez centralne władze rosyjskie i rażąco niedoinwestowana pod względem infrastruktury transportowej, technicznej i społecznej. Kilkusettysięczne miasto posiadało jedynie godność siedziby powiatu, podlegając gubernatorowi rezydującemu w kilkunastokrotnie mniejszym Piotrkowie[40][42]. Nie istniały połączenia kolejowe w kierunku północno-zachodnim (Konin, Poznań), północnym (Kutno, Toruń) oraz południowym (Piotrków, Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie). Brak było sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, szkolnictwo stało na niskim poziomie. W 1845 otwarto natomiast szpital, sfinansowany przez miasto Łódź, rząd, darczyńców prywatnych oraz z tzw. ceduł muzycznych („podatek od zabaw”) opłaconych w Łodzi, Zgierzu, Konstantynowie i Aleksandrowie (placówka w założeniu miała służyć mieszkańcom tych właśnie miast, którzy mieli też swoich przedstawicieli w radzie nadzorczej)[63].

Łódź podczas I wojny światowej edytuj

 
Ulica Piotrkowska w grudniu 1914

5 grudnia 1914, po klęsce poniesionej przez wojska rosyjskie w bitwie pod Łodzią, administracja rosyjska rozpoczęła ewakuację z miasta. 6 grudnia do Łodzi wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczynając niespełna czteroletni okres okupacji miasta[64][40].

W dniu 15 lutego 1916 wizytował Łódź król saski Fryderyk August. Spotkał się tu z generałem gubernatorem Felixem von Barthem. Po dłuższej rozmowie z nim przespacerował się po tworzonym parku im. księcia J. Poniatowskiego, a następnie spotkał się na kolacji z przedstawicielami łódzkiego establishmentu w hotelu „Grand”[65].

W wyniku grabieżczej polityki okupanta niemieckiego (m.in. rekwizycje metali kolorowych) doszło do ogromnej dewastacji łódzkich fabryk. W połączeniu z utratą wschodnich rynków zbytu przyczyniło się to do znaczącego upadku przemysłu włókienniczego; zaczął się on podnosić z tych zniszczeń dopiero około połowy lat 30.

Łódź – okres międzywojenny edytuj

 
Plac Jana Henryka Dąbrowskiego w 1930
 
Stary Rynek w 1936

W listopadzie 1918 r. Łódź weszła w skład tworzącego się państwa polskiego. Stanowiąc drugi co do wielkości ośrodek miejski w Polsce, Łódź po raz pierwszy w historii uzyskała rangę ośrodka administracji regionalnej, stając się siedzibą władz wojewódzkich[66][42].

17 września 1919 roku doszło do pogromu w Łodzi. Po manifestacji robotniczej stłumionej przez policję lumpenproletariat i żołnierze armii Józefa Hallera dokonali pogromu na żydowskich mieszkańcach Łodzi[67].

Ze względu na silną pozycję mniejszości narodowych w mieście (w 1931 r. wśród 357 tys. mieszkańców Łodzi było 59% Polaków, 31,7% Żydów oraz 8,9% Niemców) i jego przemysłowy charakter Łódź pozbawiona była poważniejszego wsparcia inwestycyjnego ze strony państwa polskiego, co zrzuciło cały ciężar rozwoju infrastruktury na barki lokalnego samorządu. Magistrat jako pierwszy wprowadził w 1919 r. powszechny obowiązek szkolny[68][69], sfinansował budowę sieci szpitali i nowoczesnych szkół podstawowych, a w r. 1930 wydatnie wsparł utworzenie w Łodzi jednego z pierwszych w Europie muzeów sztuki współczesnej[70]. Do 1939 r. nie ulokowano jednak w Łodzi uniwersytetu ani żadnej innej państwowej instytucji kulturalnej o większym znaczeniu.

W 1924 roku wybudowano brakujące połączenie kolejowe w kierunku północnym, łącząc Łódź z Toruniem i Gdańskiem przez Zgierz, Łęczycę i Kutno. Jedną z głównych inwestycji transportowych kraju – magistralę węglową – wytyczono w latach 1928–1933 35 km na zachód od Łodzi, zaprzepaszczając szanse na dogodne połączenie miasta z południem kraju.

W okresie międzywojennym Łódź była jednym z miast, w których duże wpływy mieli komuniści. W 1934 roku na unieważnioną listę komunistyczną w wyborach do Rady Miejskiej oddanych zostało ok. 40 tys. głosów. Od początku 1936 roku dość dobrze układała się współpraca łódzkich organizacji PPS oraz nielegalnej KPP. W kolejnych wyborach do Rady Miejskiej we wrześniu 1936 roku na wspólną listę socjalistyczno-komunistyczną padło prawie 95 tys. głosów co dało 34 mandaty w 72-osobowej Radzie[71].

W pierwszej połowie 1936 roku w mieście doszło do ekscesów o podłożu antysemickim[72].

Łódź podczas II wojny światowej edytuj

 
„Z rozkazu Führera to miasto nazywa się Litzmannstadt” – tablica ustawiona w 1940 r. na Deutschlandplatz (pl. Wolności)
 
Siedziba Komisariatu Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny w okupowanej Łodzi, przy obecnej ul. Piotrkowskiej 133
 
Łódź, marzec 1944 – Arthur Greiser przemawia podczas uroczystości na cześć milionowego Niemca przesiedlonego do Kraju Warty ze wschodniej Europy

Łódź została zajęta przez wojska niemieckie 8 września 1939 r.[73]

Dekret kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera – z 8 października 1939 r.[74] – o nowym podziale i administracji ziem zagarniętych Rzeczypospolitej Polskiej nie rozstrzygał losów Łodzi. Początkowo planowano stworzyć w Łodzi stolicę Generalnego Gubernatorstwa, lecz determinacja miejscowych Niemców, wsparta działaniami miejscowych niemieckich czynników partyjnych i gospodarczych, legła u podstaw decyzji Hitlera o wcieleniu miasta do Rzeszy. Uroczyste ogłoszenie tego aktu nastąpiło 9 listopada 1939 roku[75]. Początkowo Łódź znalazła się w rejencji kaliskiej, ale już z początkiem 1940 r. otrzymała niemieckie prawa miejskiego samorządu oraz uprawnienia miasta wydzielonego[76]. Również z Kalisza do Łodzi przeniesiono siedzibę rejencji, tworząc rejencję łódzką[42].

Z dniem 11 kwietnia 1940 r. zmieniona została nazwa miasta na Litzmannstadt, na cześć niemieckiego generała Carla von Litzmanna[77], dzięki którego manewrowi w listopadzie 1914 r. wojska niemieckie odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Łodzią; była to jedna z trzech największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim (dwie pozostałe: pod Tannenbergiem (Grunwaldem) oraz pod Gorlicami).

Po włączeniu Łodzi do Rzeszy (9 listopada 1939) ulice miasta otrzymały nowe, niemieckie nazewnictwo[40] (korygowane później trzykrotnie: w 1940, 1941 i 1942). Między innymi po ucieczce Rudolfa Hessa do Anglii jego ulicę (ob. al. marsz. J. Piłsudskiego) zmieniono na Ostland Strasse[78].

W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. okupanci przeprowadzili tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt będącą regionalną częścią akcji przeprowadzonej przez Niemców w całej okupowanej Polsce w ramach tzw. Intelligenzaktion – „Akcji Inteligencja”. Była ona wymierzona w polską elitę intelektualną mieszkającą w regionie łódzkim. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. w lasach lućmierskich rozstrzelano ok. 500 osób, a do grudnia w sumie wymordowano w nich około 1500 intelektualistów, urzędników oraz duchownych[79]. W sumie podczas okupacji, w lesie koło Lućmierza, Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób. Byli to głównie więźniowie narodowości polskiej i żydowskiej z Radogoszcza i getta łódzkiego.

Nazistowska administracja odizolowała całą żydowską ludność miasta (ok. 160 tys. osób) w getcie utworzonym formalnie w lutym 1940 r. (ostatecznie zamkniętym 30 kwietnia) na Bałutach w północnej, najbardziej zaniedbanej dzielnicy[77]. W 1941 wysiedlono do niego Żydów z okolicznych wsi i miasteczek, z gett tam likwidowanych oraz 20 000 Żydów z Europy zachodniej. Dodatkowo krótko umieszczono tu ok. 5000 Cyganów, którzy niedługo potem zostali wywiezieni i zgładzeni w Chełmnie n. Nerem. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 ludzi. W niezwykle trudnych warunkach bytowych, dziesiątkowani przez choroby i głód, zostali w dwóch etapach, w 1942 i w sierpniu 1944 niemal w całości wymordowani. Najpierw w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (1942), a podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 zgładzeni w komorach gazowych Auschwitz-Birkenau. Getto łódzkie było pierwszym w pełni odizolowanym od świata zewnętrznego gettem na terenie Polski (pierwsze w Piotrkowie Tryb; X 1939), największym po warszawskim (ok. 200 tys. – ok. 400 tys.) i ostatnim zlikwidowanym przez nazistów na ziemiach polskich (VIII 1944). Końca okupacji niemieckiej w Łodzi doczekało 877 osób, ale w innych miejscach około 10 000 i jest to największa liczba Żydów ocalałych z holocaustu.

Deportacje przesiedleńcze, wywózki na roboty przymusowe i prześladowania spotkały także ludność polską.

 
Wkroczenie Armii Czerwonej
do Łodzi (19 stycznia 1945)

W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się do 488 284 (styczeń 1945), wobec 680 000 (według stanu na 1 września 1939)[80]. Pierwsze wysiedlenia z Łodzi miały miejsce już w październiku 1939 roku. Lokowano ich m.in. w obozie przesiedleńczym na Radogoszczu. W końcu grudnia okupant m.in. wysiedlił z osiedla im. „Montwiłła” Mireckiego część jego mieszkańców. Akcję powtórzono na przełomie 14–15 stycznia 1940 roku, kiedy to Niemcy wysiedlili ok. 5 tysięcy pozostałych mieszkańców osiedla[81]. W miejsca po wysiedlonych Polakach Niemcy prowadzili zasiedlanie w ramach akcji zwanej „Heim ins Reich” Niemcami przywiezionymi ze ZSRR, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii[82].

W okresie okupacyjnym w mieście znajdowały się: system niemieckich obozów przesiedleńczych, getto dla Żydów, kilka więzień, w tym więzienie na Radogoszczu, obóz dla dzieci i młodzieży polskiej (tzw. obóz przy ul. Przemysłowej). Miejsca zbrodni nazistowskich dokonanych na Żydach i Polakach upamiętnia w regionie łódzkim Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa.

Łódź powojenna edytuj

 
Tkalnia w jednej z łódzkich fabryk włókienniczych; początek lat 50.
 
Ulica Gdańska w 1991

Zdobycie Łodzi przez wojska Armii Czerwonej nastąpiło 19 stycznia 1945 roku[83][84] w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej. Miasto zostaje zajęte przez oddziały 8 Gwardyjskiej Armii wchodzącej w skład I Frontu Białoruskiego (dla ich uczczenia na cmentarzu żołnierzy radzieckich w parku im. Poniatowskiego przy ul. Żeromskiego wzniesiono Pomnik Wdzięczności)[85]. Z uwagi na mniejsze zniszczenia oraz centralne położenie miasta, w nowych granicach Polski, Łódź pełniła tymczasową funkcję stolicy, co było spowodowane całkowitym zniszczeniem Warszawy.

W czasie II wojny światowej ludność Łodzi zmniejszyła się z 670 do 300 tys. mieszkańców, co było spowodowane wymordowaniem przez Niemców ludności żydowskiej i wysiedleniem dużej części Polaków oraz powojennymi wyjazdami Niemców.

Znacznym zniszczeniom uległ przemysł, zniszczonych było wiele budynków, a maszyny zniszczone lub rozkradzione. Mimo trudności reaktywowano produkcję w łódzkich zakładach w szybkim tempie[86]. Miasto ponownie stało się siedzibą władz województwa.

W 1945 poszerzono granice miasta; do Łodzi włączone zostały m.in. Brus, Charzew, Chocianowice, Chojny, Cyganka, Grabieniec, Lublinek, Łagiewniki, Łodzianka, Mikołajew, Modrzew, Moskule, Odzierady, Olechów, Radogoszcz, Retkinia, Rokicie, Ruda Pabianicka, Sikawa, Smulsko, Stoki, Wiskitno, Złotno[87].

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 135, 163 i 168 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Łodzi[88].

Dopiero w okresie powojennym w Łodzi utworzono pierwsze uczelnie akademickie. Dekretami władz państwowych z dnia 24 maja 1945 roku powołano do życia Uniwersytet Łódzki[89] i Politechnikę Łódzką[90]. W roku 1945 założono także Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych w Łodzi[91] oraz Państwowe Konserwatorium Muzyczne – od 1946 działające jako Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna, a od 1982 Akademia Muzyczna[92]. W 1949 r. wyłączono z uniwersytetu wydziały stomatologiczny, lekarski i farmaceutyczny, tworząc Akademię Medyczną.

W latach 1958–2002 działała w Łodzi Wojskowa Akademia Medyczna (WAM)[93], kształcąca oficerów służby zdrowia (lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów i psychologów) dla potrzeb wojska. Akademia stała się jedną z największych na świecie tego typu placówek, wyróżniając się spośród innych uczelni medycznych specyficzną atmosferą, łączącą dyscyplinę wojskową z wysokim poziomem nauczania.

W 1958 utworzono Państwową Wyższą Szkołę Teatralną i Filmową im. Leona Schillera[93]. Placówkę uruchomiono w wyniku połączenia dwóch łódzkich uczelni – Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, powstałej w 1948 r. i Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej (powstałej w 1949 r. w miejsce Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie z siedzibą w Łodzi, przemianowanej w 1954 r. na Państwową Wyższą Szkołę Teatralną im. Leona Schillera).

W 1945 powstała Wytwórnia Filmów Fabularnych (WFF), która wkrótce stała się największym ośrodkiem produkcji filmowej w Polsce[94]. W 1967 otwarto Powszechny Dom Towarowy „Uniwersal”, a w 1972 Spółdzielczy Dom Handlowy „Central”[95].

W latach 1945–1989 (m.in. w ramach „Programu Rozwoju i Modernizacji Łodzi” z 1973 r.) zmodernizowano ponad 140 łódzkich zakładów przemysłowych (m.in. Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju (Uniontex), im. Juliana Marchlewskiego (Poltex), im. 1 maja i im. Armii Ludowej (ALBA); Zakłady Przemysłu Wełnianego im. 9 maja i im. Gwardii Ludowej). Oddano do użytku 70 dużych inwestycji – to np. zakłady: tekstylne „Vera”, Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Feniks”, Zakłady Przemysłu Jedwabniczego „Pierwsza”, Kombinat Tekstylno-Odzieżowy „Teofilów”, produkujący dywanyDywilan”, przemysłu odzieżowegoPróchnik”, „Wólczanka”, włókien sztucznych „Chemitex-Anilana”, aparatury radiowej „Unitra-Fonica”, fabryka zegarkówPoltik”, fabryka osprzętu samochodowego „Polmo”, zakłady farmaceutycznePolfa”, zakłady przemysłu gumowegoStomil”, fabryka transformatorów i aparatury trakcyjnej „Elta[96][97].

W 1960 miasto odznaczono Orderem Budowniczych Polski Ludowej[98].

W 1988 otwarto Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki”.

W 2015 niektóre obszary miasta zostały uznane za „Pomnik historii” pod wspólną nazwą „Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”[99].

Łódź starała się o organizację EXPO w 2023, ostatecznie przegrała z Buenos Aires[100]. Miasto zostało gospodarzem „Zielonego Expo” (International Horticultural Exhibition) w 2024[101].

Status Łodzi edytuj

Przynależność polityczno-administracyjna miasta Łodzi
Okres Państwo Zwierzchność Jednostka administracyjna Status miasta
XIV w.–1414 Królestwo Polskie ziemia łęczycka Wieś Łodzia
1414–1423 Królestwo Polskie ziemia łęczycka Wieś Łodzia/Miasto Ostroga¹
1423–1569 Królestwo Polskie ziemia łęczycka Miasto Łódź
1569–1793 Rzeczpospolita Obojga Narodów województwo łęczyckie, powiat brzeziński Miasto Łódź
1793–1795 Królestwo Prus departament łęczycki/piotrkowski², powiat zgierski Miasto Łódź
1795–1807 Królestwo Prus departament warszawski, powiat zgierski Miasto Łódź
1807–1815 Księstwo Warszawskie Cesarstwo Francuskie departament warszawski, powiat zgierski Miasto Łódź
1815–1816 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie departament warszawski, powiat zgierski Miasto Łódź
1816–1837 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie województwo mazowieckie, powiat zgierski Miasto Łódź
1837–1844 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie gubernia mazowiecka, powiat zgierski Miasto Łódź
1845–1867 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie gubernia warszawska, powiat łęczycki Miasto Łódź
1867–1914 Królestwo Polskie Imperium Rosyjskie gubernia piotrkowska, powiat łódzki Miasto Łódź
1915–1918 Królestwo Polskie Rzesza Niemiecka (okupant) Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, powiat łódzki Miasto Łódź
1918–1939 Rzeczpospolita Polska województwo łódzkie Łódź (powiat grodzki)
1939–1940 Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka) okręg poznański/Kraj Warty³, rejencja kaliska Łódź (miasto wydzielone)
1940–1945 Rzeczpospolita Polska (okupacja niemiecka) okręg Kraj Warty, rejencja łódzka Łódź (miasto wydzielone)
1945–1952 Rzeczpospolita Polska województwo łódzkie Łódź (miasto wydzielone)
1952–1975 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo łódzkie Łódź (miasto wydzielone)
1975–1989 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo łódzkie Łódź (gmina miejska)
1989–1998 Rzeczpospolita Polska
od 1999 Rzeczpospolita Polska województwo łódzkie Łódź (miasto na prawach powiatu)


¹ prawa miejskie nadane w 1414 r. przez kapitułę włocławską, miały moc jedynie w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych,
pod względem prawno-ustrojowym Łodzia/Ostroga była nadal wsią
² 25 maja 1793 r. departament łęczycki przemianowano na departament piotrkowski
³ w styczniu 1940 r. okręg poznański przemianowano na okręg Kraj Warty

Demografia edytuj

Rozwój demograficzny edytuj

Osobny artykuł: Ludność Łodzi.
Wskaźniki demograficzne Łodzi
 
Rozwój demograficzny
 
Liczba ludności
 
Przyrost naturalny
 
Ruch naturalny
 
Prognoza ludności

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście, wzrastała także liczba mieszkańców Łodzi. Z małej osady jeszcze na początku XIX wieku, Łódź stała się w 1850 roku drugim po Warszawie miastem, pod względem liczby mieszkańców w Królestwie Polskim. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi 600-krotnie, z niecałego tysiąca w 1815 do 600 tys. w 1915 roku (po dołączeniu stutysięcznych Bałut). Tak szybki wzrost demograficzny w XIX wieku, jest nieporównywalny w skali całej Europy.

Największą populację Łódź odnotowała w 1988 r. – według danych GUS 854 003 mieszkańców[b]. Rok później, po wyborach parlamentarnych w Polsce i wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej nastąpiła likwidacja wielu zakładów pracy[102]. Ujemne saldo migracji[103] w połączeniu z występującym od 1985 ujemnym przyrostem naturalnym[104] skutkuje systematycznym spadkiem liczby ludności[105]. W 2007 Łódź straciła na rzecz Krakowa drugie miejsce w Polsce pod względem liczby ludności.

Według corocznego zestawienia GUS, m.in. wszystkich miast Polski, Łódź jest czwartym miastem w kraju pod względem liczby ludności i czwartym pod względem powierzchni[106][1][107].

  • Wykres liczby ludności miasta Łódź na przestrzeni lat


 

Podział administracyjny edytuj

 
Dzielnice (do 1992) oraz najwyższy i najniższy punkt Łodzi:
1. Bałuty
2. Widzew
3. Śródmieście
4. Polesie
5. Górna

Łódź pod względem administracyjnym jest jednolitą gminą miejską na prawach powiatu. W Łodzi nie ma dzielnic – dla celów administracyjnej obsługi ludności do 2012 r. istniał podział na 5 rejonów działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi, który w zasadzie pokrywał się z istniejącym w latach 1960–1992 podziałem na 5 dzielnic administracyjnych – ich powierzchnie przedstawia tabela (stan na 31 grudnia 2003).

Po reformie organizacyjnej Urzędu Miasta Łodzi z 21 marca 2012 r. dotychczasowe delegatury zostały włączone do struktury organizacyjnej urzędu jako Oddział ds. Obsługi Mieszkańców w ramach Wydziału Zarządzania Kontaktami z Mieszkańcami w Departamencie Obsługi i Administracji[108][109].

Rejon d.D.UMŁ¹ Powierzchnia Gęstość zaludnienia[110]
km² % os./km²
Bałuty 78,9 26,8 2744
Górna 71,9 24,4 2462
Polesie 46 15,6 3179
Śródmieście 6,8 2,3 11307
Widzew 90,8 30,9 1526
Razem 294,4 100

¹ Rejon działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi

Na obszarze Łodzi istnieje 36 osiedli administracyjnych:

Stanowią one jednostki pomocnicze gminy, nie posiadają osobowości prawnej[112].

Administracja samorządowa edytuj

Osobny artykuł: Prezydenci Łodzi.
 
Logo Łodzi

Jednostką organizacyjną miasta Łodzi jest Urząd Miasta Łodzi[113]. Przedmiotem działalności urzędu jest świadczenie pomocy prezydentowi Miasta Łodzi w zakresie realizacji uchwał Rady Miejskiej w Łodzi i zadań miasta Łodzi określonych przepisami prawa.

Strukturę organizacyjną i zasady funkcjonowania Urzędu określa regulamin organizacyjny nadany przez prezydenta miasta w drodze zarządzenia.

Kierownikiem Urzędu jest prezydent Miasta Łodzi. W skład Urzędu wchodzą: departamenty, wydziały i równorzędne komórki organizacyjne; w skład wydziałów wchodzą oddziały, zespoły i samodzielne stanowiska pracy.

Siedziba edytuj

Siedzibą Urzędu Miasta Łodzi jest były pałac Juliusza Heinzla, przy ul. Piotrkowskiej 104, wybudowany w 1880 według projektu Otto Gehliga[114]. W 1952 roku budynek przy ul. Piotrkowskiej 104 został wywłaszczony przez komunistyczne władze, a nieruchomość przekazana do dyspozycji Skarbu Państwa, który w 1990 roku oddał budynek gminie Łódź.

Administracja rządowa edytuj

W Łodzi siedzibę ma Wojewoda Łódzki oraz Łódzki Urząd Wojewódzki.

Ponadto Łódź jest siedzibą następujących jednostek, wchodzących w skład centralnej administracji rządowej:

  • Centrum Egzaminów Medycznych,
  • Biuro do spraw Substancji Chemicznych,
  • Centralny Ośrodek Badań Jakości w Diagnostyce Laboratoryjnej,
  • Krajowe Centrum Ochrony Radiologicznej w Ochronie Zdrowia.

Tym samym Łódź jest 2. miastem (po Warszawie), w którym ulokowano najwięcej jednostek wchodzących w skład centralnej administracji rządowej[115][116].

Architektura edytuj

Widok na Śródmieście, po prawej w oddali Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa (2012)
 
Ławeczka Tuwima” przed Urzędem Miasta Łodzi
 
Krajobraz przemysłowej Łodzi pomnikiem historii – tablica przy ul. Piotrkowskiej 104

Zabytki edytuj

Prawa miejskie nadano Łodzi za czasów panowania króla Władysława Jagiełły w 1423, jednak dopiero zaliczenie Łodzi do grona osad fabrycznych w 1820, spowodowało przemianę dotąd rolniczego miasta. Do Łodzi przybyli przedsiębiorcy i w krótkim czasie nastąpił wówczas intensywny rozwój urbanistyczny miasta i jego architektury.

W mieście istnieje wiele obiektów uznanych za zabytkowe, w rejestrze zabytków znajduje się ich ponad 350, a w gminnej ewidencji zabytków prawie 2 tysiące. Zdecydowana większość wywodzi się z XIX oraz XX wieku. Zlokalizowane są w wielu różnych miejscach, choćby przy ul. Piotrkowskiej, reprezentacyjnej ulicy Łodzi, która sama znajduje się w rejestrze zabytków. Wzdłuż niej znaleźć można m.in. klasycystycznąBiałą Fabrykę Geyera” (obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa), uznaną w 2013 przez miesięcznik National Geographic Traveler za jeden z „7 nowych cudów Polski”, neogotycką bazylikę archikatedralną (jeden z najwyższych kościołów w Polsce, ponad 100 m wysokości), wzorowaną na niemieckim gotyckim kościele w Ulm (Ulmer Münster), czy eklektyczny pałac Juliusza Heinzla, w którym znajduje się Urząd Miasta Łodzi.

Oprócz tego ważnymi zabytkami są również zespoły pofabryczne rodzin Poznańskich i Scheiblerów. W tym pierwszym usytuowane są m.in. neobarokowy pałac Izraela Poznańskiego (zwany „łódzkim Luwrem”, obecnie Muzeum Miasta Łodzi), jego była monumentalna przędzalnia (obecnie hotel) oraz reszta obiektów pofabrycznych (dziś Centrum Manufaktura). W drugim kompleksie istnieje również przędzalnia na Księżym Młynie (obecnie lofty) oraz neorenesansowy pałac Edwarda Herbsta (Muzeum Sztuki w Łodzi), w którym obejrzeć można oryginalne wnętrza i wyposażenie mieszkalne, typowe dla łódzkiej elity przemysłowej przełomu XIX i XX wieku.

W marcu 2015 decyzją Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego krajobraz Łodzi trafił na listę „Pomników historii” jako „wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego” (Wikinews). Łódzki „pomnik historii” obejmuje: układy urbanistyczne pl. Wolności, ul. S. Moniuszki i ul. Piotrkowskiej wraz z zespołem fabryczno-rezydencjonalnym Ludwika Geyera, części zespołu fabryczno-rezydencjonalno-mieszkalnego Karola Wilhelma Scheiblera (Księży Młyn), część zespołu fabryczno-rezydencjonalnego Izraela Poznańskiego oraz zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej i cmentarz żydowski przy ul. Brackiej[99][117]. „Pomniki historii” ustanawiane są w Polsce od 1994 roku. Przed Łodzią to wyróżnienie nadano 58 najcenniejszym zabytkom.

Założenia urbanistyczne edytuj

 
Plac Wolności – punkt odniesienia w numeracji łódzkich ulic

Architektura sakralna edytuj

 
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
 
Kościół św. Józefa w Łodzi
Osobny artykuł: Synagogi w Łodzi.
Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe kościoły w Łodzi.

Architektura rezydencjonalna edytuj

 
Pałac Izraela Poznańskiego przy ul. Ogrodowej 15
 
Kamienica pod Gutenbergiem, ul. Piotrkowska 86
 
Zrewitalizowany fragment kompleksu produkcyjnego Ludwika Grohmana przy ul. Tymienieckiego, obecnie siedziba Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
 
Siedziba Banku Handlowego, ul. Piotrkowska 74

Realizowany od 2011 projekt Mia100 kamienic zakłada sukcesywną modernizację i odnowienie łódzkich kamienic[118].

Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe kamienice w Łodzi.
Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe wille w Łodzi.

Architektura przemysłowa edytuj

 
Biała Fabryka Ludwika Geyera, ul. Piotrkowska 282
 
Remiza strażacka na Księżym Młynie
Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytkowe fabryki w Łodzi.

Budynki użyteczności publicznej edytuj

 
I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika
 
Bank Państwa w Łodzi (obecnie łódzki oddział NBP)

Architektura modernistyczna edytuj

Od lat 20. XX wieku w Łodzi zaczęto wznosić budynki o cechach modernistycznych. Wiele z tych budynków uznano za zabytki. Przykładami budynków w tym stylu są:

Z tym tematem związana jest kategoria: Architektura modernizmu w Łodzi.
 
Kaplica Karola Scheiblera
na Starym Cmentarzu

Cmentarze edytuj

W Łodzi znajduje się wiele cmentarzy. Najstarsze, z dużą ilością cennej architektury sepulkralnej, to zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej (katolicki, prawosławny i ewangelicki)[127] oraz położona w północnej części miasta nekropolia żydowska (42 ha, ponad 200 tys. pochowanych), z największą na świecie żydowską budowlą cmentarną jednego z czołowych łódzkich fabrykantów XIX wieku (Mauzoleum Izraela Poznańskiego).

Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze w Łodzi.

Zieleń miejska edytuj

 
Łódzki Ogród Botaniczny
Osobny artykuł: Parki w Łodzi.

Najstarszym parkiem w Łodzi jest park Źródliska o powierzchni 17,2 ha, który założono w 1840 roku. Na terenie parku Źródliska zlokalizowana jest łódzka palmiarnia będąca organizacyjnie częścią Łódzkiego Ogrodu Botanicznego – położonego w pobliżu parku im. Józefa Piłsudskiego[128]. Na terenie miasta znajdują się również lasy komunalne zarządzane przez „Leśnictwo Miejskie Łódź”, m.in. Las Łagiewnicki oraz lasy na Lublinku i w Rudzie Pabianickiej[129]. Las Łagiewnicki jest częścią Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. W Łagiewnikach istnieje jeden z dwóch łódzkich rezerwatów przyrodyrezerwat „Las Łagiewnicki”. Drugim rezerwatem jest leżący na Polesiu rezerwat „Polesie Konstantynowskie”.

Udział parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej w powierzchni ogółem miasta wynosi 5,7% (wg stanu na 31.12.2019 r.)[8].

Z tym tematem związana jest kategoria: Przyroda w Łodzi.

Turystyka edytuj

Atrakcje turystyczne edytuj

 
Manufaktura – widok na rynek
 
Największy mural w Polsce, przy ul. Piotrkowskiej 182.
 
Kamień upamiętniający pierwszy mecz ligowy na ziemiach polskich, ul. Wodna
  • Ulica Piotrkowska (dług. 4,2 km), szczególnie na odcinku od pl. Wolności do skrzyżowania z al. J. Piłsudskiego. Układ urbanistyczny ulicy Piotrkowskiej jest wpisany do rejestru zabytków[130].
  • Księży Młyn – dzielnica, która przetrwała w sposób niemal kompletny w stanie z okresu rozkwitu przemysłowej Łodzi; między ul. Tymienieckiego, Przędzalnianą, Fabryczną, Kilińskiego
  • Centrum Manufaktura – największy obiekt handlowo-usługowo-rozrywkowo-kulturalny w Polsce
  • Pałac Izraela K. Poznańskiego (Muzeum Miasta Łodzi) – największa rezydencja fabrykancka w Polsce
  • Cmentarz Żydowski – jedna z największych nekropoli żydowskich w Europie
  • Off Piotrkowska (ul. Piotrkowska 138/140)
  • Muzeum Kanału „Dętka” – podziemny, owalny zbiornik na wodę, wybudowany w 1926 r. z myślą o płukaniu sieci kanalizacyjnej w centrum miasta
  • Biała Fabryka L. Geyera (Centralne Muzeum Włókiennictwa) oraz znajdujący się obok Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej
  • Wielkoformatowe murale – Galeria Urban Forms
  • Galeria Wielkich Łodzian – grupa plenerowych rzeźb z brązu w ciągu ul. Piotrkowskiej (pomiędzy pl. Wolności a al. J. Piłsudskiego), upamiętniających sławne osoby związane z Łodzią, według zamysłu i realizacji łódzkiego performera – Marcela Szytenchelma,
  • Aleja Gwiazd, na chodniku po obu stronach ul. Piotrkowskiej, pomiędzy ulicą 6 Sierpnia a pasażem Rubinsteina.
  • Pomnik Łodzian Przełomu Tysiącleci, w ciągu bruku fragmentu ul. Piotrkowskiej (od ul. J. Tuwima do al. J. Piłsudskiego).
  • Aquapark Fala – największy aquapark w Polsce.
  • Łódzkie ZOO – założone w 1938 r. na terenach będących pozostałością Puszczy Łódzkiej.
  • Łódź Bajkowa – szlak spacerowy śladami małych pomników przedstawiających postaci z seriali dla dzieci Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for.
  • Łódzki Ogród Botaniczny – gdzie na powierzchni 64 ha rosną gatunki flory rodzimej oraz liczne rośliny obcego pochodzenia, zebrane w 9 działach tematycznych: flora polska, ogród japoński, systematyka roślin zielonych, alpinarium, arboretum, rośliny ozdobne, rośliny lecznicze i przemysłowe, biologia roślin i dział zieleni parkowej.
  • Palmiarnia Łódzka – zlokalizowana w najstarszym parku miejskim w Łodzi (Źródliska). Spadkobierczyni kolekcji roślin – przede wszystkim palm – z oranżerii fabrykantów i carskich urzędników.
  • Las Łagiewnicki – las miejski, położony na powierzchni 1205,45 ha, z wydzielonym fragmentem mającym status rezerwatu i ośrodkiem rekreacyjno-wypoczynkowym „Arturówek” oraz szlakami dla turystów. Jeden z największych kompleksów leśnych znajdującym się w granicach miasta w Europie.
  • Parki w Łodzi – w Łodzi znajduje się ponad 30 parków, które pełnią wiele funkcji ekologicznych i społecznych i są nieocenionym elementem struktury miasta.
  • Rudzka Góra – z trasami dla rowerów górskich, 800-metrowym torem saneczkowym i znajdującą się u jej podnóża stylową bacówką.
  • Największy mural w Polsce w momencie ukończenia (w 2021), przedstawiający Geralta z Rivii, położony przy ul. Piotrkowskiej 182[131].
  • Centrum Nauki i Techniki EC1 – interaktywna, różnorodna tematycznie ekspozycja zlokalizowana w budynkach dawnej Elektrowni Łódzkiej.
  • Podmiejskie linie tramwajowe
    • 43 (łącząca Łódź z Konstantynowem Łódzkim i Lutomierskiem) – przebiegająca wśród pól i wzniesień, z przejazdem przez jeden z nielicznych w Polsce kratownicowy most tramwajowy z lat 30. XX w. na rzece Ner przed Lutomierskiem (zdjęcia), w letnie niedziele obsługiwana taborem zabytkowym[132],
    • 46 (łącząca Łódź ze Zgierzem i Ozorkowem) – najdłuższa w Polsce i druga z najdłuższych w Europie (długość 29 km), również ciekawy widokowo most tramwajowy w Ozorkowie.
  • Kamień upamiętniający pierwszy mecz ligowy na ziemiach polskich (3 kwietnia 1927), rozegrany między ŁKS i Klubem Turystów przy ul. Wodnej 34, zakończony wynikiem 2:0 dla ŁKS.

Hotele edytuj

 
Hotel Polonia Palast, ul. G. Narutowicza 38
 
DoubleTree by Hilton
Z tym tematem związana jest kategoria: Hotele i budynki zakwaterowania turystycznego w Łodzi.

Gospodarka edytuj

 
Red Tower – dawna siedziba mBanku
 
Biurowiec Infosys przy ulicy Pomorskiej
Osobny artykuł: Gospodarka Łodzi.

Przemysł włókienniczy, który stworzył potęgę Łodzi, ma coraz mniejsze znaczenie. Z liczących się w tej branży, pozostały m.in. Redan S.A., Monnari i Zakłady Tekstylno-Konfekcyjne Teofilów.

Obecnie szczególne znaczenie dla miasta mają rozwój nowych technologii, infrastruktury oraz pozyskiwanie inwestorów w trzech branżach: centra usług dla zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Outsourcing), logistyka i AGD.

Swoje siedziby w Łodzi mają firmy należące do mBank, centra usług biurowych GE Money Bank i Infosys. W Łodzi powstała i działa Grupa Atlas.

Łódzką domeną stała się produkcja sprzętu AGD. W Łodzi zainwestowali m.in. Merloni Indesit i Bosch/Siemens oraz ich poddostawcy.

W ciągu ostatnich lat w Łodzi zainwestowali też: Gillette (największa na świecie fabryka tej firmy jest w Łodzi), VF Corporation, ABB, Pelion Healthcare Group (wcześniej działająca pod nazwą Polska Grupa Farmaceutyczna)[133], Hutchinson, Ericpol, TP SA czy Comarch. Accenture utworzyło w Łodzi swoje centrum[134], a bank Citi Handlowy Centrum Operacji[135]. W 2007 roku amerykańska firma informatyczna Dell wybudowała w mieście fabrykę.

Powstały też centra handlowo-rekreacyjne, m.in. „M1”, „Galeria Łódzka”, „Sukcesja” i „Manufaktura” (zajmująca powierzchnię 27 ha). W marcu 2010 roku otwarto centrum handlowe „Port Łódź”, którego głównym najemcą jest IKEA. „Manufaktura” i „Port Łódź” należą do największych centrów handlowych w Polsce.

Z tym tematem związana jest kategoria: Gospodarka Łodzi.

Transport edytuj

 
Docelowy układ dróg wokół Łodzi
 
Ul. Andrzeja Struga; na pierwszym planie skrzyżowanie z ul. Wólczańską, w głębi skrzyżowanie z al. Kościuszki
Dworce autobusowe
 
Dworzec Autobusowy Łódź Kaliska (rok 2015)
 
Dworzec Autobusowy Łódź Fabryczna (rok 2016)
Stacje kolejowe
 
Dworzec Łódź Fabryczna (rok 2017)
 
Pociąg ŁKA na podziemnej stacji Łódź Fabryczna (rok 2016)
 
Przystanek Łódź Niciarniana (rok 2016)
 
Dworzec Łódź Widzew (rok 2015)
 
Dworzec Łódź Kaliska – hala (rok 2015)
 
Pociągi na stacji Łódź Kaliska (rok 2016)
 
Dworzec Łódź Żabieniec (rok 2006)
 
Dworzec Łódź Chojny (rok 2017)

Transport drogowy edytuj

Łódź stanowi węzeł komunikacyjny. Przez miasto i w jego pobliżu przebiegają autostrady, drogi ekspresowe i drogi krajowe:

Osobny artykuł: Obwodnica Łodzi.

Dworce autobusowe

Transport kolejowy edytuj

Pierwszą „łódzką” stacją były Rokiciny na Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej otwarte w 1846 roku. Była to najbliższa stacja kolejowa w okolicach Łodzi. Komunikację z oddalonymi o 30 km Rokicinami zapewniały wozy konne. Na terenie miasta pociągi pojawiły się w 1866 roku, na tak zwanej linii fabryczno-łódzkiej – odnodze Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej od stacji w Koluszkach. W Łodzi znajduje się 19 stacji i przystanków kolejowych. Jedynym łódzkim dworcem czołowym jest Łódź Fabryczna, pozostałe to przelotowo-czołowe lub przelotowe. Od 16 października 2011 roku do 11 grudnia 2016 roku dworzec Łódź Fabryczna, w związku z przebudową na stację podziemną, był zamknięty[136][137].

Stacje i przystanki kolejowe

Na terenie województwa łódzkiego działa Łódzka Kolej Aglomeracyjna (ŁKA). Przewoźnik rozpoczął swoją działalność w 2014 r. Linie ŁKA są obsługiwane przez składy typu Flirt 3 i Newag Impuls.

Z tym tematem związana jest kategoria: Transport kolejowy w Łodzi.

Transport miejski edytuj

 
Dworzec Tramwajowy Centrum
 
Pesa 122NaL
 
Mercedes Conecto LF
 
Terminal I lotniska Łódź-Lublinek (rok 2012)

Głównym przewoźnikiem komunikacji miejskiej w Łodzi jest MPK Łódź Sp. z o.o. Jednak część linii jest obsługiwana przez ZPK Markab i BP Tour. Podstawą komunikacji miejskiej jest 58 linii autobusowych (w tym 7 nocnych) i 19 linii tramwajowych (w tym 3 podmiejskie). Tabor autobusowy jest w 100% niskopodłogowy, w dodatku relatywnie nowy – w zasadzie co roku dochodzi do wymiany części pojazdów co sprawia, że autobusy jeżdżące w barwach MPK Łódź są jednymi z najmłodszych w Polsce (średni wiek wszystkich pojazdów to ca. 7 lat). Coraz większy procent autobusów wyposażonych jest w klimatyzację. Po ulicach Łodzi jeżdżą niskopodłogowe tramwaje typu Bombardier Cityrunner, Pesa Tramicus 122N Pesa Swing 122NaL Duewag NF6D i Moderus Gamma.Większość taboru tramwajowego stanowią pojazdy Konstal 805Na, z których część przeszła modernizację w Zakładzie Techniki MPK-Łódź (najświeższy projekt i wzór wagonu zaprezentowano w czerwcu 2011 roku).

Łódzkie tramwaje należą do najstarszych w Polsce. W momencie ich uruchomienia 23 grudnia 1898 r. były pierwszymi elektrycznymi na obszarze zaboru rosyjskiego i dziesiątymi na obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. W Łodzi nigdy nie kursowały tramwaje konne, choć były takie plany[138].

Od 1 lipca 2008 roku kursuje Łódzki Tramwaj Regionalny (na osi północ-południe), który działa w granicach miasta, a docelowo miał połączyć Zgierz, Łódź i Pabianice. Ze względów finansowych sąsiednie gminy wycofały się z inwestycji. Całkowity jej koszt może przekroczyć 265 mln zł – połowę tej sumy wyłożył Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, jednak nadal pozostałe koszty okazały się zbyt duże dla budżetów Zgierza, Pabianic i gminy Ksawerów. Drugą osią jest Trasa W-Z (wschód-zachód). Punktem przesiadkowym dla obu ciągów tramwajowych jest Dworzec Tramwajowy Centrum.

Osobne artykuły: Tramwaje w ŁodziAutobusy w Łodzi.

Transport lotniczy edytuj

Miasto posiada lotnisko międzynarodowe – port lotniczy Łódź-Lublinek im. Władysława Reymonta.

W 1991 przy ul. Rzgowskiej oddano do użytku sanitarne pierwsze lądowisko przy szpitalu Centrum Zdrowia Matki Polki, w 2008 przy ul. Pabianickiej lądowisko przy szpitalu im. Mikołaja Kopernika, a w 2020 drugie lądowisko przy szpitalu Centrum Zdrowia Matki Polki.

Drogi i szlaki rowerowe edytuj

Długość dróg rowerowych w Łodzi wynosi około 190 km, a długość ścieżek dla rowerzystów na terenach parków i w lasach miejskich około 14 km (1 stycznia 2019)[139]. Przez obszar miasta przebiegają trasy ośmiu szlaków rowerowych[140], m.in. szlaku po Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich i Łódzkiej Magistrali Rowerowej.

Bezpieczeństwo publiczne edytuj

 
Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 i Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Łodzi

W Łodzi znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999[141].

Opieka zdrowotna edytuj

 
Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki”, ul. Rzgowska 281/289
 
Przychodnia zdrowia
przy ul. Curie-Skłodowskiej
(dawn. Szpital Betlejem)
 
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna przy ul. Wodnej

Łódź jest jednym z większych ośrodków medycznych w Polsce. Posiada szpitale i kliniki o znaczeniu krajowym (w tym Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki oraz kierowany przez UM Centralny Szpital Weteranów) oraz znaczną liczbę państwowych i prywatnych przychodni i ośrodków zdrowia.

Wykaz szpitali państwowych i publicznych[142] (2015):

Z tym tematem związana jest kategoria: Budynki szpitali i zakładów opieki medycznej w Łodzi.

Kultura edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Kultura w Łodzi.
 
Filharmonia Łódzka, ul. G. Narutowicza 20
 
Fontanna na pl. Dąbrowskiego
 
Ulica Piotrkowska w czasie festiwalu kinetycznej sztuki światła „Light Move Festival
 
Koncert w „podziemnej katedrze” – „Festiwal Łódź Czterech Kultur
 
Zespół Dżem podczas koncertu w łódzkim klubie muzycznym „Dekompresja”
 
Koncert podczas festiwalu Yapa
 
Międzynarodowy Festiwal Komiksu i Gier w Łódzkim Domu Kultury
 
Członkowie Stowarzyszenia Śpiewaczego „Echo”

Łódź to również ośrodek kulturalny, pełen różnego rodzaju imprez muzycznych, teatralnych, literackich, plastycznych i filmowych. Tu rokrocznie odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów (m.in. Explorers Festiwal czy Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki).

W mieście funkcjonuje 20 placówek muzealnych, z unikalnym w Europie Centralnym Muzeum Włókiennictwa, oraz Muzeum Sztuki – posiadającym najbogatsze w Polsce zbiory sztuki współczesnej. Działa też wiele teatrów (m.in. Teatr Wielki, Teatr Muzyczny, teatry dramatyczne, teatry dla dzieci), Filharmonia (w wybudowanym w 2004 futurystycznym gmachu, nawiązującym jednak fasadą do dawnego budynku filharmonii), kina i galerie.

Licznie odwiedzanym przez publiczność wydarzeniem artystycznym są Łódzkie Spotkania Baletowe. Co dwa lata – na scenie łódzkiego Teatru Wielkiego – prezentowane są najnowsze trendy w światowym balecie.

Centrum kulturalnym miasta jest linia ulic PiłsudskiegoPiotrkowskaKościuszki/Zachodnia, aż do Pałacu Poznańskiego i usytuowanej tuż za nim – na terenach dawnego imperium włókienniczego fabrykanta Izraela Poznańskiego – „Manufaktury”. W tych starych budynkach z czerwonej cegły powstało centrum handlu, usług, biznesu, nauki, mody, kultury i sztuki.

Na Piotrkowskiej, wraz z przecinającymi ją ulicami, obok dużej liczby małych pubów i restauracji, a latem ogródków piwnych, których tradycje sięgają XIX w., znajdują się salony mody, kina, teatry, filharmonia, galerie sztuki, muzea. Coraz więcej jest także luksusowych sklepów i banków.

Łódź kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 (w 2010 nie została zakwalifikowana do II etapu konkursu).

Łódzkie galerie sztuki (np. Galeria Wschodnia, Atlas Sztuki, Galeria Willa lub Ośrodek Propagandy Sztuki) prezentują sztukę różnych dyscyplin, m.in. sztukę akcji, performance, instalacje, sztukę wideo, multimedia, fotografie, film, sztukę obiektu.

Łódź w kulturze i sztuce edytuj

Łodzi swoją twórczość poświęciło wielu polskich poetów i pisarzy, m.in.[143]:

Łodzi poświęconych zostało także wiele powieści. Najsłynniejszą jest Ziemia obiecana Władysława Reymonta. Z kolei Israel Joszua Singer przedstawił Łódź z perspektywy żydowskiej w powieści Bracia Aszkenazy.

Łódzkie legendy edytuj

Muzyka edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Muzyka w Łodzi.

Duże koncerty muzyczne urządza się głównie w Atlas Arenie, Klubie Wytwórnia czy na obszarze Off Piotrkowska. Mniejsze koncerty odbywają się natomiast w wielu klubach muzycznych, pubach lub w plenerze (np. na ul. 6 Sierpnia)[147]. Przez wiele lat, w okresie 2001–2014, jednym z najbardziej znaczących klubów muzycznych była znajdująca się przy ul. Limanowskiego Dekompresja.

Od roku 1886 do dziś funkcjonuje Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”, które reprezentuje Łódź na wielu koncertach w Polsce, jak i na świecie (np. w czerwcu 2007 wyjechali na koncerty do Austrii, w listopadzie 2009 do Czech).

Od 1915 na terenie Łodzi działała Łódzka Orkiestra Symfoniczna, następnie przekształcona w 1949 w Filharmonię Łódzką im. Artura Rubinsteina.

Na terenie Łodzi odbywa się rocznie wiele konkursów i festiwali muzycznych, do większych można zaliczyć:

Zespoły muzyczne edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Zespoły muzyczne związane z Łodzią.

Z Łodzi pochodzi wiele znanych zespołów muzycznych, między innymi:

Chóry edytuj

Literatura edytuj

W mieście działa Dom Literatury w Łodzi, który regularnie organizuje spotkania z autorami, spotkania poetyckie, warsztaty pisarskie, spotkania dyskusyjne, koncerty muzyczne i podobne[148]. Wydaje również książki, głównie tomiki poezji młodych, jak i również bardziej znanych poetów. Przy czym, publikacje ukazują się w większości w języku polskim, ale także w języku angielskim[149]. Dom Literatury ściśle współpracuje z łódzkim oddziałem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich[150].

W Łodzi odbywa się regularnie wiele festiwali i konkursów związanych z literaturą, m.in. Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Jacka Bierezina, Puls Literatury[151], Salon Ciekawej Książki[152] czy Ogólnopolski Konkurs na Prozę Poetycką im. Witolda Sułkowskiego[153]. Co roku wręczana jest Nagroda Literacka im. Juliana Tuwima.

Festiwale i przeglądy edytuj

Rokrocznie w Łodzi odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów, m.in.: Łódzkie Spotkania Baletowe, Festiwal Łódź Czterech Kultur, Międzynarodowy Festiwal Fotografii, Light Move Festival, Międzynarodowy Festiwal Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych, Łódź Biennale, Międzynarodowy Festiwal Komiksu i Gier, Łódź Design Festival, Forum Kina Europejskiego „Cinergia”, Transatlantyk.

Kinematografia edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Kinematografia w Łodzi‎ .
 
Siedziba Opus Film przy ulicy Łąkowej

Miasto było określane mianem „HollyŁódź”[154]. W łódzkiej Wytwórni Filmów Fabularnych zrealizowano w drugiej połowie XX w. większość polskich filmów fabularnych. Tradycje, tej zlikwidowanej wytwórni, z powodzeniem kontynuuje studio Opus Film. W Wytwórni Filmów Oświatowych powstają filmy edukacyjne i znakomite dokumenty np. nagrodzony Europejską Nagrodą Filmową Felix Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa. W słynnym Studio Małych Form Filmowych Se-ma-for powstawały znakomite animowane seriale dla dzieci Miś Uszatek, Przygody Misia Colargola, Zaczarowany ołówek, Kot Filemon, a także Plastusiowy pamiętnik czy Opowiadania Muminków. W Se-ma-forze Zbigniew Rybczyński zrealizował film Tango, za który otrzymał Oscara. Po likwidacji państwowego Semafora, jego tradycje przejęła spółka realizatorów Se-ma-for Produkcja Filmowa. Powstał tu między innymi znakomicie przyjęty na całym świecie lalkowy film Piotruś i wilk. Film ten zdobył Oscara w kategorii animowanego krótkiego metrażu za rok 2007[155].

Tu istnieje Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, gdzie pierwsze swoje zawodowe kroki stawiali m.in. Andrzej Wajda, Roman Polański, Krzysztof Kieślowski, Jan Machulski i Jerzy Antczak.

31 października 2017 dyrektor generalny UNESCO Irina Bokowa ogłosiła listę 64 miast przyjętych do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO (UCCN), wśród których znalazła się Łódź, otrzymując tym samym tytuł Miasta Filmu. Razem z nią tytuł Miasta Filmu otrzymały również Bristol, Yamagata, Qingdao i Terrassa[156][157].

Łódź wielokrotnie użyczała swoich ulic jako planów filmowych, które zostały zidentyfikowane i opisane w publikacji M. Kronenberga, M. Wawrzyniak i A. Jonas pt. Przewodnik po filmowej Łodzi[158].

Kina edytuj

 
Dawne kino Bałtyk, ul. G. Narutowicza 20 (w poprzecznej oficynie)
 
Teatr Wielki na pl. H. Dąbrowskiego

1 sierpnia 1896 na terenie parku Helenów miał miejsce pierwszy łódzki pokaz filmowy. W 1899 w kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 120 powstało pierwsze stałe łódzkie kino. W 1908 zbudowano pierwszy obiekt od początku przeznaczony dla potrzeb pokazów filmowych – kino Odeon[159][160]. W 1913 w parku Helenów otworzono pierwsze kino „w plenerze”, a w 1929 Splendid został pierwszym w Łodzi stałym kinem dźwiękowym[161][162]. W 1914 było w Łodzi siedemnaście stałych kin, pod koniec okresu międzywojennego trzydzieści, a w roku 1973 trzydzieści pięć[163]. W 1960 powstał Miejski Zarząd Kin w Łodzi[162]. W 1967 oddano do użytku, po modernizacji, kino Bałtyk, które było wówczas najnowocześniejszym kinem w Polsce[164]. Pierwszy łódzki multipleks rozpoczął działalność w 2001 (Silver Screen)[163].

Z tym tematem związana jest kategoria: Kina w Łodzi.

Teatry edytuj

Osobny artykuł: Teatry w Łodzi.
 
Antoni Żuliński i Tamara Pasławska na scenie Teatru Powszechnego (1948)

W Łodzi w wielu miejscach można obcować ze sztuką teatralną. Działają tu teatry dramatyczne, muzyczne, eksperymentalne, lalkowe. Znajduje się tu także Teatr Wielki, będący drugim pod względem wielkości gmachem operowym w kraju i jednym z największych w Europie – ponad 1300 miejsc na widowni. Zainaugurował on swoją działalność w 1967 r. i do tej pory przygotował ponad 240 premier. W bieżącym repertuarze Teatru Wielkiego znajduje się kilkanaście oper, baletów, operetek – od klasyki po dzieła współczesne.

Muzea edytuj

Osobny artykuł: Muzea w Łodzi.
 
Muzeum Sztuki – Sala Neoplastyczna Władysława Strzemińskiego

Wśród licznych placówek muzealnych, które znajdują się w Łodzi, są m.in.:

 
Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne

Oświata i nauka edytuj

 
Willa Oskara Zieglera – siedziba Łódzkiego Towarzystwa Naukowego
 
Willa Reinholda Richtera – obecnie rektorat Politechniki Łódzkiej

W Łodzi funkcjonuje oddział Polskiej Akademii Nauk[166]. W mieście istnieje obecnie (2012) 28 uczelni (6 państwowych i 22 niepubliczne) oraz szereg instytutów badawczo-naukowych.

Biblioteki edytuj

 
Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego
 
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego

Na terenie miasta działają biblioteki prowadzone przez szkoły, instytucje naukowe, samorząd województwa łódzkiego, a także samorząd Łodzi[167]. Część łódzkich bibliotek tworzy Łódzką Akademicką Sieć Biblioteczną[168].

Lista bibliotek szkół wyższych:

Lista innych bibliotek:

Z tym tematem związana jest kategoria: Biblioteki w Łodzi.

Religia edytuj

Pierwszym łódzkim biskupstwem była powstała w 1910 kustodia łódzka Kościoła Katolickiego Mariawitów, jej ordynariuszem był bp Leon Maria Andrzej Gołębiowski[170]. Od 10 grudnia 1920 r. istnieje rzymskokatolicka diecezja łódzka. Erygowana została przez papieża Benedykta XV bullą „Christi Domini”. Jan Paweł II 25 marca 1992 r. bulląTotus Tuus Poloniae Populus” podniósł Łódź do rangi archidiecezji podległej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. 24 lutego 2004 r. ustanowiona została metropolia łódzka Kościoła rzymskokatolickiego.

W Łodzi swoją siedzibę ma również diecezja łódzko-poznańska Kościoła prawosławnego – jedna z 6 diecezji w Polsce, utworzona w 1948 roku (zajmuje największą powierzchnię). W Łodzi znajduje się także siedziba diecezji śląsko-łódzkiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów.

Oprócz tego na terenie miasta znajdują się także parafie i zbory innych wyznań katolickich i protestanckich (w tym dwa zbory Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego[171]), siedziba gminy żydowskiej, ośrodki zen szkoły Kwan Um, buddyzmu Diamentowej Drogi oraz innych związków wyznaniowych. W mieście działalność kaznodziejską prowadzi również 30 zborów Świadków Jehowy[172].

Wiele kościołów zostało wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych Łodzi.

Z tym tematem związana jest kategoria: Kościoły w Łodzi.

Sport edytuj

Sport
 
Atlas Arena – hala widowiskowo-sportowa
 
Stadion Widzewa Łódź
 
Stadion ŁKS Łódź
 
Hala Sportowa MOSiR (1991)
 
Maraton w Łodzi (2013)
 
Mecz ligowy w rugby union – finał 2009/2010, Budowlani Łódź – Lechia Gdańsk
 
Plakat reklamujący imprezy sportowe w czasie łódzkiego okręgowego Zlotu Sokołów w Zgierzu w 1928 roku
 
Atlas Arena: Mistrzostwa Europy 2009. Mecz o brązowy medal Polska-Niemcy (3:0)

Pierwsze organizacje sportowe w Łodzi tworzyły się już w XIX wieku. 2 czerwca 1824 powstało Łódzkie Towarzystwo Strzeleckie, założone przez niemieckich majstrów i rzemieślników – w 1845 w parku Źródliska w 1859 otworzono stałą strzelnicę z siedzibą organizacji[173]. W 1887 miłośnicy jazdy na welocypedach stworzyli Towarzystwo Cyklistów, a w 1892 w parku helenowskim zbudowano tor kolarski. W 1906 powstał tam tor o długości 400 m, który zaczął konkurować z podobnym obiektem na Dynasach, stając się szybko wiodącym centrum sportów rowerowych. Wkrótce został uznany za najnowocześniejszy i największy tor kolarski w zaborze rosyjskim (z tego względu zorganizowano tam 8 września 1912 międzynarodowe zawody kolarskie z udziałem rowerzystów z Niemiec, Francji, Stanów Zjednoczonych i Związku Południowej Afryki)[174]. W latach 90. XIX wieku powstały również kluby gimnastyczne (Towarzystwo Gimnastyczne „Siła” w 1896, Stowarzyszenie Sportowe „Union” w 1897) oraz Towarzystwo Zachęty Wyścigów Konnych (od 1907 w Rudzie Pabianickiejw pobliżu obecnej ulicy Konnej – istniał tor wyścigów konnych)[175]. W 1903 założono Łódzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej[176]. Do pionierów łódzkiej gimnastyki należał Aleksander Surowiecki, który prowadził lekcje w prywatnym zakładzie gimnastyki mieszczącym się przy ówczesnej ul. Mikołajewskiej, a obecnie Sienkiewicza. Jedną z pierwszych organizacji sportowych, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Łodzi założyli członkowie Towarzystwa Krzewienia Oświaty 20 grudnia 1905 roku[177]. Jej celem była popularyzacja sportu oraz aktywności fizycznej wśród szerokich kręgów społeczeństwa polskiego. W dwudziestoleciu międzywojennym wychowankami łódzkiego Sokoła byli m.in. mistrz Europy w boksie z 1937 roku Henryk Chmielewski oraz Józef Pisarski, wielokrotny mistrz Polski w boksie i wicemistrz Europy z 1939, olimpijczyk[178].

16 maja 1912 został otwarty nowy stadion Łódzkiego Klubu Sportowego, na którym zorganizowano masową imprezę sportową pd nazwą „Igrzyska Olimpijskie w Łodzi”. Wybuch I wojny światowej nie ograniczył rozwoju sportu w Łodzi. W marcu 1915 środowisko kupieckie niemieckich mieszkańców miasta powołało Towarzystwo Sportowe „Sturm”, w ramach którego działały sekcje lekkiej atletyki i piłki nożnej. W czerwcu 1916 niemieckie mieszczaństwo zorganizowało również Łódzkie Towarzystwo Gimnastyczne „Polonia” z sekcjami gimnastyczną i piłki nożnej. Dużą aktywność na polu sportu przejawiała też łódzka społeczność żydowska. 1 kwietnia 1915 założone zostało Żydowskie Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne „1913 Roku”, liczące ok. 800 członków – głównie młodzież. Uprawiano tam gimnastykę, piłkę nożną, kolarstwo i tenis ziemny. W dniach 25–26 grudnia 1916 w hali Hazomir odbył się I Zjazd Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych, podczas którego powołano Centralny Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych z siedzibą w Łodzi. Środowisko polskie natomiast zorganizowało 7 sierpnia 1916 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne, w ramach którego uprawiano gimnastykę, lekkoatletykę, kolarstwo, łyżwiarstwo, szermierkę i tenis[174].

W listopadzie 2023 roku Łódź została wybrana najbardziej sportowym miastem Polski. Pierwsze miejsce w rankingu Łódź zajęła głownie przez działania Widzew, ŁKS, ŁKS II (piłka nożna mężczyzn), SMS (piłka nożna kobiet), ŁKS (siatkówka kobiet) i Grot Budowlani (siatkówka kobiet). W 2022 roku Łódź w tym samym rankingu zajęła 3 miejsce[179].

Kluby sportowe działające w Łodzi:

Z tym tematem związana jest kategoria: Sport w Łodzi.

Ludzie związani z Łodzią edytuj

Prezydenci Łodzi edytuj

Zob. sekcję #Administracja samorządowa

Laureaci Nagród Miasta Łodzi edytuj

Nagroda Miasta Łodzi jest przyznawana od 1927 roku.

Osobny artykuł: Nagroda Miasta Łodzi.

Odznaczeni Odznaką „Za Zasługi dla Miasta Łodzi” edytuj

Odznaczeni Honorową Odznaką Miasta Łodzi edytuj

Honorowi Obywatele Miasta Łodzi edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Honorowi obywatele Łodzi.

Łodzianie Roku edytuj

Osobny artykuł: Łodzianin Roku.

Laureaci Nagrody Literackiej im. Juliana Tuwima edytuj

Łodzianie – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata edytuj

(lista niepełna)

Inni edytuj

Z tym tematem związane są kategorie: Ludzie związani z Łodzią, Organizacje w Łodzi.

Współpraca międzynarodowa edytuj

Zobacz więcej w artykule Urzędy konsularne w Polsce według miast, w sekcji Łódź.

Miasta partnerskie edytuj

Spis miast, które zawarły porozumienie o partnerstwie z Łodzią[180]:

Miasto Kraj Data podpisania umowy
Barreiro   Portugalia 1996-09-03
Chemnitz   Niemcy 2003-04-11[c]
Chengdu   Chiny 2015-06-29
Kanton   Chiny 2014-08-20
Lwów   Ukraina 2003-11-28
Lyon   Francja 1991-07-18
Murcja   Hiszpania 1999-10-14
Odessa   Ukraina 1993-05-07
Puebla   Meksyk 1996-07-11
Rustawi   Gruzja 1995-06-27
Segedyn   Węgry 2008-05-19
Stuttgart   Niemcy 1988-09-26
Tampere   Finlandia 1996-10-28
Tel Awiw-Jafa   Izrael 1994-09-13
Tiencin   Chiny 1994-10-11
Wilno   Litwa 1991-01-22

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Wyróżnik ED wprowadzono w 2016 dla nowo rejestrowanych motocykli; Dla motocykli skończyło się „L”. Nowe tablice rejestracyjne bez EL, expressilustrowany.pl, 2016-09-16.
  2. 854 003 według szacunku GUS, 854 261 według danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 6 grudnia 1988; Włodzimierz Obraniak: Ludność Łodzi i innych wielkich miast w Polsce w latach 1984–2006. Łódź: Urząd Statystyczny w Łodzi, 2007.
  3. Współpraca od 1972, potwierdzona oficjalnie w 1974; Chemnitz, archiwum.uml.lodz.pl.

Przypisy edytuj

  1. a b c d Ireneusz Budzyński – kierujący. Powierzchnia, ludność oraz lokaty według miast. „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.”, s. 177, 2013. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. [dostęp 2020-04-01]. 
  2. GUS Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku.
  3. Łódź kreuje – jest nowe logo i hasło miasta. lodz.naszemiasto.pl. [dostęp 2018-01-06].
  4. Urząd Miasta Łodzi. uml.lodz.pl. [dostęp 2012-10-18].
  5. a b Maria Nartonowicz-Kot: Lata drugiej wojny światowej i okupacji w Łodzi, [w:] Łódź. Monografia miasta, s. 190.
  6. Historia miasta – II Wojna Światowa, Urząd Mista Łodzi [dostęp 2018-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-05].
  7. Tożsamość i historia Łodzi – Urząd Miasta Łodzi, 17 października 2017 [dostęp 2017-10-17] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-17].
  8. a b GUS, Łódź w liczbach 2020, lodz.stat.gov.pl [dostęp 2021-01-03] (pol.).
  9. Rocznik Demograficzny 2022, Bank Danych Lokalnych, 31 grudnia 2022 [dostęp 2023-02-16].
  10. Łódź – Unia Metropolii Polskich, „archive.is”, 17 października 2017 [dostęp 2017-10-17].
  11. Związek Miast Polskich, 17 października 2017 [dostęp 2017-10-17] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-17].
  12. Wyszukiwarka uchwał – BIP Łódź, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  13. member detail, 17 października 2017 [dostęp 2017-10-17] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-17].
  14. Zdrowe miasto – Urząd Miasta Łodzi, 17 października 2017 [dostęp 2017-10-17] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-17].
  15. a b Wayback Machine, 17 października 2017 [dostęp 2017-10-17] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-17].
  16. Ziemie polskie Korony w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 1, Mapy, plany
  17. Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku
  18. Struktura użytkowania gruntów w województwie łódzkim, „geoportal.lodzkie.pl”, 2020 [dostęp 2024-02-12].
  19. Wayback Machine, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  20. Agnieszka Magnuszewska, Na Księżym Młynie odkryto 19. podziemną rzekę w Łodzi Lamus, „Dziennik Łódzki”, 5 czerwca 2016 [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  21. WeatherOnline. [dostęp 2017-01-01].
  22. Rymut 2013 ↓, s. 380.
  23. Waldemar Bieżanowski: Łódka i inne rzeki łódzkie, s. 7.
  24. Ryszard Rosin: Nazwa, założyciel, herb, [w:] Łódź. Dzieje miasta; Tom I. Do 1918 r. s. 59.
  25. Mirosław Jaskulski: Stare fabryki Łodzi.
  26. Waldemar Bieżanowski: Łódka i inne rzeki łódzkie, s. 6.
  27. Kazimierz Badziak: Łódź średniowieczna i nowożytna do 1918 roku, [w:] Łódź. Monografia miasta, s. 31.
  28. Bohdan Baranowski: Łódź i okolice od końca XVI do końca XVIII w, [w:] Łódź. Dzieje miasta; Tom I. Do 1918 r. s. 111.
  29. Historia miasta – II Wojna Światowa, Urząd Mista Łodzi [dostęp 2018-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-05].
  30. Geneza włókiennictwa akademickiego – Politechnika Łódzka, Wydział Technologii Materiałowych i Wzornictwa Tekstyliów, studia Łódź, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  31. Przywilej renowacyjny w Muzeum Miasta Łodzi. To najstarszy dokument dotyczący miasta!, lodz.pl, 28 lipca 2023 [dostęp 2023-08-01] (pol.).
  32. Sekcja turystyczna TPŁ. tplodzi.eu. [dostęp 2018-01-06].
  33. a b Oskar Flatt: Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, s. 12.
  34. Dzieje najdawniejsze, 10 września 2017 [dostęp 2017-09-10] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-10].
  35. Przemysław Waingertner, Historie znad Łódki, czyli 47 opowieści z dziejów Ziemi Obiecanej, Agencja Reklamowa Grafservice, 2009, s. 14, ISBN 978-83-929701-0-1.
  36. Nadanie Łodzi praw miejskich, 10 września 2017 [dostęp 2017-09-10] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-10].
  37. Joanna Orzechowska, Podwórka Piotrkowskiej, s. 6.
  38. Adam Stebelski. Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego. „Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego”. 1928, s. 15, 1929. Łódź. 
  39. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Henryk Rutkowski (red.). Warszawa: Instytut Historii PAN, 1998, s. 67. ISBN 8383301759.
  40. a b c d e f g h Kalendarium. [w:] Wirtualna Łódź [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl. [dostęp 2012-10-19].
  41. Mirosław Zbigniew Wojalski: Kieszonkowa kronika dziejów Łodzi. Łódź: Widzewska Oficyna Wydawnicza „Zora”, 2004, s. 7. ISBN 83-88638-21-1.
  42. a b c d e f Agnieszka Rochmińska, Danuta Walkiewicz, Ewa Klima: Położenie Łodzi na tle systemów polityczno-administracyjnych, transportowych i osadniczych. [w:] Atlas Łodzi [on-line]. mapa.lodz.pl. [dostęp 2012-10-19].
  43. a b Okres upadku miasta. [w:] Wirtualna Łódź [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl. [dostęp 2012-08-03].
  44. Oskar Flatt, op.cit., s. 16.
  45. a b c Początki przemysłu. [w:] Wirtualna Łódź [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl. [dostęp 2012-08-05].
  46. Oskar Flatt, op.cit., s. 19.
  47. Ojcowie miasta; Rajmund Rembieliński. uml.lodz.pl. [dostęp 2018-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-28)].
  48. a b Krzysztof Woźniak: Na wspólnym podwórku: Niemcy łódzcy. W: Na wspólnym podwórku. Łódzki tygiel kultur i wyznań. Łódź: Muzeum Miasta Łodzi, 2017, s. 45. ISBN 978-83-65026-25-5.
  49. a b J. Orzechowska, op.cit., s. 7–10.
  50. a b Rozwój przestrzenny. [w:] Wirtualna Łódź [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl. [dostęp 2012-08-05].
  51. Oskar Flatt, op.cit., s. 26.
  52. Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności. T. I: A-Ł. Warszawa: Drukarnia Łątkiewicza, 1827, s. 283. [dostęp 2015-03-11].
  53. Historia miejscowości | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2022-11-22].
  54. J. Orzechowska, op.cit., s. 15.
  55. Oskar Flatt, op.cit., s. 52.
  56. Niemieckimi śladami po „Ziemi Obiecanej”. praca zbiorowa pod redakcją Krystyny Radziszewskiej, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 1997, s. 129, ISBN 83-87080-43-8.
  57. a b Antoni Szram, Andrzej Wach, Janusz Wiktorowski: Łódź. Wyd. I. Łódź: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 35.
  58. J. Orzechowska, op.cit., s. 16.
  59. Kobojek 2005 ↓, s. 6.
  60. Leszczyński 2020 ↓, s. 354.
  61. Leszczyński 2020 ↓, s. 356–359.
  62. Leszczyński 2020 ↓, s. 409–431.
  63. Oskar Flatt, op.cit., s. 123–125.
  64. Kobojek 2005 ↓, s. 21.
  65. „Nowy Kurier Łódzki”. Nr 46, s. 2, 1916-02-16. 
  66. J. Orzechowska, op.cit., s. 11.
  67. Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920” Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, s. 365.
  68. Dwudziestolecie międzywojenne. [w:] Historia miasta [on-line]. uml.lodz.pl. [dostęp 2018-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-07)].
  69. Kobojek 2005 ↓, s. 31.
  70. Kobojek 2005 ↓, s. 44.
  71. Mirosław Szumiło: Roman Zambrowski 1909–1977 : studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce. Warszawa: IPN, 2014, s. 112. ISBN 978-83-7629-621-0.
  72. Szymon Rudnicki: Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 464. ISBN 978-83-7666-363-0.
  73. Tadeusz Bojanowski: Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945), s. 19.
  74. Kobojek 2005 ↓, s. 57.
  75. T. Bojanowski, op.cit., s. 66–67.
  76. Kobojek 2005 ↓, s. 58.
  77. a b Kobojek 2005 ↓, s. 59.
  78. Baza: Ulice Łodzi. [w:] Bazy on-line [on-line]. wimbp.lodz.pl. [dostęp 2014-08-10].
  79. Maria Wardzyńska: Był rok 1939; Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. IPN Instytut Pamięci Narodowej, 2009. ISBN 978-83-7629-063-8.
  80. T. Bojanowski, op.cit., s. 61.
  81. Anna Kołakowska: Hitlerowcy wysiedlili z osiedla Mireckiego 5 tys. ludzi. lodz.gazeta.pl, 2010-04-10. [dostęp 2013-10-06].
  82. Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1945. Atlas ziem Polski (praca zbiorowa). Demart, 2008. ISBN 978-83-7427-391-6.
  83. Historia miasta Łodzi. [w:] Łódź – moje miasto [on-line]. lodz.republika.pl (web.archive.org). [dostęp 2016-09-15].
  84. Kobojek 2005 ↓, s. 62.
  85. Czesław Czubryt-Borkowski (pod kier.): Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa. Lata wojny 1939–1945 / Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 449. ISBN 83-217-2709-3.
  86. Tylko centralne planowanie. Szybki start fabryk. „Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi. Lata powojenne, czasy PRL”. Zeszyt nr 11, s. 309. Łódź: Urząd Miasta Łodzi. ISSN 1731-092X. 
  87. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 1945 r. o zmianie granic miasta Łodzi (Dz.U. z 1946 r. nr 4, poz. 35).
  88. Mariusz Lesław Krogulski, Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), forumemjot, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
  89. Dekret z dnia 24 maja 1945 r. o utworzeniu Uniwersytetu Łódzkiego.
  90. Dekret z dnia 24 maja 1945 r. o utworzeniu Politechniki Łódzkiej.
  91. Kobojek 2005 ↓, s. 69.
  92. Akademia Muzyczna; Historia. amuz.lodz.pl. [dostęp 2018-09-30].
  93. a b Kobojek 2005 ↓, s. 105.
  94. Wytwórnia Filmów Fabularnych (Łódź). filmpolski.pl. [dostęp 2013-10-06].
  95. Anna Gronczewska: Urodziny łódzkich gigantów. Zobacz dawny Central i Uniwersal. dzienniklodzki.pl, 2012-07-29. [dostęp 2016-03-17].
  96. Jerzy Hutek: Historia Łodzi. Mity i statystyka. Łódź: Rada Wojewódzka i Miejska SLD w Łodzi, 2012, s. 33.
  97. Specjalnie na 22 lipca: co PRL dał Łodzi, co Łódź dała PRL. „„Forum Łódź” (dod. do „Polska. Dziennik Łódzki”)”, 2016-07-22. Łódź. 
  98. Wojciech Jankowski: Mały przewodnik po Polsce. Warszawa: Sport i Turystyka, 1983, s. 190. ISBN 83-217-2329-2.
  99. a b Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 lutego 2015 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”. [w:] Dz.U. 2015 poz. 315 [on-line]. isap.sejm.gov.pl, 2015-03-06. [dostęp 2015-05-26]. (rozporządzenie weszło w życie 7 marca 2015, w dzień po dniu ogłoszenia).
  100. red: EXPO 2022 Wyniki. Buenos Aires gospodarzem Expo 2023. Sprawdź, kto wygrał wyścig po Expo. dzienniklodzki.pl, 2017-11-15. [dostęp 2019-10-22].
  101. Marcin Bereszczyński, Jarosław Kosmatka: Zielone Expo dla Łodzi. Łódź wygrała i zorganizuje EXPO Horticultural w 2024 roku. dzienniklodzki.pl, 2018-03-21. [dostęp 2019-10-22].
  102. Piotr Brzózka: Leszek Balcerowicz: Płakaliśmy nad Łodzią, ale musieliśmy uciekać z socjalizmu. dzienniklodzki.pl, 2014-11-02. [dostęp 2016-10-30].
  103. Piotr Szukalski: Sytuacja demograficzna Łodzi. Zapaść demograficzna Miasta i jej skutki dla przyszłości Łodzi. Łódź: Wydawnictwo Biblioteka, 2012, s. 27–29.
  104. P. Szukalski, op.cit., s. 22–23.
  105. P. Szukalski, op.cit., s. 30–33.
  106. Główny Urząd Statystyczny – Baza Demografia – Wyniki badań bieżących – I. Stan i struktura ludności – Ludność – 2021 – Ludność stan w dniu 30 VI – 09-Ludność według płci i miast. stat.gov.pl. [dostęp 2021-10-20].
  107. P4182: Ludność w miejscowościach statystycznych (Narodowy Spis Powszechny 2021), Bank Danych Lokalnych, 19 września 2022 [dostęp 2022-09-20].
  108. Zarządzenie Nr 1964/VI/12 Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 21 marca 2012 r. w sprawie nadania Regulaminu organizacyjnego Urzędu Miasta Łodzi „z późniejszymi zmianami”.
  109. Furtki Miejskie. Urząd Miasta Łodzi, Departament Obsługi i Administracji Wydział Zarządzania Kontaktami z Mieszkańcami, Oddział ds. Obsługi Mieszkańców. BIP Urzędu Miasta Łodzi. [dostęp 2012-07-31].
  110. Załącznik do uchwały Nr LVI/1068/09 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 29 kwietnia 2009 (s. 10).
  111. Jednostki pomocnicze miasta – Osiedla, BIP Łódź [dostęp 2023-05-27].
  112. Samorząd; Jednostki pomocnicze miasta – Osiedla. uml.lodz.pl. [dostęp 2020-02-22].
  113. Urząd Miasta Łodzi. bip.uml.lodz.pl. [dostęp 2013-03-22].
  114. Krzysztof Stefański: Ludzie którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, s. 61.
  115. Decentralizacja urzędów poza Warszawę – nowy raport wskazuje, jak ją przeprowadzić efektywnie, 300Gospodarka.pl, 12 lipca 2019 [dostęp 2021-12-12] (pol.).
  116. Karol Wałachowski (red.), Uwarunkowania delokalizacji centralnych urzędów w Polsce, Kraków, luty 2019, s. 15–16.
  117. Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego; informacja o zabytku. zabytek.gov.pl. [dostęp 2015-05-26].
  118. Program „Miasto kamienic”. bip.uml.lodz.pl. [dostęp 2018-07-14].
  119. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 57.
  120. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 68–70.
  121. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 79.
  122. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 78.
  123. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 151.
  124. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 147.
  125. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 163.
  126. Stefański i Ciarkowski 2018 ↓, s. 177.
  127. Jan Dominikowski, Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ulicy Ogrodowej. Dzieje i sztuka 1854–1945, Łódź: Wydawnictwo Konserwatorów Dzieł Sztuki, 2004, ISBN 83-904224-5-X, OCLC 69607011.
  128. Parki i zieleńce. uml.lodz.pl. [dostęp 2018-01-06].
  129. Lasy. uml.lodz.pl. [dostęp 2018-01-06].
  130. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 43 [dostęp 2014-01-22].
  131. Największy w Polsce mural jest w Łodzi, a na nim ogromny Wiedźmin!, Urząd Miasta Łodzi, 7 października 2021 [dostęp 2023-08-11] (pol.).
  132. Tramwajowa Linia Turystyczna. kmst.mpk.lodz.pl. [dostęp 2013-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-12)].
  133. O Pelionie. pelion.eu. [dostęp 2014-03-02].
  134. Accenture Delivery Centers in Poland. accenture.com. [dostęp 2018-01-06]. (ang.).
  135. Citi Handlowy. mlodziwlodzi.pl. [dostęp 2018-01-06].
  136. Łódź-Fabryczna. Zamykają dworzec, a co z PKS-ami?. lodz.gazeta.pl, 2011-10-07. [dostęp 2018-02-02].
  137. Roman Czubiński: Tłumy na otwarciu nowej Łodzi Fabrycznej. rynek-kolejowy.pl, 2016-12-11. [dostęp 2016-12-17].
  138. Wojciech Źródlak: Łódzkie tramwaje 1898–1998, s. 5–10.
  139. Infrastruktura; Statystyki rowerówek; 2018 – stan na 1 stycznia 2019. rowerowalodz.pl. [dostęp 2015-01-19].
  140. Szlaki rowerowe. cit.lodz.pl. [dostęp 2015-01-19].
  141. Wykaz lokalizacji dla służb 112, 997, 998. uke.gov.pl. [dostęp 2018-01-06].
  142. Placówki medyczne. [w:] Regionalny Serwis Informacyjny Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi [on-line]. zdrowie.lodzkie.pl. [dostęp 2013-05-05].
  143. Kwiaty łódzkie: antologia poezji o Łodzi, Ziemowit Skibiński, Barbara Stelmaszczyk-Świontek, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1982, ISBN 83-218-0064-5, OCLC 69459811.
  144. Zdzisław Konicki, Legenda Janusza, czyli skąd pochodzi nazwa miasta Łódź, [w:] praca zbiorowa, Łódź w baśni i legendzie, Literatura, 2012, s. 23–26, ISBN 83-88-484-52-4.
  145. Przemysław Waingertner, Historie znad Łódki, Agencja Reklamowa Grafservice, 2009, s. 12, ISBN 978-83-929701-0-1.
  146. Kolumna Sieroca. Towarzystwo Przyjaciół Łodzi.
  147. Nadchodzące imprezy, zdjęcia i kluby, PartyLover Polska [dostęp 2017-09-30].
  148. Marcin Kieruzel, Dom Literatury w Łodzi, Dom Literatury [dostęp 2017-09-30].
  149. Archiwum Produkty – Dom Literatury, 5 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-05].
  150. Kontakt | Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, 5 stycznia 2018 [dostęp 2018-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-05].
  151. Puls Literatury, pulsliteratury.pl [dostęp 2017-09-30].
  152. Alicja Zboińska: Salon Ciekawej Książki w Łodzi i.... dzienniklodzki.pl, 2018-11-16. [dostęp 2020-02-22].
  153. Marcin Kieruzel, XII Ogólnopolski Konkurs na Prozę Poetycką im. W. Sułkowskiego – Dom Literatury, „Dom Literatury”, 10 lipca 2017 [dostęp 2018-01-05].
  154. Jan Machulski: Chłopak z Hollyłódź: wspomnienia. Wyd. 2. Warszawa: Ypsylon, 1999. ISBN 83-85135-87-1.
  155. Joanna Podolska, Jakub Wiewiórski: Łódź filmowa. Łódź: Agora, 2010. ISBN 978-83-268-0038-2.
  156. Łódź Miasto Filmu | EC1, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  157. Łódź Miastem Filmu UNESCO! – Urząd Miasta Łodzi, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  158. Maciej Kronenberg, Aleksandra Jonas, Marta Wawrzyniak: Przewodnik po filmowej Łodzi. Łódź: Centrum Inicjatyw na rzecz Rozwoju „Regio”, 2010. ISBN 978-83-929095-4-5.
  159. Szlak dziedzictwa filmowego Łodzi, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-24].
  160. Historia Kina w Łodzi, 24 listopada 2017 [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-09-09].
  161. Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska: Spacerownik. Śródmieście – Od Kilińskiego do Wschodniej. Łódź: Gazeta Wyborcza, 2 października 2008, s. 9.
  162. a b Anna Kaniewska: Od teatru świetlnego do multipleksu. [w:] Wystawy [on-line]. lodz.ap.gov.pl – Archiwum Państwowe w Łodzi, 2010-05-10. [dostęp 2016-02-29].
  163. a b Stanisław Mordwa, Aleksandra Litaszewska: Rozwój i funkcjonowanie kin w Łodzi. Łódź, 2008.
  164. Ostatni seans w kinie Bałtyk! Zamkną kultowe kino. expressilustrowany.pl, 2015-04-19. [dostęp 2019-11-10].
  165. Se-ma-for Muzeum Animacji. lodzkie.travel. [dostęp 2018-12-15].
  166. Oddział PAN w Łodzi. pan.pl. [dostęp 2016-11-19].
  167. Biblioteki i czytelnie. lodz.dlastudenta.pl. [dostęp 2014-06-22].
  168. Łódzka Akademicka Sieć Biblioteczna. biblioteki.lodz.pl. [dostęp 2014-06-22].
  169. Biblioteka Miejska w Łodzi. biblioteka.lodz.pl. [dostęp 2021-03-20].
  170. Mateusz Sidor. Starokatolicki Kościół Mariawitów. „Kronika Miasta Łodzi”. 3(82)2018. s. 68. Łódź. [dostęp 2020-11-22]. 
  171. Zbory | Diecezja Wschodnia | Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP [dostęp 2020-08-22] (pol.).
  172. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2019-11-23].
  173. Niemieckimi śladami po „Ziemi Obiecanej”. praca zbiorowa pod redakcją Krystyny Radziszewskiej, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 1997, s. 132, ISBN 83-87080-43-8.
  174. a b Marek Żukow-Karczewski: Sport to zdrowie. Czyli gdzie i jak dbano o tężyznę fizyczną w Polsce sto lat temu. ekologia.pl. [dostęp 2016-10-28].
  175. Anna Kotecka, Tomasz Walczak: Rekreacja w dawnej Łodzi. [w:] O mieście [on-line]. uml.lodz.pl, 2009-01-16. [dostęp 2018-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-22)].
  176. Andrzej Filipowicz: Szachy na ziemiach polskich. pzszach.org.pl, web.archive.org, 2007-01-31. [dostęp 2018-04-21].
  177. Andrzej Bogusz, Sokolstwo łódzkie 1905–1995, s. 8.
  178. A. Bogusz, op.cit., s. 40.
  179. Gdzie grają na najwyższym poziomie? Druga edycja rankingu „Sporty drużynowe – najlepsze miasta w Polsce”! | Gotowi na Sport, 8 listopada 2023 [dostęp 2023-11-29] (pol.).
  180. Miasta partnerskie Łodzi. bip.uml.lodz.pl. [dostęp 2018-01-06].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj