Świadkowie Jehowy

chrześcijański związek wyznaniowy

Świadkowie Jehowy, pełna nazwa Chrześcijański Zbór Świadków Jehowyrestoracjonistyczny[5] związek wyznaniowy, głoszący, że jedynym Bogiem jest Jehowa[6] (Jahwe)[7], oraz o zbliżającym się objęciu władzy nad światem przez Królestwo Boże, które zaprowadzi na całej ziemi rajskie warunki życia wiecznego[8][9][10][11][12].

Świadkowie Jehowy
Jehovah’s Witnesses
ilustracja
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo
 └ Restoracjonizm
   └ Ruch badacki
Ustrój kościelny

teokratyczny

Prądy teologiczne

millenaryzm, unitarianizm

Siedziba

Biuro Główne
Warwick, Nowy Jork

Zwierzchnik

Ciało Kierownicze

Zasięg geograficzny

ogólnoświatowy

Mapa
Mapa
Strona internetowa
Świadkowie Jehowy są znani z głoszenia nauk biblijnych – głównie od domu do domu (na zdjęciu w Portugalii)

Świadkowie Jehowy są zaliczani do tzw. nurtu badackiego, czerpiącego z tradycji millenarystycznych. Ruch został zapoczątkowany przez Charlesa T. Russella w 1870 roku w Pensylwanii (w Stanach Zjednoczonych). W 2023 roku na całym świecie związek wyznaniowy liczył ponad 8,8 miliona głosicieli należących do przeszło 118 tysięcy zborów[13] (w Polsce ponad 116 tys. głosicieli w 1277 zborach[14]).

Świadkowie Jehowy są znani z działalności ewangelizacyjnej i nieodpłatnego rozpowszechniania swoich publikacji (w tym czasopism: „Strażnica” oraz „Przebudźcie się!”). Aktywnie i dobrowolnie propagują edukację biblijną poprzez różne metody ewangelizacji[12]. Posługują się również własnym serwisem internetowym jw.org oraz bezpłatną aplikacją JW Library[15], która jest dostępna na większość urządzeń mobilnych. W oficjalnym serwisie internetowym są dostępne materiały, filmy i publikacje biblijne do bezpłatnego pobrania w przeszło 1080 językach (serwis zawiera też 860 wersji językowych)[16][3], co stawia jw.org na pierwszym miejscu pod względem liczby tłumaczeń[17].

Historia edytuj

Z tym tematem związane są kategorie: Świadkowie Jehowy według państw, Świadkowie Jehowy w Polsce.

Początki (1870–1916) edytuj

Zobacz więcej w artykule Badacze Pisma Świętego, w sekcji Historia Badaczy Pisma Świętego.

Świadkowie Jehowy rozpoczęli działalność w roku 1870, kiedy Charles Taze Russell wraz z małą grupą przyjaciół utworzył niewielką grupę studiującą Biblię w Allegheny (obecnie część miasta Pittsburgh w stanie Pensylwania w Stanach Zjednoczonych). Aby publikować wyniki swoich dociekań na temat tego, co grupa uznała za biblijną prawdę, często sprzeczną z doktrynami wyznawanymi przez inne wyznania, w 1879 roku Russell zaczął wydawać czasopismo „Strażnica[18][19]. Wydawał także ze współpracownikami „Traktaty Staroteologiczne”, których celem było wykazanie, że poglądy grupy nie są nowe, lecz wywodzą się z Biblii[19]. Osoby, które przyjmowały głoszone nauki, głównie dzięki rozpowszechnianym publikacjom, zaczęły zbierać się w grupy w celu wspólnego studiowania Biblii[19]. Utworzyły one pierwsze zbory, zwane początkowo klasami czy zastępami. W kwietniu 1910 roku przyjęły one nazwę Badacze Pisma Świętego (ang. International Bible Students)[20].

Początkowo „Strażnica” i traktaty religijne, opracowywane przez Russella i jego współpracowników, prawie w całości były drukowane przez firmy komercyjne[19]. Szukając możliwości wydawania ich w większym nakładzie, w 1881 roku Russell wraz ze współpracownikami założył Towarzystwo Traktatowe Strażnica Syjońska[b][21] (obecnie znane jako Pensylwańskie Towarzystwo Biblijne i Traktatowe – Strażnica)[22]. Zostało ono zarejestrowane w 1884 roku, a Russell został jego prezesem[23].

W 1885 roku publikacje Russella rozpowszechniało około 300 ochotników, zwanych kolporterami. Z czasem rozpoczęto także wysyłanie misjonarzy za granicę i tworzenie pierwszych oddziałów Towarzystwa Strażnica poza Stanami Zjednoczonymi – w 1900 roku w Anglii, w 1902 roku w Niemczech, a do roku 1904 w Australii i w Szwajcarii. W 1909 roku główną siedzibę Towarzystwa Strażnica przeniesiono do nowojorskiego Brooklynu[24]. Zaangażowanie Russella w szeroko zakrojoną działalność wydawniczą spowodowało, że np. w 1912 roku był najbardziej rozpowszechnionym autorem chrześcijańskich publikacji w Stanach Zjednoczonych[25].

Od 1914 roku posługiwano się w krzewieniu nauk biblijnych nowatorską wówczas techniką: wyświetlano zestaw filmów oraz przeźroczy zsynchronizowanych z oprawą dźwiękową, zatytułowany „Fotodrama stworzenia”. Tylko w ciągu pierwszego roku wyświetlania tę trwającą 8 godzin prezentację obejrzało ponad 9 milionów widzów na trzech kontynentach[26][27].

Charles Taze Russell zmarł 31 października 1916 w wieku 64 lat podczas powrotu z podróży ewangelizacyjnej[28][29].

Reorganizacja (1917–1942) edytuj

Po śmierci Charlesa Russella (1916), 6 stycznia 1917 roku na stanowisko prezesa Towarzystwa Strażnica został wybrany Joseph Franklin Rutherford. Usprawnił on funkcjonowanie zborów Badaczy Pisma Świętego oraz nadał rozmach działalności kaznodziejskiej. We wrześniu 1919 roku na zgromadzeniu, które odbyło się Cedar Point w stanie Ohio, Rutherford oświadczył: Misją chrześcijanina na ziemi (...) jest głoszenie orędzia o sprawiedliwym Królestwie Pana, które zapewni błogosławieństwa całemu wzdychającemu stworzeniu. Na tym zgromadzeniu ogłoszono też rozpoczęcie wydawania nowego czasopisma pt. „The Golden Age” („Złoty Wiek”, obecnie znane jako „Przebudźcie się!”)[19][30]. Na międzynarodowym zgromadzeniu, które odbyło się w tym samym miejscu we wrześniu 1922 roku, ogłoszono, że odtąd większy nacisk zostanie położony na głoszenie ewangelii od domu do domu[31][30]. Służba tego rodzaju stała się cechą charakterystyczną Świadków Jehowy. W kolejnych latach wprowadzano dalsze istotne zmiany w niektórych naukach i metodach głoszenia, a także w sprawach organizacyjnych. Opublikowana została seria nowych książek (m.in. „Wyzwolenie”), które miały zastąpić „Wykłady Pisma Świętego” napisane przez Charlesa Russella[32].

W latach 20. i 30. XX wieku szeroko wykorzystywano transmisje radiowe w celu szerzenia nauk biblijnych. Korzystano z usług stacji komercyjnych, ale też utworzono sieć własnych stacji radiowych, nadających audycje o tematyce religijnej. W roku 1926 Towarzystwo Strażnica posiadało sześć własnych rozgłośni radiowych, z których główną i najdłużej działającą było nowojorskie radio WBBR[33]. Stacja radiowa WORD działała na przedmieściach Chicago, a kolejne cztery w kanadyjskich prowincjach Alberta (CHCY), Kolumbia Brytyjska (CFYC), Ontario (CKCX) i Saskatchewan (CHUC)[34][35][30]. Pod koniec lat 20. w Australii uruchomioną pierwszą własną stację radiową – 2HD w Newcastle, w stanie Nowa Południowa Walia. Trzy następne powstały w stanach Australia Południowa, Tasmania i Queensland[36].

26 lipca 1931 roku na międzynarodowym kongresie w Columbus w stanie Ohio przyjęto rezolucję nadająca nową nazwę – Świadkowie Jehowy, opartą na Księdze Izajasza 43:10–12[37][38]. Nazwa ta odróżniała tę społeczność religijną od innych grup powstałych po podziałach w ruchu Badaczy Pisma Świętego i od pozostałej części chrześcijaństwa[39]. W rezolucji oświadczono między innymi: „Jesteśmy sługami Jehowy Boga upoważnionymi do wykonania w Jego imieniu pewnego dzieła, mianowicie dawania – zgodnie z Jego przykazaniem – świadectwa o Jezusie Chrystusie i powiadamiania ludzi, iż Jehowa jest prawdziwym i wszechmocnym Bogiem. Z radością więc obieramy i przyjmujemy imię, które Pan Bóg wypowiedział swymi ustami, i pragniemy, by nas znano pod tym imieniem i nazywano nim, a mianowicie: Świadkowie Jehowy”[40].

W 1932 roku zaprzestano corocznego wybierania starszych w zborach przez głosowanie. Od tej pory wybierano komitet służby, a Towarzystwo Strażnica mianowało jednego z jego członków na kierownika służby. W roku 1938 całkowicie zrezygnowano z demokratycznych wyborów, a wszyscy starsi byli mianowani[41].

W 1932 roku ogłoszono, że członkowie „małej trzódki” 144 000 braci Chrystusa nie będą jedynymi ludźmi, którzy przeżyją Armagedon. J.F. Rutherford wyjaśnił, że oprócz 144 000 „pomazańców”, którzy mają uzyskać nagrodę nieśmiertelnego życia w niebie, by razem z Chrystusem panować stamtąd nad całą Ziemią, zbawienie uzyska również inna grupa ludzi, określona w Biblii jako „wielki tłum” („wielka rzesza” Obj 7:9 NW), która ma żyć w przywróconym raju na ziemi; zwłaszcza od roku 1935 kolejne osoby przyłączające się do społeczności Świadków Jehowy zaczęto zwykle postrzegać jako członków „wielkiej rzeszy[42].

Gdy w styczniu 1942 roku zmarł J.F. Rutherford, na całym świecie działalność kaznodziejską prowadziło 113 624 głosicieli, należących do 5323 zborów[43][44].

 
W okresie nazizmu (od 1933) wielu Świadków Jehowy (głównie z Niemiec), zostało uwięzionych za praktykowanie swojej wiary w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, gdzie (od 1935) byli oznaczani fioletowym trójkątem

Prześladowania w okresie II wojny światowej edytuj

Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy, począwszy od 1929 roku zdarzało się, że nazistowskie bojówki SA napadały na niemieckich Świadków Jehowy, dopuszczając się pobić oraz przerywając zebrania religijne[45], od tego też roku w ich publikacjach ostrzegano przed nazizmem[46]. Świadkowie Jehowy w III Rzeszy i na terenach przez nią okupowanych byli masowo represjonowani z powodu odmowy służby i składania przysięgi wojskowej, odmowy używania „niemieckiego pozdrowienia” Heil Hitler, odmowy każdej pracy na rzecz wojska, a także z powodu niestosowania „państwowego” antysemityzmu[47][48][49][50]. Świadkowie Jehowy odmawiali czyszczenia mundurów czy zawijania pakietów opatrunkowych pierwszej pomocy przeznaczonych dla wojska oraz wszelkiej pracy w przemyśle zbrojeniowym. Nie przestrzegali bojkotu żydowskich sklepów, a w swoich publikacjach propagowali – zgodnie z Biblią – równość wszystkich narodów i ras. Z tych względów oficjalnie oskarżano ich o postawę egocentryczną i obojętność względem wszystkich spraw dotyczących Narodu i Państwa, wykorzystywanie i ogłupianie narodu czy generalne odrzucanie narodowo-socjalistycznej teorii rasowej.

W wyniku tych oskarżeń już od wiosny 1933 roku niemieckich Świadków Jehowy spotykały liczne represje. Wkrótce też byli umieszczani w nowo powstałych obozach koncentracyjnych, gdzie od roku 1937 jako jedyna grupa religijna otrzymali oddzielne oznakowanie – fioletowy trójkąt[51][52][53][54]. Lata 1936 i 1937 były okresem masowych aresztowań dokonywanych przez gestapo. Tysiące głosicieli zamknięto w więzieniach i obozach koncentracyjnych, gdzie często poddawano ich sadystycznemu traktowaniu[55]. Przebywającym w obozach udawało się informować swych współwyznawców pozostających na wolności o panujących tam warunkach, dzięki czemu jeszcze kilka lat przed wojną na łamach czasopisma „Złoty Wiek” (od roku 1937 „Pociecha”) ujawniali istnienie i prawdziwy charakter hitlerowskich obozów koncentracyjnych[c]. W 1938 roku na podstawie przemycanych z obozów raportów wydano w języku niemieckim książkę Kreuzzug gegen das Christentum („Krucjata przeciwko chrześcijaństwu”) przygotowaną przez Franza Zürchera, przetłumaczoną również na język francuski i polski[56].

W tym czasie już ponad 6000 członków wspólnoty religijnej Świadków Jehowy z Niemiec było przetrzymywanych w więzieniach lub obozach koncentracyjnych[57]. 15 września 1939 roku w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen członek tej wspólnoty August Dickmann został pierwszym więźniem oficjalnie rozstrzelanym za odmowę pełnienia służby wojskowej. Na krótko przed II wojną światową lub w trakcie jej trwania w wielu krajach europejskich, a także w Australii, Kanadzie czy Japonii działalność Świadków Jehowy została zakazana, a wielu z nich osadzano w obozach koncentracyjnych. Świadkowie Jehowy byli jedyną z kilku kategorii więźniów narodowości niemieckiej, którzy mogli w każdej chwili wyjść na wolność po podpisaniu deklaracji apostazji (zdarzały się też pojedyncze przypadki odmowy służby wojskowej wśród członków innych wyznań religijnych)[45]. Mimo silnej presji ponad 95% osadzonych nie zrobiło tego, uważając prześladowania za próbę wiary. W obozach znęcano się nad nimi, poniżano, bito, kuszono i zabijano, ale jednocześnie wyznaczano do pracy w charakterze służby domowej u esesmanów, członków załóg obozów. Esesmani wiedzieli bowiem, że ze strony Świadków Jehowy nic im nie grozi, a więźniowie ci nie uciekną. Siła wiary Badaczy Pisma Świętego robiła na nazistach duże wrażenie, a Heinrich Himmler i Theodor Eicke przy wielu okazjach stawiali za wzór „fanatyczną postawę” Badaczy Pisma Świętego[58][59].

W okresie III Rzeszy około 10 700 niemieckich członków tej wspólnoty było prześladowanych, ponad 2800 zostało uwięzionych w obozach koncentracyjnych, a około 1500 zmarło lub zostało zabitych[60][61]. W całej Europie wydano też na nich blisko 400 „oficjalnych” wyroków śmierci[62].

Spośród około 35 000 Świadków Jehowy w III Rzeszy oraz terenów przez nią okupowanych, około 11 300 aresztowano, około 6000 wysłano do obozów koncentracyjnych, a przeszło 1600 zabito[63][64], w tej liczbie jest też 548 wyroków śmierci wykonanych przez egzekucje (np. pluton egzekucyjny lub ścięcie), w tym co najmniej na 39 nieletnich[65]. Co najmniej 72 Świadków Jehowy poddano eutanazji, a ponad 1250 ofiar nazistowskich prześladowań to niepełnoletnie dzieci Świadków Jehowy[66]. Świadkowie Jehowy z Polski, Czech, Austrii, ZSRR (głównie z Zachodniej Ukrainy), Jugosławii (głównie ze Słowenii), Węgier, Holandii czy Luksemburga byli więzieni w większości obozów koncentracyjnych na terenie Europy. Po zakończeniu wojny ocaleli z obozów Świadkowie Jehowy byli ważnym źródłem informacji na temat masowych zbrodni na Żydach i innych więźniach w obozach zagłady. Wcześniej do Hitlera trafiło łącznie około 20 tysięcy listów i telegramów protestacyjnych od Świadków Jehowy z około 50 krajów świata. Doktor historii Henrik Eberle tak podsumował postawę Świadków Jehowy: „Na tle milionów ofiar nazistowskiego reżimu liczba ta [ofiar spośród Świadków Jehowy] wydaje się znikoma. Mimo to stanowi świadectwo zbiorowej i bezkompromisowej niezłomności, która zasługuje na szacunek”[67]. Prof. Christine King, napisała: „Im bardziej byli uciskani, tym mocniej zwierali szeregi, a ich opór nabierał twardości diamentu”[68][69].

Rozwój po 1942 edytuj

Po śmierci Josepha F. Rutherforda, w 1942 roku, trzecim prezesem Towarzystwa Strażnica został Nathan H. Knorr. W 1943 roku wprowadzono nowe programy szkoleniowe dla głosicieli (teokratyczna szkoła służby kaznodziejskiej) oraz dla misjonarzy (Biblijna Szkoła Strażnicy – Gilead). W pierwszych latach swojego usługiwania założył Biura Oddziałów w wielu krajach świata, tworząc światową strukturę Świadków Jehowy. Od 1950 do 1960 roku w sześciu tomach wydano tłumaczenie Biblii dokonane przez Komitet Przekładu Biblii Świadków Jehowy, znane jako Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata. W roku 1959 wprowadzono szkolenie dla starszych zboru, zwane Kursem Służby Królestwa.

W kwietniu 1951 roku prawie wszystkich wyznawców wywieziono z europejskiej części ZSRR na Syberię w trakcie masowych deportacji w ramach tzw. Operacji Północ, przeprowadzonej przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR[70]. Było to największe w historii ZSRR przesiedlenie na tle religijnym[71][72][51]. Sześć lat później około 40% wszystkich głosicieli w ZSRR stanowiły osoby, które zaznajomiły się z religią Świadków Jehowy w więzieniach i obozach pracy.

Do roku 1971 nadzór nad ogólnoświatową działalnością sprawował zarząd Pensylwańskiego Towarzystwa Biblijnego i Traktatowego – Strażnica. W tym samym roku grono to oficjalnie nazwano Ciałem Kierowniczym, zwiększając równocześnie liczba członków tego gremium z 7 do 11 osób oraz wyraźnie odróżniono je od zarządu korporacji prawnej, którą posługują się Świadkowie Jehowy. Liczba członków tego ciała nie jest stała. Żaden z jego członków nie posiada większych uprawnień od innych, a przewodnictwo na spotkaniach Ciała Kierowniczego zmienia się co roku według porządku alfabetycznego[73].

Od 1 października 1972 roku w miejsce jednoosobowego nadzoru nad poszczególnymi zborami wprowadzono nadzór przez zamianowane grono starszych[74].

W roku 1976 przeprowadzono reorganizację Ciała Kierowniczego – utworzono w nim kilka komitetów odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny działalności społeczności Świadków Jehowy[40]. W grudniu 1977 roku zapoczątkowano szkolenie przeznaczone dla pionierów, zwane Kursem Służby Pionierskiej[75]. Po śmierci w 1977 roku Nathana H. Knorra kolejnymi prezesami Towarzystwa Strażnica byli: Frederick W. Franz (1977–1992), Milton G. Henschel (1992–2000), Don A. Adams (2000–2016) i od roku 2016 Robert Ciranko.

 
Sala Królestwa w Kłodzku

W 1986 roku utworzono Regionalne Komitety Budowlane, odpowiedzialne za budowy i remonty Sal Królestwa[76]. W 1999 roku wprowadzono wzmożony program budowy Sal Królestwa w biedniejszych krajach; w ciągu pierwszych 5 lat jego działania w 116 krajach wybudowano ponad 9000 Sal Królestwa[77], a do roku 2015 przeszło 30 000[78]. Od 2014 roku nadzór nad budowami przejął „Ogólnoświatowy Dział Projektowo-Budowlany”, a w każdym Biurze Oddziału działa „Lokalny Dział Projektowo-Budowlany”, który ma za zadanie nadzorowanie przedsięwzięć budowlano-remontowych. Do pomocy w tym celu ma zespół wolontariuszy, pełnoczasowych sług budowlanych oraz współpracujących ochotników ze zborów[79].

W roku 2009 zmniejszono liczbę cotygodniowych spotkań członków zboru na zebraniach chrześcijańskich z trzech do dwóch (zborowe studium Biblii dołączono do teokratycznej szkoły służby kaznodziejskiej i zebrania służby). Położono nacisk na wykorzystanie wolnego wieczoru na studiowanie Pisma Świętego w gronie rodziny lub osobiście[80].

W roku 2009 Towarzystwo Strażnica posiadało Biura Oddziału w 118 krajach[81]. W 2012 roku zmniejszono liczbę oddziałów na świecie, poprzez połączenie niektórych z nich[82]. W roku 2023 funkcjonowało 85 samodzielnych biur, a w innych krajach działały Biura Krajowe[13].

W lipcu 2013 roku w Warwick, w amerykańskim stanie Nowy Jork, rozpoczęto budowę obiektów nowego Biura Głównego Świadków Jehowy (do końca sierpnia 2016 roku Biuro Główne mieściło się w Brooklynie, dzielnicy Nowego Jorku), którą ukończono 31 sierpnia 2016 roku[83][84][85][86]. Latem 2013 roku wdrożono ogólnoświatowy program świadczenia publicznego na terenie poszczególnych zborów oraz na terenie wielkomiejskim z pomocą wózków z bezpłatną literaturą biblijną (pierwszy pilotażowy program wprowadzono w 2001 roku Francji oraz w listopadzie 2011 roku na nowojorskim Manhattanie)[87][88].

W roku 2016 teokratyczną szkołę służby kaznodziejskiej, zebranie służby i zborowe studium Biblii zastąpiono jednym zebraniem o nazwie chrześcijańskie życie i służba („zebranie w tygodniu”). Składa się ono z trzech części odpowiadających poprzednim zebraniom[89][90].

W 2020 roku w związku z pandemią COVID-19[d][e] program uroczystości Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa nadało 36 stacji radiowych i telewizyjnych w 16 krajach afrykańskich[91]. Z programu uroczystości można było skorzystać poprzez serwis internetowy jw.org oraz komunikatory internetowe w trybie wideokonferencji. Również w 2021 roku program uroczystości Wieczerzy Pańskiej przeprowadzono w formie wideokonferencji, a w niektórych krajach był transmitowany w stacjach radiowych i telewizyjnych[92], poprzez które zaczęto również przeprowadzać zebrania zborowe i inne specjalne zebrania (od 1 kwietnia 2022 roku ponownie odbywają się one w Sali Królestwa oraz dodatkowo „hybrydowo” (również uczestnicy odbierający program transmitowany przez wideokonferencje mogą brać czynny udział w punktach i dyskusjach)[93][94][95][96][97]. W tym celu od marca 2020 roku zbory zaczęły wykorzystywać aplikacje do wideokonferencji, na przykład Zoom. Ciało Kierownicze podjęło decyzję o przeznaczeniu środków pochodzących z dobrowolnych datków na zakup kont Zoom dla ponad 65 000 zborów w przeszło 170 krajach[98]. Natomiast w 21 krajach afrykańskich gdzie dostęp do internetu jest utrudniony lub bardzo kosztowny zebrania zborowe zostały transmitowane przez stacje radiowe i telewizyjne, z których skorzystało ponad 1,2 miliona głosicieli[99], miało to miejsce również w niektórych krajach w Europie, Ameryce Północnej i Południowej[100]. W związku z tą pandemią w lipcu i sierpniu 2020 roku Świadkowie Jehowy na całym świecie po raz pierwszy w historii w tym samym czasie oglądali ten sam nagrany program kongresu regionalnego pod hasłem „Zawsze się radujcie!” w serwisie jw.org, który został zamieszczony w 511 językach. W niektórych krajach był też transmitowany przez kanały telewizyjne i stacje radiowe[101]. W 2021 roku program kongresu regionalnego pod hasłem „Silni dzięki wierze!” także został udostępniony w serwisie jw.org[102][103][104], w niektórych krajach był też transmitowany przez kanały telewizyjne i stacje radiowe[101]. Również w 2022 roku program kongresu regionalnego pod hasłem „Dążmy do pokoju!” został udostępniony w serwisie jw.org[105]. W marcu 2021 roku Świadkowie Jehowy przygotowali nową stronę internetową do transmisji na żywo programu zgromadzeń obwodowych (z udziałem nadzorcy obwodu) – JW Stream–Studio[106][107]. Od 14 marca 2020 roku stosując się do wytycznych władz poszczególnych państw działalność kaznodziejską zaczęto prowadzić wyłącznie przez telefon i komunikatory internetowe[108][109] (od 31 maja 2022 roku wznowiono publiczną działalność ewangelizacyjną, a od 1 września 2022 roku głoszenie od domu do domu[110][111][112]). W okresie pandemii powołano ponad 950 Komitetów Pomocy Doraźnej, które najbardziej potrzebującym dostarczają żywność i podstawowe lekarstwa. Do stycznia 2021 roku ze środków pochodzących z dobrowolnych datków przekazano ponad 25 milionów dolarów na pomoc w związku z pandemią COVID-19[113][99][100][114].

Świadkowie Jehowy przedstawiają swoje orędzie również poprzez Internet. W oficjalnym serwisie internetowym: jw.org – są dostępne materiały i publikacje biblijne do bezpłatnego pobrania w przeszło 1080 językach (w tym w przeszło 100 językach migowych oraz w przeszło 50 językach także w wydaniach brajlowskich)[f][115] (serwis zawiera też 860 wersji językowych).

Pod względem liczby wersji językowych jw.org jest największym serwisem internetowym na świecie[116]. Umożliwia m.in. czytanie, słuchanie oraz pobieranie (w postaci plików) Biblii, różnych materiałów multimedialnych oraz publikacji Świadków Jehowy. Zawiera też bieżące informacje o ogólnoświatowej działalności wyznania[117][118]. Służy również do przekazywania informacji pomiędzy zborami[g]. Serwis zawiera również telewizję internetową – JW Broadcasting w przeszło 300 językach, w tym w 50 językach migowych[119] oraz Bibliotekę Internetową Strażnicy w przeszło 880 językach[120].

Wierzenia edytuj

Osobny artykuł: Doktryna Świadków Jehowy.

Świadkowie Jehowy trzymają się Biblii jako podstawy wszystkich swoich wierzeń; za interpretację Pisma Świętego odpowiada Ciało Kierownicze. Nauczają, że zmiany w rozumieniu szczegółów dotyczących zamierzenia Bożego są wynikiem ciągłego badania i coraz lepszego zrozumienia Biblii. Wszelka interpretacja Pisma Świętego przedstawiana przez Ciało Kierownicze obowiązuje wszystkich członków wyznania. Kwestie, które ich zdaniem nie zostały uregulowane w Piśmie Świętym, są pozostawione indywidualnej decyzji (osądowi własnego sumienia).

Poniżej omówiono wybrane nauki Świadków Jehowy (w nawiasach wymieniono niektóre wersety biblijne, na które się powołują, uzasadniając swe wierzenia)[121][122]:

  1. Biblia[123]: Świadkowie Jehowy są przekonani, że tylko Biblia jest natchnionym Słowem Bożym[124] i zawiera prawdę[125]. Stanowi główne źródło informacji o Bogu. Udziela odpowiedzi na pytania życiowe[126], życiowych rad i nadziei na lepszą przyszłość[127][128]. Przyjmują tzw. kanon protestancki, tzn. że odrzucają tzw. księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu, których nie zawiera Biblia hebrajska, uważając je za apokryfy[129]; za natchnione uznają 27 ksiąg Nowego Testamentu (Chrześcijańskich Pism Greckich)[130]. Odrzucają wszystkie inne tradycje pozabiblijne w tym również tzw. tradycję apostolską (2 Tm 3:16, 17; J 17:17; Mt 15:3).
  2. Bóg[131]: Świadkowie Jehowy wierzą w jednoosobowego Boga, Jehowę (Jahwe)[7] i oddają cześć tylko jemu, jako jedynemu prawdziwemu Bogu[6]. Kładą duży nacisk na posługiwanie się imieniem własnym Boga – Stwórcy – w odpowiednich sytuacjach i z należytym szacunkiem (Pwt 6:4; Ps 83:18; Rz 10:13)[132][133]. Nie uznają dogmatu o Trójcy Świętej, uważając, że jest wyraźnie sprzeczny z Biblią[134][135].
  3. Jezus Chrystus[136]: wierzą, że jest jednorodzonym Synem Boga Jehowy (imię Jezus znaczy „Jehowa jest zbawieniem”)[137][132]:
    • był pierwszym stworzeniem Boga (pierworodnym wszelkiego stworzenia); przez niego Bóg stworzył świat materialny i duchowy (Kol 1:15)
    • istniał w postaci duchowej (podobnie jak Bóg i aniołowie) zanim został człowiekiem, i do tej postaci powrócił po wstąpieniu do nieba (Mi 5:2; 1 P 3:18; 2 Kor 5:16), gdzie określany jest m.in. jako archanioł Michał (1 Tes 4:16)[138]
    • jego życie zostało przeniesione z Nieba do łona dziewicy Marii (Łk 1:35)[139]
    • jego złożone w ofierze doskonałe życie daje wszystkim ludziom możliwość dostąpienie zbawienia – uzyskania życia wiecznego (Mt 20:28; 1 Tm 2:5, 6)[140]
    • od jesieni roku 1914 z upoważnienia Bożego króluje w niebie (nad Ziemią zapanuje wkrótce po Armagedonie i będzie nad nią panować przez 1000 lat, po czym odda władzę swemu Ojcu, Jehowie) (Dn 4:10–16; Ap 20:6; 1 Kor 15:28)[141]
    • został zgładzony na palu męki (został przybity do prostej belki, pala „crux simplex”krzyż prosty, a nie do krzyża (Dz 5:30)[142][143]
  4. Duch święty: wierzą, że jest niewidzialną czynną siłą Bożą, czyli mocą Bożą w działaniu[144], nieosobową energią, za pośrednictwem której Bóg wykonuje swoją wolę, i której może udzielać innym[134]; jest ona święta, ponieważ pochodzi od Jehowy Boga i wykorzystuje ją do czynienia tego, co święte[144][145].
  5. Królestwo Boże[146]: wierzą, że jest to realny rząd, który jest jedyną nadzieją dla ludzkości; rząd ten ma siedzibę w niebie, złożony z Jezusa (jako króla) oraz 144 000 wybranych chrześcijan (część z nich przebywa jeszcze na ziemi); Królestwo Boże wkrótce usunie z ziemi zło wraz ze wszystkimi ludzkimi rządami i religiami, i zaprowadzi nowy świat, w którym zapanuje sprawiedliwość i pokój[9]. Pozostali zbawieni mają żyć wiecznie na ziemi w przywróconym raju jako poddani tego Królestwa. Chrystus będzie Królem nad ziemią przez 1000 lat, po czym odda władzę swemu Ojcu, Jehowie (Dn 2:44; 2 Tm 4:18; Ap 11:15; 1 Kor 15:28)[147].
  6. Szatan (czyli Diabeł)[148] – jest to realna niewidzialna osoba, zbuntowany anioł, który zapragnął, by cześć zamiast Bogu oddawano jemu, największy wróg Boga[149], odpowiedzialny za rozprzestrzenienie się zła[150] (nie jest to tylko symbol zła lub złych skłonności). Szatan pociągnął do buntu przeciwko Jehowie Bogu wielu innych aniołów, którzy tym samym stali się demonami. Obecnie ma wielką władzę nad światem ludzkim – nad ludźmi oddalonymi od Boga, ludzkimi rządami i religią fałszywą, dlatego w Biblii nazwany jest „bogiem tego świata” (2 Kor 4:4; 1 J 5:19)[151]. W trakcie 1000-letnich rządów Chrystusa zostanie on uwięziony, a po tym okresie ma być na krótko wypuszczony, a następnie na zawsze unicestwiony wraz z wszystkimi innymi przeciwnikami Boga (Ap 20:1–3, 10, 14)[152].
  7. Ziemia: wierzą, że pierwotnym zamierzeniem Bożym wobec Ziemi było, aby była w całości zaludniona czcicielami Stwórcy i że Bóg nie zmienił swojego zamierzenia co do ludzi i Ziemi. Wierzą, że w momencie końca systemu rzeczy wojna Boża – Armagedon, zniszczy całe zło tego świata i tych z ludzi, którzy nie spełniają Jego wymagań[153][154]. Zaś zbawione osoby będą cieszyć się życiem wiecznym jako doskonali ludzie, a wszyscy zmarli, zachowani w pamięci u Boga zostaną wskrzeszeni[155]. Wierzą, że Bóg nie dopuści do zniszczenia Ziemi wskutek wojny nuklearnej, przez zanieczyszczenie środowiska ani w wyniku katastrofy kosmicznej[156][157]. Nie popierają poglądu, jakoby Bóg miał zniszczyć Ziemię ogniem[158].
  8. Śmierć[159]: wierzą, że śmierć jest przeciwieństwem życia, że zmarli nie mogą nic czynić. Ludzie w momencie śmierci przestają istnieć, lecz istnieją w pamięci u Boga. Ponowne zaistnienie jest możliwe dopiero przy zmartwychwstaniu (Kazn 9:5, 6, 10; Ez 18:4)[160].
  9. Dusza[161]: uważają, że według Biblii człowiek żyjący jest duszą; nie posiada nieśmiertelnej duszy (Rdz 2:7; Ez 18:4). Duszami są również wszelkie zwierzęta zamieszkujące ziemię i wody (Rdz 1:20). Odrzucają naukę o nieśmiertelności duszy jako niezgodną z Biblią[162].
  10. Zbawienie[163]: wierzą, że Jehowa Bóg, poprzez swego Syna, zapewni wszystkim prawdziwym chrześcijanom wybawienie z teraźniejszego, niegodziwego świata oraz wyzwolenie z niewoli grzechu i śmierci[164].
  11. Dni ostatnie: wierzą, że po 2520 latach od roku 607 p.n.e. (który to rok uznają za datę zburzenia Jerozolimy przez Nabuchodonozora II), czyli w 1914 nastąpiło niewidzialne wstąpienie Jezusa na tron w niebie, od którego określają czas dni ostatnich tego złego systemu rzeczy, czyli obecnych złych rządów na ziemi; zakończy je Armagedon, po którym ma panować Królestwo Boże[165][166] Świadkowie Jehowy uważają też, że pewne wydarzenia, nazywane „znakiem zakończenia systemu rzeczy”, pozwalają utożsamić dni ostatnie z obecnymi czasami[167].
  12. Armagedon: według Świadków Jehowy jest to nadchodząca powszechna wojna wielkiego dnia Boga Wszechmocnego (Ap 16:14, 16). Określenie to odnosi się do sytuacji, gdy ziemscy władcy polityczni są zgromadzani przeciwko Jehowie Bogu i Jego Królestwu pod władzą Jezusa Chrystusa[168]. Wyrazem ich sprzeciwu ma być na końcu ogólnoświatowa akcja przeciwko Świadkom Jehowy[169][170].
  13. Babilon Wielki: Ogólnoświatowe imperium religii fałszywej – zaliczają do niego wszystkie pozostałe religie, włącznie z chrześcijaństwem (które ich zdaniem jako ogół jest niewierne Bogu)[171][172]. Ma być zniszczony przez Organizację Narodów Zjednoczonych, symboliczną szkarłatną bestię z Księgi Apokalipsy, wówczas rozpocznie się wielki ucisk[173].
  14. 144 000: Świadkowie Jehowy wierzą, że Bóg wybrał spośród ludzi 144 000 jako tzw. małą trzódkę, klasę ludzi, którzy mają współkrólować z Jezusem Chrystusem w niebie (przez 1000 lat, po Armagedonie)[174][175]. Są oni powoływani od czasów Chrystusa aż do naszych czasów. Liczba uważających się za pomazańców[176], którzy jeszcze żyją na ziemi, przekracza 21 tysięcy osób[177]; jest to tzw. ostatek żyjących na ziemi[178].
  15. Maria, matka Jezusa: Wierzą, że kiedy został poczęty Jezus, Maria była dziewicą – aż do rozwiązania[179]. Następnie miała przynajmniej kilkoro dzieci z Józefem (Mt 1:20–25; 13:53–56)[180][181]. Uważają, że należała do grona pierwszych uczniów Jezusa[182], na których został wylany duch święty w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. i należy do grona 144 000 wybranych do władz Królestwa Bożego[183].
 
Kongres pod hasłem „Czuwajcie!
(stadion w Turynie, Włochy, 2009)

Praktykowanie wiary edytuj

Zdaniem Świadków Jehowy prawdziwa religia musi opierać się na zasadach zawartych w Piśmie Świętym. Praktykowanie religii nie jest dla nich tylko jednym z elementów życia, ale drogą życiową, to znaczy, że zasadom wiary podporządkowane mają być wszystkie sprawy nie tylko związane z oddawaniem czci Bogu, ale też z życiem codziennym[184][185][186][187].

Poniżej omówiono wybrane zasady postępowania oraz praktyki religijne. (W nawiasach wymieniono niektóre wersety biblijne, na które powołują się uzasadniając swe wierzenia i postępowanie.)

Wyznawane zasady
  1. Miłość do Boga. Uważają ją za najważniejszą zasadę. Wynika z niej konieczność całkowitego, bezwzględnego oddania się Bogu, które ma wynikać z dobrej woli i szczerego przywiązania, na podstawie zdobytej wiedzy biblijnej (Mt 22:36–38; J 17:3)[188].
  2. Miłość do bliźnich. Uważają, że miłość do bliźnich powinna być podstawą wszelkich ich relacji z innymi ludźmi (Mt 22:39, 40)[188].
  3. Czystość. Dotyczy ona czystości fizycznej, umysłowej, moralnej i duchowej (rozumianej jako niedopuszczenie do łączenia nauk biblijnych z innymi, sprzecznymi z Biblią poglądami i praktykami)[189]. Wystrzegają się m.in.: wszystkich niedozwolonych stosunków płciowych poza obrębem małżeństwa zawartego zgodnie z Biblią[190][191] (cudzołóstwa, rozpusty), pijaństwa[192][193] – samo umiarkowane spożywanie napojów alkoholowych jednak nie jest zakazane[194], palenia i zażywania tytoniu[195] (w tym e-papierosów[196]), zażywania narkotyków i innych środków odurzających, wulgaryzmu[197][198], niemoralnych rozmów, pornografii[199][200] oraz jakichkolwiek form okultyzmu (m.in. wróżbiarstwa, spirytyzmu, przesądów, horoskopów, astrologii czy magii) (1 P 1:16; Rz 12:2; 2 Kor 7:1; Pwt 18:9–13; 1 Kor 10:21, 22; Gal 5:20, 21)[201][202][203][204][198]. Przywiązują wagę do schludnego wyglądu – ubioru i fryzury (1 Tm 2:9, 10; 1 Kor 10:31)[205]. Unikają rozrywki związanej z przemocą, niemoralnością czy okultyzmem[206].
  4. Uczciwość. Uważają, że w każdej dziedzinie życia należy postępować uczciwie[207]. Chrześcijanie muszą wystrzegać się[208] kłamstwa, oszczerstw, plotkowania[209], obłudy, obelg[197], zachłanności[210] (m.in. hazardu[211]) (Hbr 13:18)[212].
  5. Świętość życia i krwi. Życie uważają za cenny dar od Boga i dlatego należy dbać o własne i cudze życie oraz o zdrowie, niedopuszczalne ich zdaniem jest pozbawianie życia nienarodzonego dziecka (aborcja) (Ps 36:9; Wj 21:22, 23)[h]. Za świętą uznają krew jako podtrzymującą i symbolizującą życie danej istoty, co do obchodzenia się z którą wyraźne wskazówki zawiera Pismo Święte. Uznają nakaz z Dz 15:28, 29 co do powstrzymywania się od krwi. Z tego powodu wybierają metody leczenia, które nie wymagają transfuzji krwi[213][214].
  6. Neutralność. Zachowują całkowitą neutralność w sprawach politycznych oraz nie uczestniczą w żadnych konfliktach zbrojnych ani nie zgadzają się na odbywanie służby wojskowej[215] (J 18:36; Mt 26:52; Iz 2:2–4)[216][217][218].
  7. Podporządkowanie władzom świeckim. Uważają za chrześcijański obowiązek przestrzeganie prawa i okazywanie szacunku władzom. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy prawo jest w sprzeczności z wyraźnymi zasadami lub prawami biblijnymi; wtedy uznają za wyższą władzę Boga (Mt 22:21; Rz 13:1; Dz 5:29)[219].
 
Typowy chrzest nowych członków – przez całkowite zanurzenie w wodzie – na kongresie pod hasłem „Kierowani duchem Bożym” (Szczecin, Polska, 2008)
Praktyki religijne
  1. Chrzest. Przyjmują chrzest[220] przez całkowite zanurzenie w wodzie – jako symbol oddania się Bogu osoby duchowo dojrzałej[221][222]. Nie praktykują chrztu niemowląt, choć może zostać ochrzczone dziecko, jednak wyłącznie na podstawie świadomej decyzji, po zrozumieniu i zaakceptowaniu głoszonych przez nich nauk. Nie posiadają tzw. formuły chrztu, czyli nie ma podczas tego aktu żadnych wygłaszanych słów (przed chrztem padają tylko dwa pytania[223])[224]. Chrzest jest warunkiem, aby zostać Świadkiem Jehowy. Wcześniej należy rozumieć podstawowe nauki biblijne i spełniać kwalifikacje do uczestniczenia w publicznej działalności kaznodziejskiej[12].
  2. Ewangelizacja. Prowadzą dobrowolnie na całym świecie działalność kaznodziejską[e] – przez niepłatnych ochotników, zwanych głosicielami, z których część podejmuje się zwiększenia udziału w tej służbie w charakterze pionierów: pomocniczych lub stałych[225]. Swych nauk opartych na Biblii nauczają przez głoszenie od domu do domu, a także przez głoszenie publiczne – na ulicy i w innych miejscach publicznych (np. parkingi, porty oraz z wózkami z bezpłatnymi publikacjami biblijnymi) oraz przez tzw. głoszenie nieoficjalne – krewnym i znajomym (także przez telefon i inne komunikatory internetowe oraz listy[e][97]) oraz innym spotykanym osobom[226][227]. W działalności tej szeroko wykorzystują publikacje w formie drukowanej i elektronicznej, ale także filmy wideo, nagrania audio oraz oficjalny serwis internetowy – jw.org[228]. Prowadzą też tematyczny bezpłatny interaktywny kurs biblijny[229][230][231]. Kształcą również misjonarzy, m.in. w powołanej do tego celu Szkole Gilead[232][233].
  3. Małżeństwo. Świadkowie Jehowy uważają, że małżeństwo ma stanowić święty, trwały związek kobiety i mężczyzny – dar od Jehowy Boga[234][235][236]. Wyznawcy pragnący zawrzeć małżeństwo muszą zadbać, aby ich związek małżeński był zawarty według prawa obowiązującego w danym kraju[237]. Ceremonii złożenia przysięgi małżeńskiej[238] przewodniczy urzędnik urzędu stanu cywilnego w Polsce; w wielu innych krajach – odpowiednik, lub w niektórych krajach upoważniony kaznodzieja. Okolicznościowe przemówienie może się odbyć w miejscowej Sali Królestwa (w wyjątkowych sytuacji w formie wideokonferencji)[e] – za zgodą miejscowych starszych zboru; na ogół zapraszana jest cała wspólnota zboru i inni goście[239][240]. Wygłaszane trzydziestominutowe przemówienie pt. Małżeństwo godne uznania w oczach Bożych kieruje uwagę na praktyczne rady zawarte w Biblii, dotyczące życia rodzinnego[241]. W zależności od decyzji nowożeńców może się potem odbyć przyjęcie weselne, na które przybywają zaproszeni goście[241]. Niektóre zwyczaje ślubne nie są praktykowane[242][243].
    • Duży nacisk kładzie się na to, by współmałżonkiem została osoba z grona współwyznawców, choć nie jest to warunkiem zawarcia małżeństwa[244][245]. Kategorycznie wystrzegają się mieszkania pod jednym dachem z osobą niebędącą jeszcze partnerem małżeńskim, przedmałżeńskie kontakty seksualne uznają za grzech rozpusty[246].
    • Możliwość zawarcia ponownego związku małżeńskiego jest uzależniona od śmierci współmałżonka; dopuszczalna jest także w przypadku rozwodu, ale tylko wtedy, gdy dojdzie do niego na podstawie cudzołóstwa jednej ze stron (Mt 19:9). Niewierność drugiej strony, daje stronie wiernej prawo do decyzji o rozwodzie i później możliwość zawarcia kolejnego małżeństwa[247][248].
  4. Modlitwa. Modlą się wyłącznie do Boga Jehowy, a swoje modlitwy zanoszą w imię jego syna – Jezusa, nie recytują ich z pamięci, ani nie odczytują np. z modlitewnika[249][250][251]).
    • Odrzucają kult obrazów, rzeźb i innych wizerunków (który uważają za bałwochwalstwo) oraz pośrednictwo i kult świętych[252][253].
       
      Świadkowie Jehowy studiują Biblię indywidualnie i w gronie rodzinnym (tzw. wielbienie Boga w gronie rodzinnym). Oprócz tego codziennie analizują fragment z Biblii na podstawie broszury Codzienne badanie Pism
  5. Osobiste i rodzinne studium Biblii. Biblię studiują indywidualnie (tzw. osobiste studium Biblii) oraz w gronie rodzinnym (tzw. wielbienie Boga w gronie rodzinnym)[254][255][256].
  6. Pogrzeb. Pochówek odbywa się w sposób zgodny z miejscowym prawem i zwyczajami (niekolidującymi z wierzeniami Świadków Jehowy)[259][260]; może być stosowana kremacja[261]. Uroczystości pogrzebowe wyznawców nie zawierają rytuałów i obrzędów w intencji zmarłych[259].
    • Okolicznościowe przemówienie może odbyć się w miejscowej Sali Królestwa[e], w zakładzie pogrzebowym, w domu zmarłego lub przy grobie (w wyjątkowych sytuacjach może być transmitowane). Starszy zboru krótko przypomina historię życia zmarłego oraz przypomina, co Biblia mówi o śmierci i nadziei zmartwychwstania (J 5:28, 29; 11:25; Rz 5:12; 2P 3:13). W czasie uroczystości zwykle śpiewa się kilka stosownych pieśni, a kończy modlitwą do Boga[262].
    • Wystrzegają się zwyczajów praktykowanych z myślą o zjednaniu sobie przychylności zmarłych lub jakichkolwiek działań na ich rzecz związanych z poglądem, jakoby człowiek posiadał nieśmiertelną duszę[262][263][264].
  7. Pomoc humanitarna i społeczna. W razie klęsk żywiołowych, pandemii[113][114], wojen i zamieszek organizują pomoc humanitarną głównie dla poszkodowanych współwyznawców (lokalną lub międzynarodową)[265]. Nie izolują się od innych i są wyczuleni na potrzeby społeczności, w której żyją. Prowadzą również działalność społeczną pomagając potrzebującym[266].
  8. Szkolenia. Prowadzą szkolenia[e], np.: Kurs Służby Pionierskiej, Kurs Służby Królestwa, Kurs dla Ewangelizatorów Królestwa[267] czy Biblijna Szkoła Strażnicy – Gilead[268]. Prowadzą również bezpłatne kursy czytania i pisania dla analfabetów w ponad 120 językach[269][270][271][272], z których skorzystało już ponad ćwierć miliona osób[273].
  9. Święta. Obchodzą tylko rocznicę Wieczerzy Pańskiej – potocznie nazywaną Pamiątką śmierci Jezusa Chrystusa, wiosną w dniu odpowiadającym 14 nisan według biblijnego kalendarza księżycowego (w okresie zbliżonym do świąt Wielkiego Tygodnia, poprzedzającego Wielkanoc, których nie obchodzą)[274][275]. Odrzucają tradycyjne wszelkie rytuały, święta, wywodzące się z kultury ludowej bądź obchodzone indywidualnie – jak urodziny czy imieniny[276], święta państwowe lub święta religijne, jeśli te naruszają przykazania lub zasady biblijne, np. związane są lub wywodzą się z niezgodnych z Biblią poglądów i praktyk religijnych, stanowią element kultu państwa lub nadmiernej czci oddawanej ludziom[277][278]. W związku z tym nie obchodzą żadnych innych świąt[279], w tym Bożego Narodzenia, powołując się na zbieżność tradycji tych świąt z religiami pogańskimi oraz uważają, że pierwsi chrześcijanie nie chcieli ustalać daty narodzin Jezusa[280][281][282][283].
  10. Wykluczenie/odłączenie. W przypadku, gdy jakiś Świadek postępuje wbrew zasadom wiary, propaguje poglądy sprzeczne z przyjętymi naukami, bądź popełni jakiś poważny grzech, a nie okaże szczerej skruchy i żalu za swoje złe postępowanie[284][285], wtedy tzw. komitet sądowniczy złożony ze starszych zboru, może go wykluczyć ze społeczności. Nawet jeśli ktoś popełnił poważny grzech, nie jest automatycznie wykluczany, starsi zboru mogą spotkać się z taka osobą więcej razy, dając jej czas na okazanie skruchy. Istnieje możliwość powrotu, jeśli zmieni swoje postępowanie (do czasu powrotu będzie traktowany jak osoba wykluczona, co oznacza unikanie z nim kontaktów towarzyskich). Osoba wykluczona może przychodzić na zebrania religijne do Sali Królestwa, jednak nie może się na nich wypowiadać[286][287]. Osoba, która odłącza się od ich społeczności, rezygnując z przynależności do niej i praktykowania ich religii, traktowana jest tak jak osoby wykluczone[288][285].
 
Zebranie zborowe Świadków Jehowy w Sali Królestwa w Portugalii
 
Zgromadzenie specjalne pod hasłem „Pozostały czas jest skrócony” w Sali Zgromadzeń w Sosnowcu (Polska, 2010)[e]
  1. Zebrania zborowe. Uczestniczą dwa razy w tygodniu w otwartych zebraniach zboru, które odbywają się w obiektach nazywanych „Salami Królestwa” (w związku z pandemią COVID-19 zebrania przeprowadza się w formie „hybrydowej”, w której wszyscy uczestnicy w Sali Królestwa i odbierający program transmitowany przez wideokonferencje mogą brać czynny udział w punktach i dyskusjach)[e][289][290][291][292]. Najczęściej w niedzielę odbywa się zebranie w weekend (dwie części: wykład publiczny i studium Strażnicy). 30-minutowy wykład publiczny – omawia nauki i proroctwa biblijne, zasady i rady dotyczące życia rodzinnego, małżeńskiego, problemów młodzieży i zasad moralnych; na godzinnym studium Strażnicy omawia się artykuły oparte na Biblii specjalnie przygotowane na to studium zamieszczone w „Strażnicy”. W innym dniu tygodnia odbywa się zebranie w tygodniuChrześcijańskie życie i służba składające się z trzech części: Skarby ze Słowa Bożego, Ulepszajmy swoją służbę oraz Chrześcijański tryb życia (z punktem: zborowe studium Biblii). Na zebraniu tym analizuje się kolejne rozdziały całej Biblii; przedstawiane są filmy, pokazy i instruktaże technik ewangelizacji (czyli sposoby głoszenia), a także wywiady i dyskusje; omawiane są artykuły z dwumiesięcznika „Chrześcijańskie życie i służba – program zebrań”, zawierające praktyczne rady zastosowania Biblii w życiu codziennym i inne zagadnienia przydatne dla członków zborów[89]. Wstęp na zebrania religijne, na których realizowany jest biblijny program edukacyjny, jest wolny, nie przeprowadza się zbiórek pieniędzy. Zebrania mają charakter otwarty dla wszystkich[293][294].
  2. Kongresy (zgromadzenia). Uczestniczą w corocznych, trzydniowych większych spotkaniach z określonego regionu zwanych kongresami[295] (dwa razy w roku uczestniczą również w jednodniowych zgromadzeniach obwodowych[296])[297][298][299] (w związku z pandemią COVID-19 w latach 2020–2022 program kongresów został udostępniony bezpłatnie w serwisie jw.org[300]. Organizowane są zwykle na dużych obiektach[e], takich jak stadiony, hale sportowo-wystawiennicze, a także coraz częściej we własnych obiektach specjalnie do tego celu zbudowanych, tzw. Salach Zgromadzeń. Podaje się na nich objaśnienia tematów biblijnych w formie wykładów, wywiadów, słuchowisk, scenek, krótkich i dłuższych filmów (w tym z wybranej relacji biblijnej), ogłasza wydanie nowych publikacji oraz przeprowadza się chrzest nowych członków. Wstęp na te zgromadzenia również jest wolny, nie przeprowadza się zbiórek pieniędzy[301][302].

Organizacja edytuj

Świadkowie Jehowy uważają, że trzeba należeć do zorganizowanej religii, która musi wpływać na codzienne życie człowieka[187][303]. W społeczności Świadków Jehowy nie występuje podział na laików i duchownych[304] – wszyscy współtworzą społeczność duchowych braci i sióstr[305]. W zborze przewodzą starsi zboru (nadzorcy), których wspierają słudzy pomocniczy[306][307][308][309].

Organizacja Świadków Jehowy zarządzana jest w sposób określany przez nich jako teokratyczny. Składają się na nią lokalne społeczności chrześcijan tworzące zbory, zgrupowane zazwyczaj po około 20 w obwody[310]. Obwody podlegają pod krajowe lub międzynarodowe Biura Oddziałów. Wszystkie te struktury działają pod ogólnoświatowym nadzorem Ciała Kierowniczego, które sprawuje nadzór we wszelkich sprawach dotyczących nauk i działalności całej organizacji (liczba jego członków nie jest stała, wynosi od kilku do kilkunastu mężczyzn)[311][312].

Wobec administracji państwowej Świadków Jehowy reprezentują różne zarejestrowane w poszczególnych krajach osoby prawne. Do najważniejszych należą: Pensylwańskie Biblijne i Traktatowe Towarzystwo Strażnica, do którego należą prawa autorskie publikacji Świadków Jehowy, oraz Zarejestrowane Nowojorskie Towarzystwo Biblijne i Traktatowe Strażnica zarządzające majątkiem. W Polsce Świadków Jehowy jako związek wyznaniowy reprezentuje osoba prawna: „Świadkowie Jehowy w Polsce” z siedzibą w Nadarzynie koło Warszawy.

Statystyki edytuj

 
Liczebność głosicieli Świadków Jehowy na świecie:

      – dokładna liczebność nie jest podawana

      – mniej niż 1000 głosicieli

      – od 1000 do 9999 głosicieli

      – od 10 000 do 99 999 głosicieli

      – od 100 000 do 499 999 głosicieli

      – powyżej 500 000 głosicieli

Zobacz więcej w artykule Głosiciel, w sekcji Statystyki.
Zobacz więcej w artykule Pionier (Świadkowie Jehowy), w sekcji Tabela liczby pionierów.
Zobacz więcej w artykule Świadkowie Jehowy w Australii i Oceanii, w sekcji Statystyka.
Zobacz więcej w artykule Świadkowie Jehowy w krajach Azji, w sekcji Statystyka.

W roku 2023 najwyższa liczba głosicieli wyniosła 8 816 562 należących do 118 177 zborów (w Polsce: 116 307 członków w 1267 zborach). Podczas jedynego w roku święta religijnego Świadków Jehowy – Wieczerzy Pańskiej (Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa) – na całym świecie w 2023 roku zgromadziło się 20 461 767 osób (w Polsce: 185 930)[13]. Największą grupę językową (ponad 2,5 miliona) stanowią głosiciele hiszpańskojęzyczni[313].

Zestawienie podstawowych statystyk opublikowanych przez Świadków Jehowy[i][314]:

  • Najwyższa liczba głosicieli w 2023: 8 816 562
  • Przeciętna liczba głosicieli w 2023: 8 625 042
  • Procent wzrostu w stosunku do 2022: 1,3%
  • Liczba nowo ochrzczonych w 2023: 269 517
  • Liczba krajów i terytoriów: 239
  • Przeciętna liczba pionierów pomocniczych w 2023: 738 457
  • Przeciętna liczba pionierów pełnoczasowych w 2023: 1 570 906
  • Liczba godzin spędzonych w działalności kaznodziejskiej w 2023: 1 791 490 713
  • Przeciętna liczba kursów biblijnych w 2023: 7 281 212
  • Liczba obecnych na Wieczerzy Pańskiej (Pamiątce) w 2023: 20 461 767
  • Liczba zborów w 2023: 118 177
Statystyki

Publikacje edytuj

Świadkowie Jehowy prowadzą działalność kaznodziejskiej, w czasie której korzystają i z publikacji biblijnych i je nieodpłatnie rozpowszechniają. Posługują się nimi również na zebraniach religijnych. Celem wydawania tych publikacji jest pomoc w zrozumieniu Biblii i zwrócenie uwagi na jej praktyczną wartość.

Publikacje biblijne wydają w formie drukowanej, elektronicznej, fonicznej i wizualnej w przeszło 1080 językach, w tym w ponad 100 językach migowych oraz dodatkowo w przeszło 50 wydaniach brajlowskich[115]. Publikacje te są dostępne bezpłatnie online na oficjalnej stronie internetowej Świadków Jehowy – jw.org[315][316][317]. Do najbardziej znanych należą czasopisma: „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy” wydawana w 419 językach (wydania specjalne w ponad 780 językach[318]) w przeciętnym nakładzie przeszło 74,2 miliona egzemplarzy (wydanie do rozpowszechniania) oraz „Przebudźcie się!” – w 224 językach w przeciętnym nakładzie prawie 68,1 miliona egzemplarzy.

Towarzystwo Strażnica publikuje również Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata, przekład Pisma Świętego wydany do tej pory (według danych z 2023 roku) w nakładzie przeszło 250 milionów egzemplarzy w ponad 280 językach w całości lub w częściach[319][320][321][322][323][324]. Świadkowie Jehowy wydrukowali już przeszło 40 miliardów publikacji biblijnych[325][326]. Tylko w latach 1998–2008 łączny ich nakład wyniósł ponad 20,7 miliarda egzemplarzy[327], a w samym tylko roku 2015 – około 4,5 miliarda egzemplarzy[328]. Są one drukowane we własnym zakresie – głównie w 9 własnych drukarniach położonych w Ameryce Północnej oraz Południowej, Afryce, Azji i Europie[j][329].

Wiele publikacji osiąga nakład ponad 100 mln egz., w kilkuset językach. Niektóre są umieszczone w Księdze rekordów Guinnessa (Rekordy wydawnicze), zostały również nagrodzone i wyróżnione na wystawach, festiwalach, konkursach oraz przez stowarzyszenia pozarządowe i rządy kilku krajów[330][331]. Wiele z nich jest wykorzystywana w rządowo-społecznych programach edukacyjnych[332][333][334][335][336].

Status religii oraz legalność edytuj

Sytuacja prawna edytuj

W większości krajów świata Świadkowie Jehowy są prawnie zarejestrowani jako związek wyznaniowy lub działają legalnie na mocy przepisów ogólnych. Jednak zwłaszcza w czasie wojen działalność religijna Świadków Jehowy bywała w przeszłości zakazywana lub ograniczana prawnie nawet w wielu tych krajach, w których obecnie mogą ją prowadzić bez przeszkód[337][338][339].

Wiele międzynarodowych organizacji świeckich, także sądowniczych, uznaje Świadków Jehowy za „znaną religię”. W orzeczeniu z 26 września 1996 roku w sprawie „Manoussakis i inni przeciwko Grecji” Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że Świadkowie Jehowy cieszą się statusem „znanej religii” i korzyściami, jakie wynikają z tego uznania[340], a w orzeczeniu z 10 czerwca 2010 roku w sprawie „Świadkowie Jehowy w Moskwie przeciwko Rosji” uznał ich jako „znane wyznanie chrześcijańskie”, które „ma ugruntowaną aktywną obecność w wielu krajach na całym świecie, w tym we wszystkich państwach europejskich, które są obecnie członkami Rady Europy”[341]. Czasami wbrew temu orzeczeniu w niektórych dokumentach byli wymieniani jako „sekta”. Na przykład we Francji zostali ujęci w sprawozdaniu parlamentarnym na liście sekt. Choć raport ten sam w sobie nie pociągał za sobą konsekwencji prawnych, to jednak był wykorzystywany przeciwko Świadkom Jehowy[342]. 1 grudnia 2005 roku Sąd Apelacyjny w Paryżu nakazał francuskiemu ministrowi spraw wewnętrznych udostępnienie Świadkom Jehowy dokumentów policyjnych, na podstawie których wciągnięto ich w roku 1996 na listę sekt. Sąd uznał, że oceny skutków działalności Świadków Jehowy, o której wspominają te dokumenty, miały błahy charakter i nie mogą być brane pod uwagę. 30 czerwca 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że rząd Francji naruszył prawa Świadków Jehowy, kiedy starał się narzucić z mocą wsteczną 60% podatek od wszystkich darowizn przekazanych przez Świadków Jehowy we Francji w latach 1993 i 1996[343][344]. 5 lipca 2012 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że rząd Francji musi zwrócić Świadkom Jehowy ponad 4,5 miliona euro – wraz z odsetkami – w celu pełnego zadośćuczynienia za naruszenie ich wolności religijnej poprzez nielegalne opodatkowanie[345][346]. 11 grudnia 2012 roku rząd Francji zwrócił Świadkom Jehowy 6 373 987,31 euro, a także pokrył koszty procesu[347][343].

W Sądzie Najwyższym Stanów Zjednoczonych do końca 1998 roku toczyło się 71 spraw dotyczących działalności religijnej lub wolności wyznania Świadków Jehowy, z których około dwie trzecie zakończyło się wyrokiem korzystnym dla tego ruchu religijnego. Do roku 2015 w 50 rozpatrzonych sprawach zapadły decyzje pomyślne dla Świadków Jehowy[348].

W latach 2000–2014 Świadkowie Jehowy odnieśli 244 zwycięstwa w sądach najwyższych różnych krajów[349][350]. Ponadto do czerwca 2014 roku przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wygrali 57 spraw, których orzeczenia są wiążące dla wszystkich krajów członkowskich Rady Europy[351]. Do 2022 roku Trybunał orzekł m.in. na korzyść Świadków Jehowy z Armenii[352][353], Austrii[354], Azerbejdżanu[355][356][357][358], Belgii[359][360], Bułgarii[361], Francji[343][344], Grecji[362], Gruzji[363], Litwy[364], Monako[365], Naddniestrza[366], Rosji[367][368][369][370], Turcji[371] oraz Ukrainy[372][373][374]. 26 czerwca 2014 roku Trybunał ten jednogłośnie orzekł, że władze rosyjskie nie mogą prawnie ograniczać swobód religijnych Świadków Jehowy[367].

Na terenie Polski Świadkowie Jehowy zostali prawnie zarejestrowani po raz pierwszy 20 maja 1913 roku, a zbór warszawski już wcześniej – 17 października 1905 roku. Zakaz działalności Świadków Jehowy obowiązywał od 22 marca 1938 roku do końca II wojny światowej oraz od 2 lipca 1950 roku do 12 maja 1989 roku. Gdy pod koniec tego okresu sprzeciw ze strony władz zelżał w celu ułatwienia importu swoich publikacji Świadkowie Jehowy w Polsce zarejestrowali w 1985 roku spółkę Strażnica – Wydawnictwo Wyznania Świadków Jehowy w Polsce[375]. 12 maja 1989 roku zostali oficjalnie zarejestrowani i zalegalizowani w Urzędzie do Spraw Wyznań jako związek wyznaniowy pod nazwą Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe. Zarejestrowany Związek Wyznania Świadków Jehowy w Polsce, a od roku 2014 jako Świadkowie Jehowy w Polsce. 31 stycznia 1990 roku zostali wpisani do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych pod nr 34[376][377].

Państwa zakazujące lub ograniczające działalność edytuj

 
Działalność wyznania została zakazana lub znacznie ograniczona w 33 krajach (kolor czerwony), w większości z nich działalność prowadzona jest nieoficjalnie

Historia edytuj

Podczas I wojny światowej zakaz rozpowszechniania literatury biblijnej wprowadzono w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, a wkrótce także w Indiach oraz w Niasie (obecne Malawi). W latach 20. ograniczenia działalności Badaczy Pisma Świętego wprowadzono w Grecji, Hiszpanii, Rumunii, na Węgrzech i we Włoszech. W latach 30. zakaz działalności albo rozprowadzania literatury wprowadziły Albania, Austria, Bułgaria, Estonia, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Polska, niektóre kantony Szwajcarii, Złote Wybrzeże (obecna Ghana), terytoria francuskie w Afryce oraz Trynidad i Fidżi[378].

Podczas II wojny światowej zakaz wprowadziły Japonia, Niemcy i Włochy oraz państwa, które znalazły się pod ich wpływem: Albania, Austria, Belgia, Czechosłowacja, Holandia, Holenderskie Indie Wschodnie (obecna Indonezja), Korea i Norwegia. Dekrety wymierzone przeciw Świadkom Jehowy wydano również w Argentynie, Brazylii, Finlandii, Francji i na Węgrzech. Rząd Wielkiej Brytanii w okresie wojny nałożył embargo na dostawy literatury biblijnej. Natomiast na terenie Imperium Brytyjskiego oraz Brytyjskiej Wspólnoty Narodów delegalizację działalności Świadków Jehowy lub ich publikacji wprowadzono w: Australii, na Bahamach, Basuto (obecne Lesoto), Beczuanie (obecna Botswana), Birmie (obecna Mianma), Cejlonie (obecna Sri Lanka), Cyprze, Dominice, Fidżi, Gujanie Brytyjskiej (obecnie Gujana), Indiach, Jamajce, Kanadzie, Niasie (obecne Malawi), Nigerii, Nowej Zelandii, Rodezji Południowej (obecne Zimbabwe), Rodezji Północnej (obecna Zambia), Singapurze, Suazi (obecnie Eswatini), Wyspach Podwietrznych (część brytyjska), Złotym Wybrzeżu (obecna Ghana) oraz Związku Południowej Afryki (obecna Południowa Afryka)[378].

W ciągu 45 lat od zakończenia wojny wiele krajów odmówiło Świadkom Jehowy prawnego zarejestrowania, a ponadto ich religię lub działalność w różnych okresach zdelegalizowano w sumie w 23 krajach afrykańskich, w 9 azjatyckich, 8 europejskich, 3 latynoamerykańskich i w 4 państwach wyspiarskich. W roku 1992 Świadkowie Jehowy podlegali różnym ograniczeniom w 24 krajach świata[378].

Obecnie edytuj

W 2023 roku znaczne ograniczenie działalności lub całkowity jej zakaz (aż po otwarte prześladowania, aresztowania, przetrzymywanie w więzieniach i obozach, liczne przypadki używania przemocy i inne szykany) miały miejsce w 33 krajach[379][380][381]: Chiny, Korea Północna, Laos, Wietnam, Algieria, Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Bhutan, Brunei, Dżibuti, Egipt[382][383][384][385], Erytrea[386][387][388], Irak, Iran, Jemen, Jordania, Katar, Komory, Kuwejt, Liban, Libia, Malediwy, Maroko, Oman, Rosja, Singapur[389], Somalia, Syria, Tadżykistan[390], Tunezja, Turkmenistan[391], Uzbekistan[392] oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie. Ponadto Świadkowie Jehowy są zdelegalizowani w nieuznawanej Donieckiej Republice Ludowej[393].

Po kilkunastu latach stopniowego ograniczania działalności Świadków Jehowy 20 kwietnia 2017 roku rosyjski Sąd Najwyższy zdelegalizował Centrum Administracyjne Świadków Jehowy w Rosji oraz wszystkie lokalne religijne jednostki prawne Świadków Jehowy[394]. Wyrok ten został podtrzymany przez Sąd Najwyższy 17 lipca 2017 roku, co w praktyce oznaczało zakaz działalności na terenie Rosji[395]. 26 września 2018 roku Sąd Najwyższy nieuznawanej na arenie międzynarodowej Donieckiej Republiki Ludowej uznał Świadków Jehowy za organizację ekstremistyczną oraz zdelegalizował ich działalność[393].

Ogółem w wyżej wymienionych krajach następuje kilkuprocentowy wzrost liczby głosicieli[396]. W 2023 roku w krajach zakazu lub ograniczenia prawnego działalności działało w sumie 210 286 głosicieli w 2778 zborach (z tego około 175 000 w Rosji)[13][397][72].

Służba wojskowa edytuj

Na całym świecie Świadkowie Jehowy odmawiają pełnienia służby wojskowej bądź udziału w szkoleniach wojskowych. Z tego względu w Singapurze są skazywani na karę pozbawienia wolności. Jednak w większości krajów świata podyktowana sumieniem odmowa służby wojskowej jest uznawana za wystarczający powód do niepowoływania do tej służby, a odmawiający jej nie są karani. W krajach tych na mocy ustawodawstwa zazwyczaj albo obowiązuje zawodowa służba wojskowa, albo wprowadzono alternatywną służbę cywilną, której podlegają Świadkowie Jehowy[379][398].

Kary więzienia edytuj

Świadkowie Jehowy nadal są więzieni z powodu swych przekonań religijnych. Według danych z marca 2024 roku na całym świecie były to ponad 197 osób. W tym w Erytrei – 36, w Rosji – 117, w Singapurze – 11, na Krymie – 12 oraz ponad 21 w innych krajach[379][399].

17 grudnia 2021 roku kraje członkowskie (w tym Polska) Międzynarodowego Sojuszu na Rzecz Wolności Religii lub Przekonań (International Religious Freedom or Belief Alliance), podpisały oświadczenie, nawołujące do natychmiastowego uwolnienia uwięzionych Świadków Jehowy na świecie i zaprzestania wobec nich tortur, maltretowania, przeszukań ich domów oraz dyskryminacji[400].

Erytrea edytuj

W Erytrei w 1994 roku Świadkom Jehowy odebrano obywatelstwo oraz pozbawiono wynikających z niego podstawowych praw[401]. Wśród 36 osób uwięzionych w obozach karnych w Mai Serwa oraz w Adi Abeto w Erytrei znajduje się 26 mężczyzn i 10 kobiet, w wieku od 22 do 81 lat. Żadnej z tych osób nie zostały formalnie postawione zarzuty. Czterech więźniów znajduje się w więzieniu od ponad 15 lat, a kolejnych czterech od ponad 10 lat[399][402][403][404][379]. W tym czasie cztery osoby zmarły w więzieniu, kilka innych zwolniono ze względu na poważną utratę zdrowia, która była przyczyną śmierci trzech z nich krótko po zwolnieniu. Ponieważ miejscowy system prawny nie przewiduje żadnych skutecznych możliwości udzielenia im pomocy, ich kara jest w praktyce równoznaczna z dożywotnim uwięzieniem[405]. W czerwcu 2016 roku Komisja Śledcza do spraw Praw Człowieka w Erytrei powołana przez Organizację Narodów Zjednoczonych określiła prześladowania obywateli Erytrei z powodu wyznawanej przez nich religii jako „zbrodnię przeciwko ludzkości”[406]. 4 grudnia 2020 roku wypuszczono na wolność 28 Świadków Jehowy (26 mężczyzn i 2 kobiety), którzy byli więzieni od 5 do 26 lat, a 1 lutego 2021 roku kolejne 3 osoby (2 kobiety i mężczyznę)[402].

Krym edytuj

Na Krymie 5 marca 2020 roku za prowadzenie działalności religijnej na 6 lat pozbawienia wolności został skazany Siergiej Fiłatow, jako pierwszy Świadek Jehowy na Krymie, oskarżony na podstawie rosyjskiego Kodeksu karnego[407][408][409]. 4 czerwca 2020 roku w procesie apelacyjnym Sąd Najwyższy Krymu ogłosił zaostrzenie kary dla Artioma Gierasimowa, zamiast grzywny został skazany na 6 lat więzienia[410]. 1 października 2020 roku po dokonaniu rewizji w dziewięciu domach w Sewastopolu, czterech mężczyzn będących Świadkami Jehowy umieszczono w areszcie śledczym[411]. 29 marca 2021 roku za działalność religijną został skazany Wiktor Staszewski, otrzymał karę 6,5 lat pozbawienia wolności[412]. W marcu 2021 roku, po kilkukrotnym przedłużaniu wyroków, trzech mężczyzn zostało zwolnionych z aresztu śledczego i umieszczonych w areszcie domowym. W maju 2021 roku Żukow został zwolniony z aresztu i umieszczony w areszcie domowym. 22 października 2021 roku Igora Szmidta skazano na 6 lat pozbawienia wolności[413][414]. 6 października 2022 roku za prowadzenie działalności religijnej na karę 6 lat więzienia skazano Władimira Maładykę, Władimira Sakadę i Jewgienija Żukowa[415][416]. 1 grudnia 2022 roku za prowadzenie działalności religijnej na 6 lat kolonii karnej skazano Aleksandra Litwiniuka i Aleksandra Dubowienkę[417]. 27 lutego 2023 roku Sąd Miejski w Jałcie skazał Tarasa Kuzo na 6,5 roku więzienia, a Siergiej Lulin i Piotr Żylicow otrzymali wyroki sześciu lat i jednego miesiąca więzienia[418][419].

Rosja edytuj

W Rosji 25 maja 2017 roku podczas prowadzenia zebrania religijnego aresztowano obywatela Danii, Dennisa Christensena, któremu prokurator postawił zarzut organizowania działalności związku religijnego uznanego za ekstremistyczny, za co grozi kara od 6 do 10 lat więzienia[420][421]. 6 lutego 2018 roku za prowadzenie działalność religijnej został skazany na 6 lat więzienia. Od wyroku złożono odwołanie. Kilka godzin po ogłoszeniu wyroku Unia Europejska wydała oświadczenie w którym wzywa rosyjskie władze do natychmiastowego i bezwarunkowego zwolnienia Dennisa Christensena[422]. 23 maja 2019 roku odrzucono jego odwołanie i podtrzymano wcześniejszy wyrok[423]. Odbywanie kary więzienia zakończył 24 maja 2022 roku[424][425][426][427][428].

Szczególnie od kwietnia 2017 roku władze Rosji zintensyfikowały działania wobec Świadków Jehowy. W marcu 2024 roku postępowanie karne dotyczące prowadzenia działalności religijnej toczyło się przeciw 796 osobom (w wieku od 20 do 92 lat); 128 osób jest więzionych, a 12 przebywa w areszcie domowym. Dotychczas 476 osób zostało aresztowanych, skazano 416 osób, w tym 250 na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu (ponad 100 miało dozór elektroniczny), nazwiska ponad 500 osób umieszczono na liście „ekstremistów”[429], ponad 150 miało lub ma nadal zakaz opuszczania swojej miejscowości[430][431][432][433][434][435]. 26 września 2018 roku Amerykańska Komisja ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej (ang. United States Commission on International Religious Freedom – USCIRF) wpisała przebywającego od półtora roku w więzieniu Dennisa Christensena na listę więźniów sumienia odbywających karę za swoje wierzenia[436][437][427].

Poza tym na kary więzienia/kolonii karnej za prowadzenie działalności religijnej skazano – w 2019 roku: sześciu mężczyzn z miasta Saratów (dwóch z nich na 3,5 roku, jeden na 3 lata, a pozostali na 2 lata (19 września; Feliks Machammadijew i Konstantin Bażenow po zakończeniu kary i odebraniu im obywatelstwa rosyjskiego zostali deportowani z Rosji)[438][439]; Siergieja Klimowa na 6 lat (5 listopada)[440][441][442]; w roku 2020: Giennadija Szpakowskiego na 6,5 lat (9 czerwca[443][444][445], 3 sierpnia 2020 roku podtrzymano wyrok skazujący, ale warunkowo zawieszono jego wykonanie[446][447]), Siergieja Britwina i Wadima Lewczuka na 4 lata (2 września)[448][449][427], Siergieja Poliakowa na 3 lata (30 listopada)[450][451]; w 2021 roku: Alieksandra Iwszina na 7,5 lat (10 lutego)[452], Romana Baranowskija na 6 lat, a jego matkę, Walentynę Baranowskaję na 2 lata (24 lutego)[453], Olega Daniłowa na 3 lata (30 marca)[454], Aleksandra Szczerbinę na 6 lat (6 kwietnia; w wyniku apelacji zmniejszono wyrok do 2 lat)[455], Rustama Seidkulijewa na 2 lata (20 maja)[456], Andrieja Stupnikowa na 6 lat (3 czerwca)[457], Andrieja Andriejewa na 4,5 lata, Andrieja Ryszkowa na 3 lata, Artioma Bagratjana na 2,5 lata, jego żonę Alewtine na 2 lata (3 czerwca)[458], Aleksieja Berczuka na 8 lat (najwyższy dotychczas wyrok) oraz Dmitrija Golika na 7 lat (30 czerwca)[459][460], Arsena Awanesowa i Aleksandra Parkowa na 6,5 lat, a Wilenę Awanesową na 6 lat (29 lipca)[461][462], Dmitrija Terebiłowa na 3 lata (6 września)[463][464], Siergieja Mielnika, Walerija Rogozina, Igora Jegozariana i Denisa Peresunko (od 6 do 6,5 lat; 23 września)[465][466], Rustama Diarowa, Jewgienija Iwanowa i Siergieja Klikunowa na 8 lat, a Olgę Iwanową na 3,5 lata (25 października)[467][468], Aleksandra Nikołajewa na 2,5 lata (23 grudnia)[469][470]; w 2022 roku: Maksima Beltikowa na 2 lata (17 stycznia)[471][472], Aleksieja Jerszowa na 3 lata (19 stycznia)[473][474], Annę Safronową na 6 lat (25 stycznia)[475][476], Anatolija Gorbunowa na 6 lat (2 lutego)[477][478], Konstantina Samsonowa na 7,5 lat (19 kwietnia)[479][480], Andrieja Liediajkina na 2 lata i 2 miesiące (26 kwietnia)[481][482], Andrieja Własowa na 7 lat (23 maja)[483][484], Ludmiłę Szczekołdinę na 4 lata i 1 miesiąc (23 maja)[485][486], Władimira Jermolajewa, Igora Mamalimowa i Aleksandra Putincewa na 6,5 lat (6 czerwca)[487][488], Jewgienija Zinicza na 6 lat (27 czerwca)[489][490], sześciu Świadków Jehowy, w tym kobietę, od 2 do 6 lat (22 sierpnia)[491][492][493], Nikołaja Stiepanowa na 4 lata (5 września)[494][495], 6 Świadków Jehowy od 6,5 do 7 lat (19 września)[496][497][498], Władimira Bukina, Walerija Słaszczowa i Siergieja Juferowa na 6,5 lat, Michaiła Burkowa na 6 lat i 2 miesiące (25 października; 27 grudnia 2022 roku apelacja uchyliła wyroki, sprawa została skierowana do nowego procesu, a osadzeni zostali zwolnieni)[499][500][501][502], Andrieja Danieliana na 6 lat (7 listopada)[503][504], Wiktora Zimowskiego na 6 lat i 2 miesiące (14 listopada; w wyniku apelacji wykonanie wyroku zostało zawieszone)[505][506], Aleksandra Sieriodkina na 6 lat (15 listopada)[507][508], Dmitrija Zagulina na 3,5 lata, Ałama Alijewa na 6,5 lat, a Siergieja Szuljarenko i Walerija Krigera na 7 lat (19 grudnia)[509][510], Siergieja Afanasjewa na 6,5 lat, Siergieja Kardakowa na 6 lat i 4 miesiące, Siergieja Jermiłowa, Antona Olszewskiego i Adama Swariczewskiego na 6 lat i 3 miesiące (20 grudnia)[511][512], Jewgienija Bitusowa i Leonida Drużynina na 6,5 lat (28 grudnia)[513][514] oraz Aleksandra Fiłatowa na 6 lat (29 grudnia)[515]; w roku 2023: Dmitrija Maliewanyja na 7 lat, Aleksieja Trofimowa na 6,5 lat, Olgę Paniutę na 4 lata (10 lutego)[516], Konstantina Sannikowa na 6,5 lat (15 lutego)[517], Jurija Jakowlewa na 6 lat (17 marca)[518], Aleksieja Uchowa na 6,5 roku (27 marca)[519], Iwana Czajkowskiego, Jurija Czernyszewa, Witalija Komarowa, Siergieja Szatałowa na 6 lat i 3 miesiące, Wardana Zakarjana na 4 lata i 3 miesiące (31 marca)[520][521], Siergieja Ananina na 6 lat (31 marca)[522], Rinata Kiramowa, Siergieja Koroliowa i Siergieja Kosjanienkę na 7 lat (18 kwietnia)[523], Daniła Suworowa na 6 lat[524] i Aleksandra Skworcowa na 7 lat (20 czerwca)[525], Michaiła Burkowa na 6 lat i 2 miesiące, Władimira Bukina, Walerija Słaszczowa i Siergieja Juferowa na 6 lat i 4 miesiące (23 czerwca)[526], Dmitrija Dołżykowa na 3 lata (30 czerwca)[527], Romana Mariejewa na 4,5 roku, Anatolija Marunowa na 6,5 roku i Siergieja Tołokonnikowa na 5 lat (12 lipca)[528], Borysa Simonienkę na 2 lata i 7 miesięcy (28 lipca)[529], Pawła Kazadajewa na 3 lata (18 sierpnia)[530], Władimira Bałabkina na 4 lata (13 września)[531], Siergieja Gromowa na 6 lat i miesiąc (14 września)[532], Nikołaja Woiszczewa na 3 lata (14 września)[533], Władimira Mielnika, Władimira Piskariewa i Artura Putincewa na 6 lat (13 października)[534], Aleksieja Chabarowa na 2 i pół roku (20 października)[535], Jewgienija Buszewa na 7 lat (7 listopada)[536], Aleksieja Gierasimowa na 6 lat (7 grudnia)[537], Walerija Maleckowa na 6 lat, Marinę Czapłykinę na 4 lata (18 grudnia)[538], Aleksandra Rumiancewa na 7,5 roku, Seana Pike’a na 7 lat, a Eduarda Swiridowa na 6,5 roku więzienia (22 grudnia)[539]; w roku 2024: Nikołaja Saparowa na 6 lat (17 stycznia)[540], Arama Danieljana, Denisa Kuzianina, Siergieja Połosienkę i Nikołaja Wasiljewa na 7 lat (25 stycznia)[541], Sonę Ołopową na 2 lata (25 stycznia)[542], Tatianę Piskariewą na 2,5 roku (1 marca)[543], Nikołaja Martynowa, Siergieja Kostiejewa, Jarosława Kalina, Michaiła Mojsza, Igora Popowa, Denisa Sarażakowa, Aleksieja Sołniecznyja, Andrieja Tołmaczowa i Siergieja Wasiljewa od 3 do 7 lat (5 marca)[544], Inwera Sijuchowa na 6 lat (7 marca)[545].

Singapur edytuj

W Singapurze powodem uwięzienia 11 młodych głosicieli była odmowa pełnienia służby wojskowej[389][399][379].

Pozostałe kraje edytuj

W innych krajach za prowadzenie działalności religijnej uwięziono ponad 21 osoby[379].

Rosja edytuj

Od stycznia 2018 roku organy ścigania zajmują się działalnością religijną rosyjskich Świadków Jehowy, pod zarzutem prowadzenia działalności ekstremistycznej. Do marca 2024 roku liczba rewizji wzrosła do 2084 w 75 regionach[430][546] (489 w 2019 roku, 477 w 2020 roku, 382 w 2021 roku, 200 w 2022 roku, 183 w 2023 roku)[547][435][548][549]. Od kwietnia 2018 do marca 2024 roku w 75 regionach Rosji funkcjonariusze policji i FSB, w tym zamaskowani z bronią automatyczną w ręku, przeprowadzili akcje przeciw Świadkom Jehowy. W wyniku tych akcji przeszukano 2084 mieszkania oraz aresztowano 796 osób, którym za udział w spotkaniach religijnych grozi kara od 2 do 10 lat więzienia[546]. Rosyjskie sądy nadal wysyłają do więzień ciężko chorych niepełnosprawnych, w tym tych, którzy nie mogą tam przebywać z powodów zdrowotnych[550]. Świadkom Jehowy stawia się zarzut „brania udziału w działalności organizacji ekstremistycznej”[551][552].

14 listopada 2017 roku Zgromadzenie Sędziów Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej przyjęło Rezolucję nr 44, która stanowi, że rodzice mogą być „pozbawiani przez sąd praw rodzicielskich”, jeżeli angażują swoje dzieci w działalność organizacji religijnej, która została uznana za „ekstremistyczną”. 23 listopada 2017 roku Ministerstwo Edukacji i Nauki opublikowało „rekomendację”, by „resocjalizować” dzieci wystawione na wpływ „ideologii (...) religijno-ekstremistycznej”. Ministerstwo wymieniło zaledwie dwie takie grupy dzieci – dzieci członków Państwa Islamskiego ISIS i dzieci Świadków Jehowy. Zauważono, że rodzice będący Świadkami Jehowy mają „dziesiątki tysięcy dzieci i nastolatków”.

10 maja 2018 roku delegatura Unii Europejskiej przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wydała oświadczenie w sprawie sytuacji Świadków Jehowy w Rosji. Wyrażono w nim głębokie zaniepokojenie rosnącym prześladowaniem Świadków Jehowy w Rosji. Wykazano też, że rząd rosyjski chociaż twierdził, iż likwidacja osób prawnych reprezentujących Świadków Jehowy (LRO) nie będzie miała wpływu na indywidualne praktykowanie swojej wiary przez członków wyznania, doprowadził jednak do wszczęcia spraw karnych przeciw poszczególnym wierzącym. UE wyraziła niezadowolenie aresztowaniami członków społeczności Świadków Jehowy. Rząd rosyjski przejął kompleks Centrum Administracyjnego Świadków Jehowy oraz stopniowo 131 nieruchomości będących własnością Świadków Jehowy, służących jako miejsca zebrań (w 60 dalszych przypadkach toczą się postępowania sądowe w sprawie konfiskaty). Służby stosują wobec wiernych „naloty policyjne” na prywatne domy i na miejsca wielbienia, arbitralne zatrzymania oraz zastraszają członków wyznania. Oświadczenie przyjęło również 9 innych krajów europejskich[553][554]. Tego samego dnia delegatura Stanów Zjednoczonych przy OBWE wyraziła zaniepokojenie kolejnymi doniesieniami o nękaniu grup wyznaniowych. Zwrócono uwagę na fakt, że działalność pokojowego związku wyznaniowego władze określają jako „ekstremistyczną” stosując ustawę „anty-ekstremistyczną” w celu ograniczenia korzystania z wolności religijnej[555]. 19 czerwca 2018 roku ponad 60 rosyjskich obrońców praw człowieka, dziennikarzy i działaczy społecznych wystosowało apel o zaprzestanie prześladowania Świadków Jehowy w Rosji. Dokument ten wymienia imiennie 23 osoby aresztowane za przynależność do organizacji religijnej Świadków Jehowy[556].

24 stycznia 2019 roku 36 organizacji pozarządowych z 18 krajów opublikowało wspólne oświadczenie w sprawie łamania wolności religijnej Świadków Jehowy w Rosji. Obrońcy praw człowieka wzywają w nim rosyjski rząd do natychmiastowego i bezwarunkowego uwolnienia wszystkich uwięzionych Świadków Jehowy i zdjęcia z nich wszelkich zarzutów o prowadzenie działalności ekstremistycznej. Oświadczenie to przygotowane pod auspicjami Civic Solidarity Platform dotyczy zaprzestania ścigania karnego z przyczyn religijnych, przerywania spotkań religijnych, zwrotu obiektów kultu religijnego oraz osobno zwolnienia dwóch uwięzionych cudzoziemców – obywatela Danii Dennisa Christensena oraz obywatela Polski Andrzeja Oniszczuka[557] (A. Oniszczuk został zwolniony po 11 miesiącach aresztu[558], 4 października 2022 roku skazano go na karę 6,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na 4 lata[559]).

Stała Rada Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) potępiła Rosję za prześladowania Świadków Jehowy[560]. Żądania do władz rosyjskich o niezwłoczne przywrócenie Świadkom Jehowy prawa do wolności wyznania skierowały m.in.: Komitet Ministrów Rady Europy, Międzynarodowy Komitet Oświęcimski[561], Stowarzyszenie osób ocalałych z obozu koncentracyjnego w Dachau (Lagergemeinschaft Dachau)[562] oraz prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda[563].

28 października 2021 roku Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej uaktualnił swoją uchwałę dotyczącą pojęcia działalności ekstremistycznej. Wprowadzona nowa wykładnia przepisów wskazuje na to, że indywidualnego lub grupowego kultu religijnego nie należy kwalifikować jako branie udziału w działalności zdelegalizowanej organizacji religijnej. Jednak nie zahamowało to systemowych prześladowań Świadków Jehowy[564]. 22 lutego 2022 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wydał dwa wyroki na korzyść 14 Świadków Jehowy i stwierdził, że Rosja naruszyła ich podstawowe prawa do wolności wyznania. Rosji nakazano zapłacić łącznie ponad 99 000 euro odszkodowania za naruszenia, które obejmowały złe traktowanie przez funkcjonariuszy organów ścigania w latach 2010-2012[369][565]. 7 czerwca 2022 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) orzekł, że delegalizacja Świadków Jehowy w Rosji była bezprawna, nakazał Rosji zawiesić wszystkie trwające postępowania karne przeciwko Świadkom Jehowy, zwolnić wszystkie osoby pozbawione wolności, a także zwrócić całą skonfiskowaną własność lub wypłacić za nią stosowne odszkodowanie[370].

Rosja była (do czasu jej wystąpienia) jedynym krajem członkiem Rady Europy, który kiedykolwiek rozpętał kampanię przeciw pokojowej działalności Świadków Jehowy[551]. Świadkowie Jehowy złożyli ponad 60 wniosków do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczących rażącego naruszania wolności wyznania w Rosji[566][565]. ETPC rozpatruje roszczenia Świadków Jehowy wobec Rosji dotyczące zagrabionych obiektów, których wartość przekracza łącznie 6 miliardów rubli (blisko 80 milionów euro)[567]. W 2018 roku przez Amerykańską Komisję ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej (USCIRF) Rosja została uznana jako „kraj szczególnej troski” w zakresie łamania Ustawy o Międzynarodowej Wolności Religijnej (ang. International Religious Freedom Act – IRFA)[437]. 7 czerwca 2022 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) orzekł, że delegalizacja Świadków Jehowy w Rosji była bezprawna. Nakazał Rosji zawiesić wszystkie trwające postępowania karne przeciwko Świadkom Jehowy, zwolnić wszystkie osoby pozbawione wolności, a także zwrócić całą skonfiskowaną własność lub wypłacić za nią stosowne odszkodowanie[568][569][570][571]. 9 grudnia 2022 roku Rada Europy ponownie wezwała Rosję do zniesienia zakazu działalności Świadków Jehowy[572].

Kontrowersje i krytyka edytuj

Przekład Biblii i biblijne podstawy wiary edytuj

Niektórzy bibliści, wśród nich Bruce M. Metzger, zwracają uwagę, że tłumaczenie pewnych wersetów w Piśmie Świętym w Przekładzie Nowego Świata wspiera niektóre nauki Świadków Jehowy[573][574][575][576][577]. Religioznawca Jason David BeDuhn z Northern Arizona University przyznaje, że pomimo iż przekład wspiera doktrynę wyznania, to jednak jest to stosunkowo dobry i zrozumiały przekład[578]. Uznanie dla przekładu wyrazili również m.in. tłumacz Edgar Johnson Goodspeed, Allen Paul Wikgren z University of Chicago, brytyjski krytyk Biblii Alexander Thomson, Thomas N. Winter z University of Nebraska–Lincoln, Jason BeDuhn z Northern Arizona University oraz hebraista Benjamin Z. Kedar z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie[579]. Estońskojęzyczny przekład tej Biblii zajął 3. miejsce „Nagrody Językowego Dokonania Roku 2014”[580].

Krytycy zarzucają Świadkom Jehowy, że wbrew świadectwom ze starożytności (Orygenes, Selecta in Ezechelem 9; Ireneusz, Adversus haereses 2:24:4; Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem 40:3), na temat kształtu krzyża, na którym zginął Chrystus, zamienili w 1936 roku tradycyjne określenie krzyż na pal męki. Wprowadzoną zmianę Świadkowie uzasadniają znaczeniem greckiego terminu stauros, który w czasach apostolskich miał ich zdaniem oznaczać pal, a nie dwubelkowy krzyż, powołując się przy tym na takich badaczy, jak: John Denham Parsons[581], William Edwy Vine[582], Hermann Fulda[583] i Paul Wilhelm Schmidt[584].

Zdrowie edytuj

Na ogół sądy (w tym sądy najwyższe i ETPC[585][586][587][588][589][590][591][592][593][594][595][596][597][598][599][600][601]) oraz lekarze[602][603][604][605] szanują prawo Świadków Jehowy do nieprzyjmowania transfuzji pełnej krwi i korzystania z bezkrwawej chirurgii[606][607][608][609][610][611]. Niektórzy lekarze czasami jednak je krytykują[612], co wynika według nich z nakazu powstrzymywania się od krwi wyrażonego w Dziejach Apostolskich (Dz 15:22–29[k] i Rdz 9:4–5[613]). Zdaniem krytyków zapis ten odnosi się jedynie do spożywania krwi, a nie jej przetaczania, i miał obowiązywać tylko przez pewien czas (w I wieku), by nie gorszyć Żydów. Krytykowane są także wielokrotne zmiany doktryny w tej kwestii: od braku zakazu transfuzji, poprzez całkowity zakaz transfuzji, w tym również wszelkich frakcji krwi, aż po zezwolenie na przyjmowanie drobnych frakcji krwi. Sprzeciw budzi fakt, iż zakaz transfuzji obejmuje również ich nieletnie dzieci (co podkreślali np. w Przebudźcie się! z 8 czerwca 1994 roku[614], gdzie opisano oświadczenie sądów, które stwierdziły, że takie, chociaż nieletnie dzieci są dojrzałe, świadome decyzji i mogą samodzielnie decydować o swym leczeniu; potwierdziły to również inne decyzje sądowe[615][616][617][618][619][620][621][622][623][624][625][626][627][628]), pomimo tych decyzji sądowych, krytycy nadal utrzymują, że nie są niejednokrotnie świadome podejmowanych za nie decyzji, a najwyżej powtarzają to, czego zostało nauczone. Zdaniem pięciu lekarzy z Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, niejednokrotnie argumenty Świadków Jehowy obok wiedzy naukowej na temat transfuzji krwi opierają się na być może pseudonaukowych twierdzeniach czy też są tendencyjne, choć przyznają oni, że Świadkowie Jehowy stanowią również jedną z najlepiej zorganizowanych i poinformowanych grup pacjentów w temacie leczenia krwią, jej pochodnymi i preparatami krwiozastępczymi[629]. W Polsce zwłaszcza od roku 1984 z powodzeniem przeprowadza się bezkrwawe operacje z użyciem metod alternatywnych na Świadkach Jehowy oraz osobach odmawiających transfuzji wyłącznie z powodów medycznych. Inicjatorami tych operacji byli m.in. profesorowie Antoni Dziatkowiak, Zbigniew Religa i Marian Zembala[602][603] i kontynuowane przez ponad 1000 innych lekarzy i profesorów (wśród nich m.in. Jerzy Sadowski[630], Janusz Skalski[631], Andrzej Bochenek[632], Stanisław Głuszek[633], Edward Malec[634] i Tomasz Wróbel[635]).

Postępowanie wobec nadużyć seksualnych edytuj

„W odróżnieniu od innych wyznań, religia Świadków Jehowy wyznacza ramy wewnętrznego postępowania religijnego starszych zboru wobec wszystkich osób w zborze (a nie tylko sprawujących funkcje religijne) podejrzanych o wykroczenia wobec prawa biblijnego, nie świeckiego (świeckim prawem zajmują się władze)”[636]. „Wiele organizacji religijnych nie wszczyna wewnętrznego postępowania dyscyplinarnego przeciw swoim członkom oskarżonym o molestowanie seksualne, jeśli nie są oni duchownymi lub pracownikami. Większość nie podejmuje żadnych działań wobec zwykłych parafian. Natomiast Świadkowie Jehowy są rzadkim przykładem organizacji religijnej z wdrożoną taką procedurą”[637][638]. Kilka procesów przeciwko wykluczonym (byłym Świadkom Jehowy) zakończyło się nieprawomocnym wyrokami skazującymi[639][640][641]. Jako wykorzystywanie dziecka, Świadkowie Jehowy rozumieją zaniedbywanie, przemoc fizyczną, wykorzystywanie seksualne lub emocjonalne znęcanie się nad dzieckiem. Ochrona dzieci przed przemocą jest niezwykle ważna dla wszystkich członków wspólnoty, co potwierdzają wydawane przez nich szeroko rozpowszechniane publikacje biblijne, dostępne od wielu lat. Według oficjalnego stanowiska Świadków Jehowy: Seksualne wykorzystywanie dzieci jest postrzegane jako bardzo poważny grzech i odrażające przestępstwo, na które władze świeckie powinny odpowiednio reagować[642][643]. „Starsi nie chronią przed władzami żadnego sprawcy wykorzystywania dzieci”[642][643]. Natomiast krytycy uważają, że niektórych chronią[644][645]. Według Świadków Jehowy „we wszystkich przypadkach ofiary, jak i ich rodzice mają prawo zgłosić władzom jakikolwiek zarzut dotyczący wykorzystywania dziecka. Dlatego ofiara, jej rodzice oraz każdy, kto zgłasza starszym taki zarzut, zostaje wyraźnie poinformowany przez starszych, że ma prawo zgłosić sprawę władzom. Starsi nie powstrzymują nikogo od podejmowania takich kroków, ani nie krytykują nikogo, kto się na to zdecydował”[642]. „Starsi nie wtrącają się w to, jak jest egzekwowane prawo; orzekanie w sprawach karnych zostawiają władzom świeckim”[643], natomiast według krytyków starsi czasami powstrzymali ofiary przed podejmowaniem takich kroków, chowali lub niszczyli dowody przestępstwa, co prowadziło do wielokrotnych spraw sądowych przeciw organizacji i wyroków zasądzanych przeciw świadkom[646][647][648][649], zaś członkowie władz organizacji zgłaszający przestępstwa są czasami zwalniani[650][651][652][653].

Według Świadków Jehowy „gdy starsi dowiedzą się o zarzucie wykorzystania dziecka, niezwłocznie konsultują się z Biurem Oddziału, żeby mieć pewność, że działają zgodnie z przepisami dotyczącymi zgłaszania władzom przypadków wykorzystywania dzieci. Nawet w sytuacjach, gdy starsi nie mają prawnego obowiązku zgłaszania władzom informacji o takim zarzucie, Biuro Oddziału Świadków Jehowy poinstruuje starszych, żeby zgłosili taką sprawę, jeśli osobie małoletniej dalej grozi niebezpieczeństwo lub istnieje inny uzasadniony powód, żeby tak zrobić. Starsi upewniają się też, że rodzice są poinformowani o zarzucie wykorzystywania ich dziecka. Jeśli domniemany sprawca jest jednym z rodziców ofiary, starsi poinformują drugiego rodzica”[642]. „W zborach Świadków Jehowy nie oddziela się dzieci od rodziców, żeby je czegoś uczyć lub czymś zająć. Świadkowie Jehowy nie sponsorują ani nie prowadzą domów dziecka, szkółek niedzielnych, klubów sportowych, żłobków, wspólnot młodzieżowych ani innych zajęć, podczas których oddziela się dzieci od rodziców”[642].

Świadkowie Jehowy oświadczają, że „wykorzystywanie dzieci to poważny grzech. Jeśli domniemany sprawca jest członkiem zboru, starsi prowadzą biblijne postępowanie wyjaśniające. Jest to czysto religijne śledztwo prowadzone przez starszych zgodnie ze wskazówkami biblijnymi i ograniczone do kwestii członkostwa domniemanego sprawcy jako Świadka Jehowy. Członek zboru, który nie okazuje skruchy za wykorzystywanie dziecka, jest wykluczany ze zboru i przestaje być uznawany za Świadka Jehowy. Działania podejmowane przez starszych w związku z zarzutem wykorzystywania dziecka nie zastępują działań podejmowane przez władze”[642][643].

Neutralność polityczna edytuj

Głoszona przez Świadków Jehowy neutralność polityczna bywa krytykowana w związku z niektórymi niejednoznacznymi działaniami Towarzystwa Strażnica.

Przeciwnicy Świadków Jehowy powołują się na kilka zdań czterostronicowej Rezolucji, zawierającej 3800 słów, przyjętej 25 czerwca 1933 roku w Wilmersdorfer Tennishallen w Berlinie i wystosowanej w formie listu otwartego do Adolfa Hitlera i narodu niemieckiego, w której zaprotestowali przeciw ograniczeniom nałożonym na ich działalność po dojściu Hitlera do władzy. W rezolucji tej przedstawili swoje stanowisko i zaprzeczyli oskarżeniom o jakiekolwiek powiązania z ruchami politycznymi, zaznaczając, że pragną bez przeszkód nauczać ludzi Słowa Jehowy Boga[654][655], lecz równocześnie potępili Ligę Narodów, a Stany Zjednoczone określili mianem największego gnębiciela na ziemi[656][657][658][659][660]. Uznali też, że ich działalność nie koliduje z prawem przyjętym przez Rząd Niemiec. Zarzut ten przedstawiono po raz pierwszy w roku 1970 w propagandowej publikacji Dokumentation über die Wachtturm-Gesellschaft („Dokumentacja o Towarzystwie Strażnica”), opracowanej przez Manfreda Gebharda[661], autora innych publikacji o tym stowarzyszeniu[662][663] w redagowaniu, których współpracował ze Stasi[664]. Zarzut ten został następnie rozpropagowany przez amerykańskie środowiska neonazistów[665][666]. Według Świadków Jehowy, krytycy nie posiadają żadnego dowodu na wysuwane oskarżenia[667].

Kontrowersje budzi[przez kogo?] zarejestrowanie się Towarzystwa Strażnica w strukturach Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1946 roku[668], gdyż Świadkowie Jehowy uważają Ligę Narodów i jej następczynię Organizacja Narodów Zjednoczonych za szkarłatną bestię z 17 rozdziału Księgi Objawienia, która jest powiązana z religią fałszywą[669]. Joseph F. Rutherford, drugi prezes Towarzystwa Strażnica, potępił polityków, liderów biznesu i duchownych za popieranie Ligi Narodów. Świadkowie Jehowy wierzą, że Organizacja Narodów Zjednoczonych wkrótce zniszczy wszystkie inne religie, a następnie zwróci się przeciwko Świadkom Jehowy. Jednakże w trakcie prześladowań Świadków Jehowy w Mozambiku czy naruszania praw człowieka na Cyprze Towarzystwo Strażnica zwracało się do Urzędu Wysokiego Komisarza ONZ do Spraw Uchodźców; Sekretarza Generalnego ONZ o pomoc[670][671].

Świadkowie Jehowy zarzucali innym organizacjom religijnym udzielanie politycznego poparcia ONZ[672]. W 2001 roku The Guardian[673] podał, że Towarzystwo Strażnica w latach 1991–2001 współpracowało z Departamentem Informacji Publicznej (DPI) ONZ jako Organizacja pozarządowa (NGO), co zdaniem krytyków miało oznaczać zobowiązanie się do podzielania i popierania ideałów ONZ zawartych w jej statucie – włącznie ze wsparciem i okazywaniem szacunku dla zasad Karty Narodów Zjednoczonych[674].

Chrześcijaństwo edytuj

Wielu chrześcijan, w tym Światowa Rada Kościołów, największa światowa organizacja religijna zrzeszająca wyłącznie Kościoły uznające Trójcę (Kościół rzymskokatolicki nie jest członkiem ŚRK), nie zgadza się z zaliczaniem Świadków Jehowy do chrześcijan, między innymi ze względu na nieuznawanie przez nich Trójcy Świętej i boskości Jezusa[675][676]. Ponadto Świadkowie Jehowy piszą na przykład, że w rozmowach z przedstawicielami judaizmu stwierdzają: „Nie należymy do kościołów chrześcijaństwa i nie wierzymy w Trójcę, tylko oddajemy cześć Bogu Abrahama. Interesuje nas przede wszystkim prawda religijna (...)”[677], „Otóż rości sobie ono pretensje do tego, że obejmuje na ziemi obszary, gdzie praktykowany jest chrystianizm. Wiele narodów wraz ze swymi rządami podaje się za chrześcijańskie. Chrześcijaństwa tego nie założyli jednak Jezus Chrystus i jego dwunastu apostołów. Naród żydowski, do którego należał Jezus na ziemi, nie stał się zaczątkiem chrześcijaństwa (...) Chrześcijaństwo powstało prawie trzy wieki po scenie kuszenia Jezusa Chrystusa na pustyni judejskiej. Doszło do tego za panowania cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, którego tuż przed śmiercią w roku 337 n.e. ochrzczono jako wyznawcę chrystianizmu. Twierdził on jednak, że się nawrócił na chrystianizm wiele lat wcześniej, bo w 312 roku n.e. Do owego czasu to, co nazywano chrystianizmem, tak dalece odbiegło od nauk Jezusa Chrystusa i jego apostołów, iż ludzie podający się za chrześcijan nawet walczyli w oddziałach wojskowych pod rozkazami tegoż pogańskiego wodza i polityka Konstantyna.”[678], „Nadzieje chrześcijaństwa na wybawienie nie mają podstaw biblijnych; muszą wobec tego się rozwiać!”[679], „Kierunek aktywności kościołów nominalnego chrześcijaństwa jest wręcz sprzeczny z naukami założyciela chrystianizmu”[680], ale wyjaśniają, że dotyczy to nominalnego chrześcijaństwa, w przeciwieństwie do prawdziwego, określanego też jako chrystianizm. Nowa encyklopedia powszechna PWN z roku 2004 zalicza Świadków Jehowy do grup na pograniczu chrześcijaństwa[681]. Natomiast Europejski Trybunał Praw Człowieka w orzeczeniu z 2010 roku uznał ich jako „znane wyznanie chrześcijańskie”[341].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Za datę powstania zboru chrześcijańskiego przyjmuje się dzień święta Pięćdziesiątnicy 33 roku n.e. Świadkowie Jehowy uważają, że ich współczesna działalność jest przywróceniem chrystianizmu praktykowanego przez uczniów Jezusa Chrystusa w I wieku. Za początek współczesnej działalności uznają powstanie pierwszej klasy studium Biblii w Allegheny w Stanach Zjednoczonych, która dała początek Badaczom Pisma Świętego (zob. hasło Restoracjonizm w Wikipedii oraz hasło Świadkowie Jehowy w: Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, s. 344, 355).
  2. W późniejszych latach w celu prowadzenia na całym świecie działalności ewangelizacyjnej zarejestrowano również w innych krajach niedochodowe korporacje, będące prawnymi reprezentantami społeczności religijnej, która stała się później znana jako Świadkowie Jehowy. Zazwyczaj, gdy używa się terminu Towarzystwo Strażnica, odnosi się on do wspomnianego pensylwańskiego Towarzystwa Strażnica, założonego w 1881 roku i nadal działającego (Ciało Kierownicze a korporacja prawna – na czym polega różnica, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Watch Tower Bible and Tract Society, 15 stycznia 2001, s. 28–31.).
  3. Pierwsze z wielu doniesień o istnieniu w Niemczech obozów koncentracyjnych zostały opublikowane w roku 1933. W roku 1937 przedstawiono plany obozów koncentracyjnych Sachsenhausen i Esterwegen.
  4. Tylko do 21 stycznia 2022 roku na chorobę COVID-19 na całym świecie zmarło 26 813 Świadków Jehowy (Źródło).
  5. a b c d e f g h i W związku z pandemią COVID-19 od 14 marca 2020 roku do 31 sierpnia 2022 roku działalność od domu do domu została zawieszona (prowadzona była listownie, telefonicznie i w formie elektronicznej, od 31 maja 2022 roku wznowiono publiczną działalność ewangelizacyjną). W związku z tym do 28 lutego 2023 roku zawieszono wymagania godzinowe dla pionierów pełnoczasowych (stałych, specjalnych i misjonarzy), a do 31 grudnia 2022 roku szkolenia i kursy (oprócz Kursu Służby Pionierskiej oraz Kursu dla Starszych, przeprowadzanych do końca 2022 roku w formie wideokonferencji). Od marca 2020 roku zebrania zborowe odbywały się wyłącznie w formie wideokonferencji (lub ich program był przekazywany przez stacje radiowe i telewizyjne), a od 1 kwietnia 2022 roku odbywają się ponownie w Sali Królestwa oraz w formie „hybrydowej” (wszyscy uczestnicy w Sali Królestwa i odbierający program transmitowany przez wideokonferencje mogą brać czynny udział w punktach i dyskusjach). Do 31 grudnia 2022 roku wstrzymano organizowanie kongresów regionalnych, specjalnych i zgromadzeń obwodowych z osobistym udziałem obecnych. Ich program został zamieszczony w oficjalnym serwisie internetowym jw.org.
  6. Telewizja online i na życzenie – JW Broadcasting – jest dostępna również w języku polskim (JW Broadcasting) oraz polskim języku migowym (JW Broadcasting). Na terenie Afryki Subsaharyjskiej „JW Broadcasting” dostępny jest bezpłatnie również w telewizji satelitarnej. Kanał „JW” jest zaprogramowany tak, by nadawać jedną ścieżkę wideo i 16 ścieżek dźwiękowych. Wybrano 16 języków, które mają największą liczbę użytkowników. Drugi kanał satelitarny jest wykorzystywany, by nadawać wydarzenia na żywo, np. program kongresów lub wizyty przedstawiciela Biura Głównego.
  7. Funkcja dostępna po zalogowaniu.
  8. Świadkowie Jehowy zgadzają się na stosowanie dostępnych metod alternatywnych wobec transfuzji krwi jak hemodylucje i śródoperacyjne odzyskiwanie krwi. Przyjmowanie drobnych frakcji uzyskiwanych z krwi pozostawione jest osobistej decyzji (źródła: Frakcje krwi i zabiegi medyczne, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 215–218.; Dodatki. Metody leczenia związane z użyciem krwi, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021.
  9. Dane dotyczą tzw. roku służbowego, liczonego od 1 września poprzedniego roku kalendarzowego do 31 sierpnia danego roku.
  10. Główne drukarnie drukujące czasopisma, broszury, traktaty i oprawiające książki znajdują się w Brazylii, Japonii, Meksyku, Niemczech, Południowej Afryce i Stanach Zjednoczonych, a tylko drukujące czasopisma, broszury i traktaty także w Kanadzie, Kolumbii i Nigerii.
  11. Świadkowie Jehowy powołują się w tym względzie na wersety: Wtedy apostołowie i starsi oraz cały zbór postanowili wybrać spośród siebie (...) i przekazali za ich pośrednictwem taki list: (...) Bo duch święty i my sami uznaliśmy za słuszne nie nakładać na was dodatkowego ciężaru, z wyjątkiem następujących rzeczy koniecznych: Macie powstrzymywać się (...) od krwi (Dz 15:22–29).

Przypisy edytuj

  1. Misjonarze posyłani ‛do najdalszych miejsc na ziemi’, jw.org, 1 czerwca 2021 [dostęp 2021-07-01].
  2. Watchtower, Kolejny kamień milowy w działalności kaznodziejskiej Świadków Jehowy – serwis internetowy jw.org zawiera materiały w ponad 1000 języków, jw.org [dostęp 2019-11-15].
  3. a b Watchtower, Wybierz swój język, jw.org [dostęp 2022-10-28].
  4. Watchtower, Osiągnięcia organizacji – Biura Tłumaczeń: elastyczne i uproszczone rozwiązania, jw.org, 2 marca 2021 [dostęp 2021-07-01].
  5. Stark et al. (1997). Why Jehovah’s Witnesses Grow So Rapidly: A Theoretical Application. Journal of Contemporary Religion 12 (2): 133–157.
  6. a b Kim jest Bóg?, [w:] Bóg ma dla nas dobrą nowinę!, Towarzystwo Strażnica, 2012, s. 4, 5, ISBN 978-83-61557-28-9.
  7. a b Watchtower, Czy Bóg ma imię?, jw.org.
  8. Czego dokona Królestwo Boże?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! — interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 137.
  9. a b Czym jest Królestwo Boże?, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 76–85.
  10. Watchtower, Czego dokona Królestwo Boże?, jw.org.
  11. Watchtower, Raj, jw.org.
  12. a b c Watchtower, Słownik Pojęć: Świadkowie Jehowy, jw.org [dostęp 2024-02-02].
  13. a b c d Watchtower, Najważniejsze dane z roku 2023, jw.org [dostęp 2024-01-08].
  14. Polska: Ilu tam jest Świadków Jehowy?, jw.org [dostęp 2024-01-08].
  15. Watchtower, JW Library, jw.org [dostęp 2021-04-22].
  16. Watchtower, Kolejny kamień milowy w działalności kaznodziejskiej Świadków Jehowy – serwis internetowy jw.org zawiera materiały w 1000 języków, jw.org [dostęp 2019-11-15].
  17. World’s most widely translated website, JW.ORG, features content in 1,000 languages, religionnews.com, 4 listopada 2019 [dostęp 2021-01-21] (ang.).
  18. Czuwajcie, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Watch Tower Bible and Tract Society, 1 lutego 2005, s. 32, ISSN 1234-1150.
  19. a b c d e Ja jestem z wami, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, 15 sierpnia 2012, s. 3–7, ISSN 1234-1150.
  20. Służenie razem ze strażnikiem, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Watch Tower Bible and Tract Society, 1 stycznia 2000, s. 6–11, ISSN 1234-1150.
  21. Czym jest Towarzystwo Biblijne i Traktatowe – Strażnica, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Watch Tower Bible and Tract Society, 1 maja 2009, s. 25, ISSN 1234-1150.
  22. Pensylwańskie Towarzystwo Biblijne i Traktatowe – Strażnica, Biblioteka Internetowa Strażnicy.
  23. Wydawanie literatury biblijnej używanej w służbie, [w:] Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego, s. 576.
  24. Narodziny Królestwa w niebie, [w:] Królestwo Boże panuje! [online], s. 13.
  25. W.T. Ellis, „The Continent”, 43 (40), McCormick Publishing Company, 3 października 1912, s. 1354 (ang.).
  26. Arcydzieło, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 15 stycznia 2001, s. 8, 9.
  27. Świadectwo wiary – arcydzieło sprzed stu lat, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXV, Watch Tower Bible and Tract Society, 15 lutego 2014, s. 30–32, ISSN 1234-1150.
  28. Czas prób (1914-1918), [w:] Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego, Towarzystwo Strażnica, s. 63, ISBN 83-903551-0-8.
  29. Rocznik Świadków Jehowy 2016, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2015, s. 175.
  30. a b c Watchtower, 100 lat głoszenia o Królestwie, jw.org, 1 lutego 2023 [dostęp 2023-02-23].
  31. Watchtower, Minęło 100 lat od historycznego zgromadzenia w Cedar Point. Nowa wystawa o tym przełomowym wydarzeniu, jw.org, 6 października 2022 [dostęp 2022-10-14].
  32. Pilnie zważaj na proroctwa Daniela!, [w:] Watchtower, Rozpoznanie prawdziwych czcicieli w czasie końca, Towarzystwo Strażnica, 1999, s. 304, ISBN 83-86930-32-2.
  33. Towarzystwo Strażnica, Rozgłaszajcie wieść o Królu i Królestwie! (1919-1941), [w:] Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego [online], jw.org, s. 80.
  34. Towarzystwo Strażnica, Metody głoszenia – docieranie do ludzi najróżniejszymi drogami, [w:] Królestwo Boże panuje! [online], jw.org, 2014, s. 68–77.
  35. Towarzystwo Strażnica, Pojawienie się i rozwój w czasach nowożytnych, [w:] Świadkowie Jehowy w XX wieku [online], jw.org, 1989, s. 8.
  36. Watchtower, Yearbook of Jehovah’s Witnesses, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1983, s. 48 (ang.).
  37. Już od 90 lat z dumą nosimy nazwę „Świadkowie Jehowy”, jw.org, 23 lipca 2021.
  38. Nazwa, która nas określa, jw.org.
  39. Pojawienie się i rozwój w czasach nowożytnych, [w:] Świadkowie Jehowy – kim są? [online], jw.org.
  40. a b Podążanie coraz jaśniejszą ścieżką, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXVII, Watch Tower Bible and Tract Society, 15 lutego 2006, 26–30, akapit 6.
  41. Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, Zorganizowani do spełniania woli „Boga pokoju”, [w:] Królestwo Boże panuje! [online], opublikowany, 2014, s. 123.
  42. Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, Król pomaga zrozumieć prawdy o Królestwie, [w:] Królestwo Boże panuje! [online], jw.org, 2014, s. 53.
  43. Watchtower, 1943 Yearbook of Jehovah’s Witnesses, New York: Watch Tower Bible & Tract Society, 1942, s. 221, 222.
  44. Watchtower, Jehovah’s Witnesses in the Divine Purpose, New York: Watch Tower Bible & Tract Society, 1959, s. 312, 313.
  45. a b Jehovah’s Witnesses: Victims of the Nazi Era, ushmm.org, s. 3 [dostęp 2015-11-04] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-27] (ang.).
  46. Samotny głos wśród ciszy, „Przebudźcie się!”, Towarzystwo Strażnica, 8 września 1995, s. 3.
  47. Laurence Rees, Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005, s. 129–132.
  48. Autobiografia Rudolfa Hössa, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze, 1990, s. 87.
  49. Miejsce Pamięci Auschwitz, „O Auschwitz” (odc. 17): więźniowie z fioletowym trójkątem – Świadkowie Jehowy w Auschwitz, auschwitz.org, 15 lutego 2022 [dostęp 2022-02-15].
  50. Miejsce Pamieci Auschwitz, „ „O Auschwitz” (odc. 36): historia Sophie Stippel, kucharki komendanta obozu Auschwitz Rudolfa Hössa, auschwitz.org, 1 września 2023 [dostęp 2023-09-01].
  51. a b Watchtower, Niezłomni w obliczu sprzeciwu, jw.org, 31 grudnia 2020.
  52. Teresa Wontor-Cichy, Więzieni za wiarę. Świadkowie Jehowy w KL Auschwitz, Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2003, s. 9–17, ISBN 83-88526-47-2.
  53. Wachtower, Purple Triangles—“Forgotten Victims” of the Nazi Regime, jw.org, 1999 (ang.).
  54. „Przegląd”, Fundacja Oratio Recta, 2004.
  55. Watchtower, Ufałam, że Jehowa zatroszczy się o mnie, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXV, Towarzystwo Strażnica, 1 grudnia 2004, s. 26, 27, ISSN 1234-1150.
  56. Watchtower, Świadkowie ujawniają istnienie obozów, „Przebudźcie się!”, LXXVI, Towarzystwo Strażnica, 8 września 1995, s. 2–16, ISSN 1234-1169.
  57. Johannes Wrobel Kurzchronik zur Verfolgung der Zeugen Jehovas (Bibelforscher) im NS-Regime, w książce: Gerhard Besier, Clemens Vollnhals. Repression und Selbstbehauptung: Die Zeugen Jehovas unter der NS- und der SED-Diktatur, Berlin 2003, s. 379.
  58. Komendant Oświęcimia. Autobiograficzne wyznania Rudolfa Hössa Stuttgart 1958, s. 75 za: „Rozmowy przy stole”, Wyd. Charyzma 1996, s. 329, ISBN 83-85820-02-7.
  59. Rudolf Hoess, Wyznania spod szubienicy. Autobiografia Rudolfa Hossa komendanta KŁ Auschwitz, Wydawnictwo Mireki, 2012.
  60. Watchtower, Objazdowa wystawa na temat prześladowań Świadków Jehowy zorganizowana w Niemczech, jw.org, 10 stycznia 2019 [dostęp 2019-02-04].
  61. Watchtower, Zmarł 102-letni Richard Rudolph – były więzień obozu koncentracyjnego, jw.org [dostęp 2014-04-07].
  62. Watchtower, Co spotkało Świadków Jehowy podczas holocaustu?, jw.org, 4 czerwca 2018 [dostęp 2018-06-12].
  63. Lojalni wobec jednego rządu – rządu Bożego, [w:] Watchtower, Królestwo Boże panuje!, Selters/Taunus: Towarzystwo Strażnica, 2014, s. 151.
  64. Весной 1945 года Россия освободила Свидетелей Иеговы из концлагерей. Почему 75 лет спустя верующие снова в тюрьмах?, jw-russia.org, 6 maja 2020 [dostęp 2020-05-09] (ros.).
  65. Robert Warda, Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Dlaczego naziści nienawidzili Świadków Jehowy?, dziennikpolski24.pl, 25 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-25].
  66. Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Pamięć należy się też Świadkom Jehowy, gazetakrakowska.pl, 25 stycznia 2024 [dostęp 2024-02-01].
  67. Henrik Eberle, Briefe an Hitler za „Strażnicą Zwiastującą Królestwo Jehowy” z 1 października 2011 s. 14.
  68. Teresa Wontor-Cichy, Więzieni za wiarę. Świadkowie Jehowy w KL Auschwitz, Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2003, s. 2, ISBN 83-88526-47-2.
  69. Świadkowie Jehowy – niezłomni wobec represji, [w:] Robert Szuchta, Piotr Trojański, Zrozumieć Holokaust. Książka pomocnicza do nauczania o zagładzie Żydów, Warszawa: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012, s. 287, 288.
  70. Watchtower, 70-ЛЕТИЕ ДЕПОРТАЦИИ ЗА ВЕРУ, 1951deport.org, 8 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-08] (ros.).
  71. Watchtower, Stowarzyszenie Memoriał gospodarzem konferencji naukowej poświęconej 70. rocznicy deportacji Świadków Jehowy na Syberię, jw.org, 12 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-21].
  72. a b Watchtower, PODSUMOWANIE – Seria konferencji w Mołdawii, Rosji i na Ukrainie poświęconych 70. rocznicy sowieckiej deportacji Świadków Jehowy na Syberię, jw.org, 30 kwietnia 2021 [dostęp 2021-05-04].
  73. Zorganizowani do spełniania woli „Boga pokoju”, [w:] Królestwo Boże panuje! [online], Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, 2014, s. 120–122.
  74. Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1998, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1998, s. 97, ISBN 83-86930-18-7.
  75. Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1993, s. 113, ISBN 83-903551-0-8.
  76. Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego, Towarzystwo Strażnica, s. 723, ISBN 83-903551-0-8.
  77. Czy zaznajesz szczęścia z dawania?, Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy, jw.org, 1 listopada 2004, s. 19–23, ISSN 1234-1150.
  78. Watchtower, Stephen Lett: „Okazuj Jehowie szacunek tym, co masz wartościowego”, jw.org, 4 maja 2015 [dostęp 2015-11-03].
  79. Watchtower, Osiągnięcia organizacji — wzrost, który daje Bóg, jw.org, 1 czerwca 2023 [dostęp 2023-11-22].
  80. Towarzystwo Strażnica, List od Ciała Kierowniczego, Rocznik Świadków Jehowy 2009, s. 4.
  81. Rocznik Świadków Jehowy 2010, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2010, s. 31.
  82. Rocznik Świadków Jehowy 2013, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2013, s. 11–13, ISBN 978-83-61557-32-6.
  83. Watchtower, Świadkowie Jehowy przenoszą swoje Biuro Główne, jw.org [dostęp 2015-11-04].
  84. Watchtower, Prace w Wallkill i Warwick posuwają się naprzód, jw.org [dostęp 2015-11-04].
  85. Watchtower, Świadkowie Jehowy sprzedają budynek przy ulicy Columbia Heights 97, jw.org, 26 października 2016 [dostęp 2016-12-04].
  86. Watchtower, Przeprowadzka do Warwick, jw.org, październik 2016 [dostęp 2016-12-07].
  87. Watchtower, Świadczenie z wózkiem przynosi efekty na całym świecie, jw.org, 1 lipca 2017 [dostęp 2022-11-20].
  88. Watchtower, Ponad 165 000 wózków z publikacjami biblijnymi, jw.org [dostęp 2022-11-20].
  89. a b Watchtower, Zebranie chrześcijańskiego życia i służby, jw.org, 3 listopada 2015 [dostęp 2016-01-01].
  90. Rocznik Świadków Jehowy 2017, Towarzystwo Strażnica, 2016, s. 19–23.
  91. Watchtower, Pamiątka w 2020 roku – Afryka. Program Pamiątki w telewizji i radiu, jw.org, 16 kwietnia 2020 [dostęp 2020-04-22].
  92. Pamiątka w roku 2021, jw.org, 16 kwietnia 2021.
  93. Historyczna uroczystość Pamiątki śmierci Chrystusa, jw.org, 3 kwietnia 2020 [dostęp 2020-04-07].
  94. Pamiątka w roku 2020 – galeria zdjęć z całego świata, jw.org, 29 kwietnia 2020 [dostęp 2020-05-01].
  95. Miliony ludzi w zjednoczony sposób obchodzą Pamiątkę śmierci Chrystusa, jw.org, 21 kwietnia 2020 [dostęp 2020-05-05].
  96. Dbanie o bezpieczeństwo w Salach Królestwa podczas pandemii COVID-19, jw.org, 3 października 2022 [dostęp 2022-10-04].
  97. a b Sprawozdanie dotyczące pandemii koronawirusa, jw.org, 19 marca 2020 [dostęp 2020-03-21].
  98. Zebrania zborowe w trybie wideokonferencji, jw.org, 26 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-29].
  99. a b Watchtower, Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 5/2020, jw.org, 24 lipca 2020 [dostęp 2020-07-24].
  100. a b Watchtower, Przegląd najważniejszych wiadomości w roku służbowym 2020, jw.org, 31 sierpnia 2020 [dostęp 2020-09-24].
  101. a b Watchtower, Kongres w radiu i telewizji, jw.org, 2 sierpnia 2020 [dostęp 2021-08-02].
  102. Kongres w roku 2021 „Silni dzięki wierze!”, jw.org.
  103. Tłumaczenie programu kongresu regionalnego w 2020 roku, jw.org, 14 lipca 2020.
  104. Kongres w roku 2020 – pierwszy ogólnoświatowy kongres wirtualny, jw.org, 3 września 2020.
  105. Watchtower, Kongres Świadków Jehowy w roku 2022: ‛Dążmy do pokoju!’, jw.org [dostęp 2022-06-27].
  106. Rusza JW Stream–Studio, jw.org, 1 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-24].
  107. Watchtower, Wznowienie zgromadzeń obwodowych i szkoleń teokratycznych z osobistym udziałem obecnych, jw.org, 28 lutego 2023 [dostęp 2023-03-07].
  108. W trakcie pandemii głosiciele na całym świecie wykorzystują różne metody rozgłaszania dobrej nowiny, jw.org, 26 marca 2020 [dostęp 2020-05-02].
  109. Międzynarodowa społeczność braterska pociesza cierpiących z powodu pandemii, jw.org, 30 kwietnia 2020 [dostęp 2020-05-02].
  110. Świadkowie Jehowy wznawiają głoszenie od domu do domu, jw.org, 14 września 2022 [dostęp 2022-09-23].
  111. Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 7/2022, jw.org [dostęp 2022-10-31].
  112. Znów zapukają do drzwi. Przerwa trwała bardzo długo, o2.pl, 13 września 2022 [dostęp 2022-10-31].
  113. a b Watchtower, Pomoc w skali globalnej w czasie ogólnoświatowej pandemii, jw.org, 1 lipca 2021 [dostęp 2021-07-01].
  114. a b Watchtower, Niesienie potrzebującym pomocy materialnej, jw.org, 1 lutego 2021 [dostęp 2021-02-01].
  115. a b Kropki, które zmieniają życie, jw.org [dostęp 2021-10-01].
  116. Watchtower, Kampania upowszechniania serwisu jw.org, jw.org, 1 sierpnia 2014.
  117. Watchtower, Serwis jw.org – narzędzie do szerzenia prawdy biblijnej, jw.org, 24 lipca 2014.
  118. Watchtower, „Dobra nowina w Internecie”. Serwis internetowy Świadków Jehowy ma już 25 lat, jw.org, 17 sierpnia 2022 [dostęp 2022-08-24].
  119. JW Broadcasting, jw.org, 6 października 2014 [dostęp 2019-12-10].
  120. Biblioteka Internetowa Strażnicy, wol.jw.org [dostęp 2023-11-03].
  121. Watchtower, W co wierzą Świadkowie Jehowy?, jw.org.
  122. Odpowiedzi na pytania biblijne, jw.org.
  123. Odpowiedzi na pytania biblijne: Biblia, jw.org.
  124. Biblia zawiera to, co chce nam powiedzieć Bóg, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 21.
  125. Czego nas uczy Biblia?, [w:] Biblia – prezent od Boga, Towarzystwo Strażnica, s. 19–28.
  126. Jak Biblia może ci pomóc?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 5.
  127. Biblia daje nadzieję, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 9.
  128. Czy warto interesować się Biblią?, Towarzystwo Strażnica, 2013.
  129. Wnikliwe poznawanie Pism, t. I, [w:] Apokryfy, Towarzystwo Strażnica, s. 87–92, ISBN 83-86930-84-5.
  130. Watchtower, Czym jest Biblia?, jw.org.
  131. Odpowiedzi na pytania biblijne: Bóg, jw.org.
  132. a b W co wierzą?, [w:] Świadkowie Jehowy – Kim są? W co wierzą?, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 12–14, ISBN 83-86930-45-4.
  133. Kim jest Bóg?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 17.
  134. a b Prawda o Ojcu, Synu i duchu świętym, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 201–204.
  135. Trójca, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, wyd. 2, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 365–388, ISBN 83-86930-47-0.
  136. Odpowiedzi na pytania biblijne: Jezus, jw.org.
  137. Jezus Chrystus, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, wyd. 2, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 122–134, ISBN 83-86930-47-0.
  138. Kim jest archanioł Michał?, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 218, 219.
  139. Kim jest Jezus Chrystus?, [w:] Czego nas uczy Biblia? [online], jw.org, s. 45.
  140. Okup – najcenniejszy prezent od Boga, [w:] Czego nas uczy Biblia? [online], jw.org, s. 52–61.
  141. Rok 1914 – szczególna data w świetle proroctw biblijnych, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 215–218.
  142. Dlaczego prawdziwi chrześcijanie nie otaczają czcią krzyża, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 204–206.
  143. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy nie czczą krzyża?, jw.org.
  144. a b Słowniczek: Duch święty, [w:] Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata [online], jw.org, s. 1757.
  145. Czym jest duch święty?, [w:] Watchtower [online], jw.org.
  146. Odpowiedzi na pytania biblijne: Królestwo Boże, jw.org.
  147. Czym jest Królestwo Boże?, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, 1 lipca 2011, s. 16, 17, ISSN 1234-1150.
  148. Odpowiedzi na pytania biblijne: Świat duchowy, jw.org.
  149. Szatan, [w:] Słowniczek pojęć [online], jw.org.
  150. Dlaczego na świecie jest tyle zła i cierpień?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! — interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 107.
  151. Kim jest Szatan? Czy naprawdę istnieje?, „Przebudźcie się!”, jw.org, 8 lutego 2007, s. 12, 13, ISSN 1234-1169.
  152. Szatan Diabeł, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 328–334, ISBN 83-86930-47-0.
  153. Czym jest Armagedon?, jw.org.
  154. Watchtower, Czy ten świat się kończy? Czym jest apokalipsa?, jw.org.
  155. Czym jest zmartwychwstanie?, jw.org.
  156. Czy ziemia zostanie zniszczona?, jw.org.
  157. Armagedon – radosny początek, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, 1 grudnia 2005, s. 4–7.
  158. Ziemia, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 411–415, ISBN 83-86930-47-0.
  159. Pytania biblijne: życie i śmierć, jw.org.
  160. Śmierć, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 334–340, ISBN 83-86930-47-0.
  161. Czym jest dusza?, jw.org.
  162. Dusza, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 90–94, ISBN 83-86930-47-0.
  163. Czym jest zbawienie?, jw.org.
  164. Zbawienie, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 406–410, ISBN 83-86930-47-0.
  165. Dni ostatnie, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 73–82, ISBN 83-86930-47-0.
  166. Królestwo Boże już panuje!, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! — interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 131.
  167. Watchtower, Czym jest znak „dni ostatnich”, czyli „czasu końca”?, jw.org.
  168. Armagedon, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 29–33, ISBN 83-86930-47-0.
  169. Wystąpię przeciw tobie, Gogu, [w:] Czyste wielbienie Jehowy – nareszcie przywrócone! [online], jw.org, 2019, s. 181–188.
  170. Wizje Królestwa Bożego stają się rzeczywistością, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, 15 stycznia 2005, s. 19.
  171. Babilon Wielki, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 34–38, ISBN 83-86930-47-0.
  172. Dodatki. Czym jest „Babilon Wielki”?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021.
  173. Okaż się gotowy!, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 15 marca 2011, s. 24–28.
  174. Kto idzie do nieba?, jw.org.
  175. Ponowne narodzenie, wyd. 2, Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 248–252, ISBN 83-86930-47-0.
  176. Chcemy iść z wami, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, styczeń 2020, s. 26–31.
  177. Watchtower, Najważniejsze dane z roku 2021, jw.org [dostęp 2022-12-03].
  178. Ostatek, t. 2, Wnikliwe poznawanie Pism, Towarzystwo Strażnica, 2007, s. 280.
  179. Watchtower, Dziewica Maria – co mówi o niej Biblia?
  180. Maria (matka Jezusa), Prowadzenie rozmów na podstawie Pism, wyd. 2, Towarzystwo Strażnica, 2001, s. 165–172, ISBN 83-86930-47-0.
  181. Watchtower, Czy Jezus był żonaty? Czy miał rodzeństwo?, jw.org.
  182. Czego możemy się nauczyć z przykładu Marii?, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 1 stycznia 2009, s. 3–9.
  183. Rola Marii w zamierzeniu Bożym, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 1 stycznia 2009, s. 9, 10.
  184. Watchtower, Skąd się wzięła nazwa Świadkowie Jehowy?, jw.org.
  185. Watchtower, Rzymian 12:2 – „Przemieniajcie się przez odnawianie umysłu”, jw.org.
  186. Watchtower, Jak znaleźć religię prawdziwą?, jw.org.
  187. a b Watchtower, Czy trzeba należeć do jakiejś zorganizowanej religii?, jw.org.
  188. a b Co nam daje trzymanie się zasad biblijnych?, [w:] Bóg ma dla nas dobrą nowinę! [online], jw.org, 2012, s. 9, 10.
  189. Jak możemy zachowywać czystość w oczach Boga?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  190. Co Biblia mówi na temat seksu?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  191. Watchtower, Czy Biblia może mi pomóc prowadzić szczęśliwe życie rodzinne?, jw.org.
  192. Watchtower, Co Biblia mówi na temat alkoholu? Czy picie go jest grzechem?, jw.org.
  193. Co Biblia mówi o piciu alkoholu?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  194. Watchtower, Alkohol. Czy picie alkoholu to coś złego?, „Przebudźcie się!”, jw.org, sierpień 2013.
  195. Watchtower, Czy palenie jest grzechem?, jw.org.
  196. Watchtower, Co powinienem wiedzieć o paleniu i wapowaniu?, jw.org.
  197. a b Buduj innych słowami, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 159–168.
  198. a b Czego nas uczy Biblia?, [w:] Czego Jehowa nienawidzi?, Towarzystwo Strażnica, s. 130, 131.
  199. Watchtower, Co Biblia mówi o pornografii? Czy cyberseks jest zły?, jw.org.
  200. Watchtower, Czy pornografia to grzech przeciwko Bogu?, jw.org.
  201. Jehowa chce, żeby Jego słudzy byli czyści, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 86–96.
  202. Watchtower, Czego naprawdę uczy Biblia?, Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, 2005, s. 96–105, ISBN 83-86930-79-9.
  203. Watchtower, Czego nas uczy Biblia?, Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, 2018, s. 221.
  204. Kim są aniołowie i co robią?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  205. Dlaczego nasz wygląd ma znaczenie?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  206. Wybieraj rozrywkę, która podoba się Jehowie, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  207. Chcemy zawsze być uczciwi, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  208. Jak używać mowy w sposób, który podoba się Jehowie?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  209. Watchtower, Jak ukrócić plotkowanie?, jw.org.
  210. Watchtower, Czy pieniądze są źródłem wszelkiego zła?, jw.org.
  211. Watchtower, Czy hazard to grzech?, jw.org.
  212. Bądź uczciwy we wszystkim, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 160–170.
  213. Szanuj życie, [w:] Czego nas uczy Biblia? [online], jw.org, s. 50–61.
  214. Boży pogląd na krew, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  215. Co to znaczy być neutralnym?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  216. Trzymaj się z dala od świata, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 50–61.
  217. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy nie idą na wojnę?, jw.org [dostęp 2014-09-01].
  218. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy nie angażują się w politykę?, jw.org [dostęp 2015-12-25].
  219. Dlaczego powinniśmy szanować władzę?, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 44.
  220. Czy jesteś gotowy, żeby przyjąć chrzest?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  221. Czy mam oddać życie Bogu i zostać ochrzczony?, [w:] Czego nas uczy Biblia? [online], jw.org, s. 174–183.
  222. Watchtower, Co trzeba zrobić, żeby zostać Świadkiem Jehowy?, jw.org.
  223. Czy jesteś gotowy do chrztu?, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, marzec 2020, s. 11–15.
  224. Kto może zostać ochrzczony?, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 1 kwietnia 2006, s. 26–30.
  225. Kto to jest pionier?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], jw.org, 2018, s. 16.
  226. Jak jest zorganizowana nasza działalność ewangelizacyjna?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], jw.org, 2018, s. 15.
  227. Jak jest głoszona dobra nowina?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 87.
  228. Co można znaleźć w naszym serwisie internetowym?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], jw.org, 2018, s. 31.
  229. Watchtower, Zaczynamy studiować Biblię, jw.org [dostęp 2021-04-02].
  230. Watchtower, Jak wygląda kurs biblijny proponowany przez Świadków Jehowy?, jw.org [dostęp 2021-07-28].
  231. Jak wygląda kurs biblijny?, jw.org [dostęp 2022-08-31].
  232. Czy Świadkowie Jehowy prowadzą działalność misjonarską?, jw.org [dostęp 2014-08-31].
  233. Misjonarze posyłani ‛do najdalszych miejsc na ziemi’, jw.org, 1 czerwca 2021 [dostęp 2021-06-01].
  234. Małżeństwo – dar od kochającego Boga, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 110–120.
  235. Dzięki czemu twoja rodzina będzie szczęśliwa? (część 1), [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  236. Jaki jest pogląd Boga na małżeństwo?, jw.org [dostęp 2023-03-02].
  237. Watchtower, Co Biblia mówi o małżeństwie?, jw.org.
  238. Żyjcie zgodnie z waszą przysięgą małżeńską!, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Towarzystwo Strażnica, 1 marca 1996, s. 19–22, ISSN 1234-1150.
  239. Jak wygląda ślub Świadków Jehowy?, jw.org [dostęp 2020-06-22].
  240. Radosny i godny dzień zaślubin, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 15 października 2006, s. 28–31.
  241. a b Zaślubiny godne uznania w oczach Boga i ludzi, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 15 października 2006, s. 18–23.
  242. Ślub, Zawsze bądź blisko Jehowy, Watchtower, 2019, s. 251.
  243. Czy wszystkie święta i uroczystości podobają się Bogu?, [w:] Zawsze bądź blisko Jehowy [online], jw.org, s. 172.
  244. Co Biblia mówi o stanie wolnym i małżeństwie?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  245. Znajduj radość w małżeństwie, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, 15 marca 2008, s. 7–11.
  246. Watchtower, Co Biblia mówi o życiu ze sobą przed ślubem?, jw.org.
  247. Małżeństwo, [w:] Prowadzenie rozmów na podstawie Pism [online], jw.org, s. 159–165.
  248. Watchtower, Jaki jest pogląd Świadków Jehowy na rozwód?, jw.org [dostęp 2023-11-22].
  249. Jak się modlić? Czy powtarzanie Modlitwy Pańskiej to najlepszy sposób?, jw.org.
  250. Modlitwa – wyjątkowy zaszczyt, [w:] Czego nas uczy Biblia? [online], jw.org, s. 164–173.
  251. Towarzystwo Strażnica, Modlitwa przybliża nas do Boga, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! — interaktywny kurs biblijny [online], jw.org, 2021, s. 9.
  252. Obrazy, [w:] Prowadzenie rozmów na podstawie Pism [online], jw.org, s. 209–213.
  253. Watchtower, Czy kult wizerunków jest właściwy?, jw.org.
  254. Czy znajdujesz czas na studium Biblii?, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 15 października 2009, s. 32.
  255. Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy?, Towarzystwo Strażnica, 2018.
  256. Dzięki czemu twoja rodzina będzie szczęśliwa? (część 2), [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  257. Wykupujmy czas na czytanie i studium, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 1 października 2000, s. 18–23.
  258. Czy odnosisz korzyści z broszury Codzienne badanie Pism?, [w:] Chrześcijańskie życie i służba. Program zebrań [online], jw.org, luty 2020, s. 7.
  259. a b Jak Świadkowie Jehowy zapatrują się na pogrzeby?, jw.org.
  260. Chrześcijańskie pogrzeby – godne, skromne i akceptowane przez Boga, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 15 lutego 2009, s. 29–32.
  261. Co Biblia mówi o kremacji?, jw.org.
  262. a b Stroń od zwyczajów, które nie podobają się Bogu, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], jw.org, 1 stycznia 2005, s. 27–30.
  263. Czy Biblia wspomina o czyśćcu?, jw.org.
  264. Msza, [w:] Prowadzenie rozmów na podstawie Pism [online], jw.org, s. 185.
  265. Watchtower, Czy Świadkowie Jehowy pomagają poszkodowanym przez kataklizmy?, jw.org.
  266. Watchtower, Działalność społeczna, jw.org.
  267. Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy?, Towarzystwo Strażnica, 2018.
  268. Teokratyczne szkolenia wyrazem miłości Jehowy, [w:] Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy [online], 15 września 2012, s. 6.
  269. Watchtower, Jak Świadkowie Jehowy zapatrują się na edukację?, jw.org.
  270. Dzieło ewangelizacji a nauka czytania i pisania, „Przebudźcie się!”, Watchtower, sierpień 2015, s. 10, 11, ISSN 1234-1150.
  271. Czym jest Towarzystwo Biblijne i Traktatowe – Strażnica?, jw.org.
  272. Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 2013, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2013, s. 22, ISBN 978-83-61557-32-6.
  273. Watchtower, Kursy czytania i pisania pomagają ludziom na całym świecie, jw.org.
  274. Wieczerza Pańska – uroczystość, która przysparza chwały Bogu, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 206–208.
  275. Pamiątka, [w:] Czego nas uczy Biblia? [online], jw.org, s. 214.
  276. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy nie obchodzą urodzin?, jw.org.
  277. Czy obchodzić święta?, [w:] Czego naprawdę uczy Biblia? [online], jw.org, s. 222, 223.
  278. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy z szacunkiem odmawiają brania udziału w uroczystościach patriotycznych?, jw.org [dostęp 2022-08-01].
  279. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy nie obchodzą pewnych świąt?, jw.org.
  280. Jaka jest prawda o świętach Bożego Narodzenia?, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Towarzystwo Strażnica, 1 grudnia 2014, s. 11, ISSN 1234-1150.
  281. Watchtower, Dlaczego Świadkowie Jehowy nie obchodzą Bożego Narodzenia?, jw.org.
  282. Czy wszystkie święta podobają się Bogu?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  283. Watchtower, Co Biblia mówi o Bożym Narodzeniu?, jw.org.
  284. Watchtower, Czym jest prawdziwa skrucha?, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Towarzystwo Strażnica, październik 2021, s. 2, ISSN 1234-1150.
  285. a b Co powinieneś zrobić, jeśli popełnisz poważny grzech?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  286. Watchtower, Czy zrywacie wszelkie kontakty z byłymi członkami waszej religii?, jw.org.
  287. Watchtower, Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 2/2024, jw.org, 15 marca 2024.
  288. Wykluczenie, Wnikliwe poznawanie Pism, tom 2, Towarzystwo Strażnica, Biblioteka Internetowa Strażnicy, s. 1101–1103, ISBN 83-86930-84-5.
  289. Watchtower, Zebrania zborowe Świadków Jehowy, jw.org.
  290. Świadkowie Jehowy wznawiają zebrania z osobistym udziałem obecnych, jw.org, 4 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-11].
  291. Co się dzieje w Sali Królestwa?, jw.org.
  292. Zorganizowani do spełnienia woli Jehowy, Towarzystwo Strażnica, 2020, s. 59–70.
  293. Towarzystwo Strażnica, Jaką korzyść możesz odnieść z zebrań Świadków Jehowy?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! — interaktywny kurs biblijny [online], jw.org, 2021, s. 41.
  294. Jak wyglądają nasze zebrania?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], 2018, s. 10.
  295. Słownik pojęć. Kongres regionalny, jw.org, 2023.
  296. Słownik pojęć. Zgromadzenie obwodowe, jw.org, 2023.
  297. Watchtower, Jak wyglądają kongresy Świadków Jehowy?, jw.org [dostęp 2022-05-02].
  298. George D. Chryssides, The A to Z of Jehovah’s Witnesses, Plymouth: Scarecrow Press, Inc., 2008, lxx, ISBN 978-0-8108-6891-5 (ang.).
  299. Dlaczego przychodzimy na zgromadzenia?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], Watch Tower Bible and Tract Society, 2018.
  300. Watchtower, Kongres w 2022 roku — ‛Dążmy do pokoju’!, jw.org [dostęp 2022-07-02].
  301. Watchtower, Nasze coroczne kongresy, jw.org [dostęp 2022-05-02].
  302. Watchtower, Nasze kongresy międzynarodowe, jw.org [dostęp 2023-11-22].
  303. Dlaczego Bóg ma swoją organizację?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], 2018.
  304. Watchtower, Czy Świadkowie Jehowy mają duchownych, którzy pobierają opłaty za swoje posługi?, jw.org [dostęp 2014-08-31].
  305. Czy chrześcijanie powinni używać tytułów religijnych?, „Przebudźcie się!”, 8 sierpnia 1992, s. 12, 13, ISSN 1234-1169.
  306. Jaka jest rola starszych zboru?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online], 2018, s. 18.
  307. Jak w poszczególnych zborach są mianowani starsi i słudzy pomocniczy?, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 15 listopada 2014, s. 28.
  308. Jak jest zorganizowany zbór?, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny, Towarzystwo Strażnica, 2021, s. 83.
  309. Wspieraj miejscowy zbór, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  310. Watchtower, Jak Świadkowie Jehowy są zorganizowani?, jw.org [dostęp 2014-10-03].
  311. Watchtower, Czym jest Ciało Kierownicze Świadków Jehowy?, jw.org.
  312. Rola „niewolnika wiernego i roztropnego”, [w:] Już zawsze ciesz się życiem! – interaktywny kurs biblijny [online], 2021.
  313. Watchtower, Historyczne wydarzenie: Świadkowie Jehowy wydają zrewidowany Przekład Nowego Świata w języku hiszpańskim, jw.org, 19 lipca 2019 [dostęp 2019-07-29].
  314. Ilu Świadków Jehowy jest na całym świecie?, jw.org [dostęp 2024-01-08].
  315. Watchtower, Ogólnoświatowa działalność wydawnicza, dzięki której ludzie uczą się o Bogu, jw.org, 3 kwietnia 2014 [dostęp 2014-04-03].
  316. Życie bez wzroku, [w:] Przebudźcie się! [online], Watch Tower Bible and Tract Society, listopad 2015, s. 7, 8.
  317. Jak powstają nasze publikacje w różnych językach? – Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy?, Watch Tower Bible and Tract Society, 2018, s. 7, 8.
  318. Świadkowie Jehowy od 1 września ruszają z ogólnoświatową kampanią: ”Czym jest Królestwo Boże”, tulublin.pl, 31 sierpnia 2023 [dostęp 2023-10-20].
  319. Poradnik jak żaden inny, „Przebudźcie się!”, XCX, Watch Tower Bible and Tract Society, marzec 2019, s. 15, ISSN 1234-1169.
  320. Watchtower, Bible—Novo Sonvsar Bhaxantor—Matev tem Prokasovnni, jw.org [dostęp 2023-12-19].
  321. Watchtower, Biblia w internecie, jw.org, 1 stycznia 2022 [dostęp 2021-01-11].
  322. Świadkowie Jehowy w roku 2020 wydali Biblię w 33 nowych językach!, roztocze.net, 3 lutego 2021.
  323. Watchtower, Czego dowiadujemy się z Biblii o jej Autorze, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, luty 2023.
  324. Watchtower, Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 7/2023, jw.org, 23 października 2023 [dostęp 2023-10-23].
  325. Watchtower, Czym jest Towarzystwo Biblijne i Traktatowe – Strażnica?, jw.org, 20 lipca 2015 [dostęp 2019-07-22].
  326. Wydanie Pism Hebrajskich w Izraelu, jw.org, 21 lutego 2020 [dostęp 2020-02-21].
  327. Watchtower, Betel w Brooklynie – 100 lat historii, jw.org, 1 maja 2009 [dostęp 2014-01-09].
  328. Watchtower, Idźcie (...) i czyńcie uczniów z ludzi ze wszystkich narodów, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXXVII, Towarzystwo Strażnica, maj 2016, s. 8–12.
  329. Watchtower, Sprawozdanie Komitetu Wydawniczego za rok 2018, jw.org [dostęp 2019-07-22].).
  330. Watchtower, Estonia docenia „wielkie osiągnięcie”, jw.org, 12 października 2015 [dostęp 2017-02-13].
  331. Watchtower, Świadkowie Jehowy nagrodzeni za filmy informacyjne, jw.org, 7 marca 2016 [dostęp 2016-04-04] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-07].
  332. Watchtower, Urzędnicy w Tajlandii wykorzystują publikacje Świadków Jehowy w pracy na rzecz społeczeństwa, jw.org, 31 stycznia 2017 [dostęp 2017-02-13].
  333. Watchtower, Książka Mój zbiór trafia do szkoły, jw.org, 6 stycznia 2014 [dostęp 2017-02-13].
  334. Watchtower, Publikacje Świadków Jehowy pomagają gwatemalskim szkołom w walce z przemocą, jw.org, 6 maja 2015 [dostęp 2017-02-13].
  335. Watchtower, Pomaganie uczniom w Tajlandii, jw.org, 5 lutego 2015 [dostęp 2017-02-13].
  336. Dyplom uznania, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, 15 sierpnia 2001, s. 32, ISSN 1234-1150.
  337. Status prawny w Unii Europejskiej, Watchtower, 2016, s. 1–4 (ang.).
  338. Watchtower, Sytuacja prawna, jw.org.
  339. Watchtower, Broszury informacyjne, jw.org.
  340. Europejski Trybunał Praw Człowieka, Manoussakis and Others v. Greece (18748/91) [1996] ECHR 41 (26 September 1996), minorityrights.org, 26 września 1996 [dostęp 2017-02-28] (ang.).
  341. a b Watchtower, Świadkowie Jehowy w Moskwie przeciwko Rosji, jw.org, 23 marca 2017, s. 3 (ang.).
  342. Watchtower, Francja – podstawowe informacje, jw.org [dostęp 2015-11-03].
  343. a b c Watchtower, Ważne wydarzenia w historii Francji, jw.org [dostęp 2023-12-24].
  344. a b European Court of Human Rights vindicates Jehovah’s Witnesses in France (Europejski Trybunał Praw Człowieka uznaje racje Świadków Jehowy we Francji), jw-media.org, 30 czerwca 2011 [zarchiwizowane z adresu 2012-10-18] (ang.).
  345. Rocznik Świadków Jehowy 2013, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2013, s. 34, 35.
  346. France ordered to pay millions for illegal taxation of Jehovah’s Witnesses, jw-media.org, 5 lipca 2012 [dostęp 2012-07-31] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-09] (ang.).
  347. Francja zwraca bezprawnie zajęte fundusze Świadków Jehowy, jw.org, 12 grudnia 2012.
  348. Watchtower, Stany Zjednoczone – podstawowe informacje, jw.org [dostęp 2016-01-01].
  349. Czy dostrzegasz rękę Boga w swoim życiu?, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 15 października 2015, s. 6.
  350. Elizeusz widział ogniste rydwany – a ty?, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 15 sierpnia 2013, s. 30.
  351. Jehowa kieruje naszym ogólnoświatowym dziełem nauczania, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXXVI, Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, 15 lutego 2015, s. 28, ISSN 1234-1150.
  352. Watchtower, Armenia wprowadza służbę alternatywną dla osób odmawiających służby wojskowej, jw.org, 5 listopada 2013 [dostęp 2016-01-29].
  353. Watchtower, Armenia wypłaci odszkodowanie 17 Świadkom Jehowy, jw.org, 3 grudnia 2012 [dostęp 2020-12-30].
  354. Watchtower, Austria winna dyskryminacji Świadków Jehowy, jw.org, 1 listopada 2012 [dostęp 2016-01-29].
  355. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka orzeka na korzyść pięciu Świadków Jehowy z Azerbejdżanu, jw.org, 27 października 2019 [dostęp 2020-12-30].
  356. Watchtower, Dwa orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka korzystne dla Świadków Jehowy w Azerbejdżanie, jw.org, 29 września 2020 [dostęp 2020-12-30].
  357. Watchtower, Zwycięstwa przed ETPC w skargach dotyczących Azerbejdżanu, jw.org, 27 lutego 2020 [dostęp 2020-12-30].
  358. Watchtower, Niedawne orzeczenia ETPC zwiększają swobody religijne w Azerbejdżanie, jw.org, 24 grudnia 2020 [dostęp 2020-12-30].
  359. ETPC: Belgia skazana za dyskryminację Świadków Jehowy, europeantimes.news, 5 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-11].
  360. Watchtower, Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka korzystne dla Świadków Jehowy w Belgii, jw.org, 20 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-10].
  361. Watchtower, Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka korzystne dla Świadków Jehowy w Bułgarii, jw.org, 8 grudnia 2020 [dostęp 2020-12-30].
  362. Głosiciele Królestwa bronią swoich praw przed sądem, [w:] Królestwo Boże panuje!, Towarzystwo Strażnica, 2014, s. 147.
  363. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka staje w obronie sprawiedliwości w Gruzji, jw.org, 14 października 2014 [dostęp 2014-10-18].
  364. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że Litwa pozbawiła brata Stanisława Teliatnikowa dostępu do alternatywnej służby cywilnej, jw.org, 22 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-23].
  365. Świadkowie Jehowy w Monako zostają prawnie zarejestrowani, jw.org, 23 listopada 2022 [dostęp 2022-12-01].
  366. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka orzeka na korzyść brata Rostoma Asłaniana. Zwycięstwo wolności religijnej w Naddniestrzu, jw.org, 9 sierpnia 2021 [dostęp 2021-08-18].
  367. a b Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka potwierdza prawo Świadków Jehowy w Rosji do organizowania spotkań religijnych, jw.org, 1 lipca 2014 [dostęp 2016-01-29].
  368. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał korzystne dla Świadków Jehowy przełomowe orzeczenie przeciwko Rosji, jw.org, 8 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-16].
  369. a b ETPC/Rosja: dwa wyroki na korzyść 14 Świadków Jehowy przeciwko Rosji, europeantimes.news, 23 lutego 2022 [dostęp 2022-02-23].
  370. a b Watchtower, Европейский суд по правам человека оправдал Свидетелей Иеговы в России, jw-russia.org, 7 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-07].
  371. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka wydaje orzeczenie na korzyść czterech Świadków Jehowy z Turcji, jw.org, 11 czerwca 2014 [dostęp 2014-08-31].
  372. Watchtower, Orzeczenie ETPC umożliwia budowę Sal Królestwa na Ukrainie, jw.org, 31 października 2019 [dostęp 2020-12-30].
  373. Watchtower, Korzystne dla Świadków Jehowy z Ukrainy orzeczenia ETPC, jw.org, 20 listopada 2020 [dostęp 2020-11-25].
  374. Watchtower, ETPC wydaje orzeczenie na korzyść pobitego brata Ołeksandra Tretiaka, jw.org, 28 grudnia 2020 [dostęp 2020-12-30].
  375. Rocznik Świadków Jehowy 1994, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1994, s. 246.
  376. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Kościoły i związki wyznaniowe wpisane do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, msw.gov.pl, 10 listopada 2023 [dostęp 2023-12-15].
  377. Najdłuższa konspiracja PRL?, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, marzec 2004, s. 49.
  378. a b c Watchtower, Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1995, s. 675, 676, ISBN 83-903551-0-8.
  379. a b c d e f Watchtower, Świadkowie Jehowy więzieni za wiarę – wykaz terytorialny, jw.org, 2024 [dostęp 2024-01-08].
  380. Watchtower, Sprawozdanie z działalności Świadków Jehowy na całym świecie w roku służbowym 2023, jw.org.
  381. The Global Persecution of Jehovah’s Witnesses, U.S. Commission on International Religious Freedom, 1 listopada 2020 [dostęp 2020-12-30] (ang.).
  382. Rocznik Świadków Jehowy 2010, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2010, s. 18, 19.
  383. EGIPT: Świadkowie Jehowy zbanowani od 1960 roku wzywają Komitet Praw Człowieka ONZ, europeantimes.news, 13 stycznia 2022 [dostęp 2022-02-04].
  384. EGYPT: Jehovah’s Witnesses banned since 1960 call upon the UN Human Rights Committee, libertereligieuse.org, 13 stycznia 2022 [dostęp 2022-01-29] (ang.).
  385. Watchtower, Sytuacja prawna i prawa człowieka. Egipt, jw.org [dostęp 2020-12-30].
  386. Watchtower, Świadkowie Jehowy w Erytrei, jw.org [dostęp 2023-11-24].
  387. Report Commission of Inquiry on Human Rights in Eritrea (Advance Version), A/HRC/29/CRP.1, ohrchr.org, czerwiec 2015 [dostęp 2015-11-03] (ang.).
  388. US Departament of State, International Religious Freedom Report 2022 – Eritrea, state.gov, 2022 [dostęp 2023-11-24] (ang.).
  389. a b Watchtower, Więzieni za wiarę. Singapur, jw.org, 1 listopada 2023 [dostęp 2023-11-03].
  390. Rocznik Świadków Jehowy 2010, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2010, s. 22, 23.
  391. Watchtower, Wiadomości. Turkmenistan, jw.org [dostęp 2023-11-03].
  392. Watchtower, Wiadomości. Uzbekistan, jw.org [dostęp 2023-11-03].
  393. a b Watchtower, Doniecka Republika Ludowa wydaje zakaz działalności Świadków Jehowy, jw.org, 15 października 2018 [dostęp 2018-10-24].
  394. Watchtower, Sąd Najwyższy delegalizuje działalność Świadków Jehowy w Rosji, jw.org, 21 kwietnia 2017 [dostęp 2017-07-31].
  395. Watchtower, Rosyjski Sąd Najwyższy zatwierdza wcześniejszy wyrok przeciwko Świadkom Jehowy, jw.org, 18 lipca 2017 [dostęp 2017-07-31].
  396. Sprawozdania z ogólnoświatowej działalności w Rocznikach Świadków Jehowy 2008–2017.
  397. Watchtower, О нас, jw-russia.org [dostęp 2021-04-10] (ros.).
  398. Watchtower, Opinie ekspertów dotyczące prawa do podyktowanej sumieniem odmowy służby wojskowej, jw.org, 5 maja 2014 [dostęp 2015-11-03].
  399. a b c Watchtower, Imprisoned for Their Faith, jw.org, 1 marca 2024 [dostęp 2024-03-11] (ang.).
  400. International Religious Freedom or Belief Alliance, Statement on Jehovah's Witnesses, state.gov, 17 grudnia 2021 [dostęp 2022-01-11] (ang.).
  401. Watchtower, Więzieni za wiarę. Erytrea, jw.org, 1 grudnia 2024 [dostęp 2024-01-08].
  402. a b Watchtower, Eritrea. Imprisoned for Their Faith, jw.org, 1 grudnia 2024 [dostęp 2024-01-08] (ang.).
  403. Watchtower, Eritrea. January 2024. Jehovah’s Witnesses Currently in Prison, jw.org [dostęp 2024-01-08] (ang.).
  404. Watchtower, Ćwierć wieku za kratkami w Erytrei, jw.org, 17 września 2019 [dostęp 2019-09-18].
  405. Watchtower, Śmierć kolejnego Świadka Jehowy w Erytrei, jw.org, 30 stycznia 2017 [dostęp 2017-01-30].
  406. Watchtower, Prześladowania Świadków Jehowy w centrum uwagi społeczności międzynarodowej, jw.org, 19 października 2016 [dostęp 2016-10-25].
  407. Watchtower, Крымчанин Сергей Филатов приговорен к 6 годам лишения свободы за домашнее богослужение, jw-russia.org, 5 marca 2020 [dostęp 2020-04-08] (ros.).
  408. Watchtower, Pierwszy Świadek Jehowy oskarżony na Krymie czeka na wyrok, jw.org, 2 marca 2020 [dostęp 2020-04-08].
  409. RMF.FM, Krym: FSB przeprowadziło rewizje w domach Świadków Jehowy, rmf24.pl, 16 listopada 2018 [dostęp 2022-02-28].
  410. Watchtower, Sąd Najwyższy Krymu skazał brata Artioma Gierasimowa na sześć lat pozbawienia wolności, jw.org, 4 czerwca 2020 [dostęp 2020-07-10].
  411. Watchtower, Więzieni za wiarę – Krym, jw.org, 1 listopada 2023 [dostęp 2023-11-03].
  412. Watchtower, Sąd na Krymie skazuje brata Wiktora Staszewskiego na sześć i pół roku więzienia, jw.org, 29 marca 2021 [dostęp 2021-04-01].
  413. Watchtower, Sąd na Krymie skazał brata Igora Szmidta, jw.org, 25 października 2021 [dostęp 2021-11-02].
  414. Watchtower, Wołodymyr Sydorenko: Represje wobec organizacji religijnych na Krymie stają się coraz brutalniejsze, sdp.pl, 5 października 2022 [dostęp 2022-10-05].
  415. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRACIA POZBAWIENI WOLNOŚCI | Dzięki pomocy Jehowy rodziny na Krymie okazują wytrwałość, jw.org, 9 maja 2022 [dostęp 2022-10-13].
  416. Watchtower, В Севастополе суд приговорил трех Свидетелей Иеговы к 6 годам колонии, jw-russia.org, 7 października 2022 [dostęp 2022-10-08] (ros.).
  417. Watchtower, Bracia Dubowienko i Litwiniuk skazani na sześć lat więzienia, jw.org, 8 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-19].
  418. Watchtower, Aktualizacja — Wyroki pozbawienia wolności. Jehowa pomaga naszym braciom pokonywać negatywne emocje, jw.org, 27 lutego 2023 [dostęp 2023-02-28].
  419. Stanislav Pohorilov, Russians in Crimea convict 4 Jehovah's Witnesses for participation in "extremist community", pravda.com.ua, 27 lutego 2023 [dostęp 2023-02-28] (ukr.).
  420. Watchtower, Rosyjska policja przerywa spotkanie religijne i zatrzymuje obywatela Danii, jw.org, 29 maja 2017 [dostęp 2017-07-12].
  421. USCRIF, Dennis Christensen, uscirf.gov, 26 września 2018 [dostęp 2018-10-03] (ang.).
  422. Statement by the Spokesperson on the sentencing of Dennis Christensen in Russia, europa.eu, 6 lutego 2019 [dostęp 2019-02-08] (ang.).
  423. Dane jailed by Russia in Jehovah’s Witnesses crackdown loses appeal – group’s spokesman, themoscowtimes.com, 23 maja 2019 [dostęp 2019-05-23] (ang.).
  424. Willy Fautre, Rosja: Duński Świadek Jehowy zwolniony po pięciu latach więzienia, europeantimes.news.pl, 24 maja 2022 [dostęp 2022-05-24].
  425. Reuters, Russia releases Jehovah's Witness follower from prison, reuters.com, 24 maja 2022 [dostęp 2022-05-24] (ang.).
  426. Watchtower, Dennis Christensen uwolniony i deportowany, jw.org, 25 maja 2022 [dostęp 2022-06-03].
  427. a b c Watchtower, Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 4/2022, jw.org, 3 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-03].
  428. Watchtower, Dennis i Irina Christensen: Wywiad, jw.org, 20 października 2023 [dostęp 2023-11-03].
  429. Watchtower, Rosja nadal stosuje sankcje finansowe wobec setek Świadków Jehowy, jw.org, 13 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-20].
  430. a b Пять лет назад Верховный суд России ликвидировал все юридические лица Свидетелей Иеговы. Как прошли эти годы?, jw-russia.org, 19 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-19] (ros.).
  431. Watchtower, Ponad 80 Świadków Jehowy z wyrokami pozbawienia wolności w zawieszeniu – jak wygląda ich życie?, jw.org, 14 października 2021 [dostęp 2021-10-20].
  432. Nasi bracia w Rosji zachowują odwagę i niezłomność mimo pięciu lat zakazu, jw.org, 19 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-25].
  433. Watchtower, Więzieni za wiarę, jw.org, 1 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-15].
  434. Prisoners of Conscience [dostęp 2024-03-01] (ang.).
  435. a b Watchtower, В тюрьме за веру, jw.russia.org, 9 marca 2024 [dostęp 2024-03-11] (ros.).
  436. USCRIF, USCIRF’s Religious Prisoners of Conscience Project, uscirf.gov, 26 września 2018 [dostęp 2018-10-03] (ang.).
  437. a b USCIRF, Vice Chair Arriaga Adopts Two Religious Prisoners of Conscience, uscirf.gov, 26 września 2018 [dostęp 2018-10-03] (ang.).
  438. Watchtower, Kolejnych sześciu braci skazanych w Rosji na kary pozbawienia wolności, jw.org, 23 września 2019 [dostęp 2019-10-01].
  439. Belsat, Ekstremiści? W Rosji skazano sześciu świadków Jehowy, belsat.eu, 20 września 2019 [dostęp 2019-09-30].
  440. Watchtower, Rosyjski sąd skazuje brata Klimowa na sześć lat więzienia – najcięższy wyrok od wprowadzenia zakazu w 2017 roku, jw.org, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-14].
  441. RMF.FM, Rosja: Sześć lat więzienia dla Świadka Jehowy, rmf.fm, 5 listopada 2019 [dostęp 2019-11-12].
  442. Watchtower, Bracia w Rosji trwają pomimo prób, jw.org, 3 maja 2021 [dostęp 2021-05-18].
  443. 61-летний Геннадий Шпаковский за свою веру осужден на рекордные 6,5 лет колонии, jw-russia.org, 9 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-16] (ros.).
  444. Watchtower, Bratu Giennadijowi Szpakowskiemu grozi siedem i pół roku więzienia, jw.org, 5 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-16].
  445. Aleksandr Podrabinek, Postsowiecka inkwizycja. Rosyjscy świadkowie Jehowy idą do więzienia za „złą” wiarę, belsat.eu.pl, 9 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-16].
  446. Brat Giennadij Szpakowskij wypuszczony na wolność, jw.org, 3 sierpnia 2020 [dostęp 2020-08-10].
  447. Псковский облсуд заменил Геннадию Шпаковскому тюремный срок на условный. Верующий уже на свободе, jw-russia.org, 3 sierpnia 2020 [dostęp 2020-08-04] (ros.).
  448. Bracia Siergiej Britwin i Wadim Lewczuk skazani na cztery lata pozbawienia wolności, jw.org, 2 września 2020 [dostęp 2020-09-09].
  449. Rosja: świadkowie Jehowy skazani na 4 lata kolonii karnej, belsat.eu.pl, 3 września 2020 [dostęp 2020-09-09].
  450. Watchtower, Rosyjski sąd skazał czworo Świadków Jehowy, jw.org, 30 listopada 2020 [dostęp 2020-12-02].
  451. Watchtower, Zbliża się ogłoszenie wyroku w procesie pierwszego małżeństwa umieszczonego w rosyjskim areszcie i dwóch innych sióstr, jw.org, 25 września 2020 [dostęp 2020-12-02].
  452. Watchtower, 63-letni brat Alieksandr Iwszin skazany na siedem i pół roku pozbawienia wolności za organizowanie zebrań online i śpiewanie pieśni, jw.org, 10 lutego 2021 [dostęp 2021-02-10].
  453. Watchtower, Brat Roman Baranowskij i jego matka, Walentyna Baranowskaja, zostali skazani na więzienie, jw.org, 24 lutego 2021 [dostęp 2021-02-24].
  454. Watchtower, Po błyskawicznym procesie brat Oleg Daniłow skazany na trzy lata pozbawienia wolności, jw.org, 30 marca 2021 [dostęp 2021-03-31].
  455. Watchtower, Rosyjski sąd skazał brata Aleksandra Szczerbinę na trzy lata pozbawienia wolności, jw.org, 6 kwietnia 2021 [dostęp 2021-04-06].
  456. Watchtower, Rosyjski sąd skazuje brata Rustama Seidkulijewa na dwa i pół roku więzienia. Uwięziony za wiarę po raz trzeci, jw.org, 20 maja 2021 [dostęp 2021-06-09].
  457. Watchtower, Brat Andriej Stupnikow ufa, że Jehowa pomoże mu przetrwać próby, jw.org, 18 maja 2021 [dostęp 2021-06-09].
  458. Watchtower, Małżeństwu i dwóm braciom w obwodzie kurskim grozi uwięzienie za wiarę, jw.org, 16 marca 2021 [dostęp 2021-03-22].
  459. Watchtower, Bracia Aleksiej Berczuk i Dmitrij Golik czekają na wyrok w procesie w Błagowieszczeńsku, jw.org, 9 marca 2021 [dostęp 2021-07-30].
  460. Watchtower, Бьет рекорды жестокости: в Благовещенске верующему Алексею Берчуку суд назначил 8 лет колонии, Дмитрию Голику – 7 лет, jw-russia.org, 30 czerwca 2021 [dostęp 2021-07-01] (ros.).
  461. Watchtower, Aktualizacja. Trzej bracia trwają mimo przedłużającego się aresztu, jw.org, 21 maja 2021 [dostęp 2022-10-27].
  462. В Ростове-на-Дону трое Свидетелей Иеговы получили от 6 до 6,5 лет лишения свободы за разговоры о Библии, jw-russia.org, 29 lipca 2021 [dostęp 2021-07-30] (ros.).
  463. Watchtower, Aktualizacja. Bratu Dmitrijowi Terebiłowowi grozi piąte uwięzienie, ale pierwsze z powodu wiary, jw.org, 5 sierpnia 2021 [dostęp 2022-10-27].
  464. Суд в Костроме дал Дмитрию Теребилову 3 года колонии строгого режима за беседы о Библии, jw-russia.org, 6 września 2021 [dostęp 2021-09-07] (ros.).
  465. От 6 до 6,5 лет в колонии за веру. Суд в Волгограде вынес приговор четверым Свидетелям Иеговы, jw-russia.org, 24 września 2021 [dostęp 2021-09-28] (ros.).
  466. Watchtower, Trzej bracia, którzy siedem miesięcy byli w areszcie, czekają na wyrok, jw.org, 26 lutego 2021 [dostęp 2021-03-22].
  467. Беспрецедентный приговор в Астрахани: трое Свидетелей Иеговы получили по 8 лет, еще одна верующая – 3,5 года колонии, jw-russia.org, 26 października 2021 [dostęp 2021-10-26] (ros.).
  468. Watchtower, Zachowywanie radości pomimo przedłużającego się uwięzienia, jw.org, 21 października 2021 [dostęp 2022-10-27].
  469. Watchtower, Dzięki zaufaniu do Jehowy brat Nikołajew zachowuje spokój, jw.org, 4 stycznia 2022 [dostęp 2021-12-30].
  470. Первый реальный срок после Пленума ВС: в Краснодарском крае Свидетель Иеговы Александр Николаев получил 2,5 года колонии, jw-russia.org, 30 grudnia 2021 [dostęp 2022-02-01] (ros.).
  471. Watchtower, Zachowywanie dobrych zwyczajów duchowych dodaje sił bratu Maksimowi Beltikowowi, jw.org, 17 stycznia 2022 [dostęp 2021-01-17].
  472. Watchtower, Суд приговорил многодетного отца Максима Бельтикова из станицы Павловской к 2 годам колонии за беседы о Библии, jw-russia.org, 18 stycznia 2022 [dostęp 2022-01-18] (ros.).
  473. Watchtower, Brat Aleksiej Jerszow pokonuje zniechęcenie dzięki trzymaniu się duchowych zwyczajów, jw.org, 19 stycznia 2022 [dostęp 2021-01-19].
  474. Watchtower, Суд в Северске приговорил пенсионера Алексея Ершова к 3 годам колонии за христианские встречи, jw-russia.org, 20 stycznia 2022 [dostęp 2022-01-20] (ros.).
  475. Anna Safronowa skazana na sześć lat kolonii karnej, jw.org, 28 stycznia 2022 [dostęp 2022-02-08].
  476. Watchtower, Впервые в России суд приговорил женщину к 6 годам колонии за веру Свидетелей Иеговы, jw-russia.org, 26 stycznia 2022 [dostęp 2022-01-26] (ros.).
  477. Aktualizacja. Wytrwałe zanoszenie modlitw pomaga bratu Anatolijowi Gorbunowowi zachowywać radość, jw.org, 5 sierpnia 2021 [dostęp 2022-10-27].
  478. Watchtower, Суд в Красноярске назначил Анатолию Горбунову 6 лет колонии за обсуждение Библии с единоверцами, jw-russia.org, 2 lutego 2022 [dostęp 2022-02-02] (ros.).
  479. Aktualizacja. Bracia Akopow, Samsonow i Sułtanow w czasie próby polegają na Jehowie, jw.org, 2 czerwca 2021 [dostęp 2022-10-27].
  480. Watchtower, Свидетели Иеговы из Нефтекумска осуждены за чтение Библии: один получил 7,5 лет колонии, еще двое — крупные штрафы, jw-russia.org, 20 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-20] (ros.).
  481. Watchtower, Суд приговорил бывшего работника администрации города Северска к 2 годам и 2 месяцам колонии за чтение Библии, jw-russia.org, 20 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-27] (ros.).
  482. Przyjaźń z Jehową i współwyznawcami pomaga bratu Andriejowi Liediajkinowi zachowywać siły, jw.org, 18 listopada 2021 [dostęp 2022-10-27].
  483. Watchtower, В Кемеровской области инвалиду II группы Андрею Власову дали 7 лет колонии за беседы о Библии, jw-russia.org, 23 maja 2022 [dostęp 2022-05-23] (ros.).
  484. Aktualizacja: Brat Andriej Własow pozostaje aktywny i zachowuje pozytywne nastawienie, jw.org, 23 maja 2022 [dostęp 2022-05-23].
  485. Watchtower, В Краснодарском крае суд отправил на 4 года в колонию женщину — за ее веру в Бога Иегову, jw-russia.org, 24 maja 2022 [dostęp 2022-05-24] (ros.).
  486. Watchtower, Zachęty innych dodają sił siostrze Ludmile Szczekołdinie, jw.org, 4 marca 2022 [dostęp 2022-03-11].
  487. Watchtower, Суд в Чите дал трем Свидетелям Иеговы по 6,5 лет колонии, еще один получил условный срок за веру в Бога, jw-russia.org, 6 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-06] (ros.).
  488. Watchtower, Aktualizacja. Czterech braci oczekuje na wyrok po masowych przeszukaniach domów w Kraju Zabajkalskim, jw.org, 20 grudnia 2021 [dostęp 2022-10-27].
  489. Watchtower, Jewgienij Zinicz pozostaje lojalny tak jak jego rodzice i dziadkowie, jw.org, 7 lipca 2022 [dostęp 2022-07-11].
  490. Watchtower, В Красноярске на 6 лет колонии осужден Евгений Зинич, потомок репрессированных в советское время Свидетелей Иеговы, jw-russia.org, 27 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-28] (ros.).
  491. Willy Fautre, Sześciu kolejnych Świadków Jehowy skazano w sierpniu na więzienie w Rosji, europeantimes.news.pl, 8 września 2022 [dostęp 2022-09-23].
  492. Watchtower, Aktualizacja. Codzienne czytanie Biblii pomaga pięciu braciom i siostrze trwać mimo prześladowań, jw.org, 7 września 2022 [dostęp 2022-09-23].
  493. Watchtower, В Вологде за веру в Бога 70-летнему Юрию Баранову дали 4 года условно, а 48-летнему Николаю Степанову — 4 года колонии, jw-russia.org, 26 sierpnia 2022 [dostęp 2022-09-23] (ros.).
  494. Watchtower, Współwyznawcy udzielają im wsparcia, jw.org, 8 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-23].
  495. Watchtower, В Вологде за веру в Бога 70-летнему Юрию Баранову дали 4 года условно, а 48-летнему Николаю Степанову — 4 года колонии, jw-russia.org, 6 września 2022 [dostęp 2022-09-23] (ros.).
  496. Jehowa wspiera rodziny sześciu braci, którzy są w areszcie śledczym, jw.org, 24 marca 2022 [dostęp 2022-08-23].
  497. Watchtower, Суд назначил шести Свидетелям Иеговы из Гуково от 6,5 до 7 лет колонии за беседы о Боге, jw-russia.org, 21 września 2022 [dostęp 2022-09-23] (ros.).
  498. Six Jehovah's Witnesses Handed Prison Terms In Russia, rferl.org, 22 września 2022 [dostęp 2022-09-23] (ang.).
  499. Aktualizacja — Bracia pozbawieni wolności: Pomaganie innym i ufanie Jehowie dodaje sił braciom z miasta Tynda, jw.org, 26 stycznia 2022 [dostęp 2022-10-31].
  500. Watchtower, В Амурской области суд отправил на 6 лет в колонию четверых Свидетелей Иеговы, jw-russia.org, 25 października 2022 [dostęp 2022-10-26] (ros.).
  501. Willy Fautre, ROSJA: Siedmiu Świadków Jehowy skazanych w październiku na sześć lat więzienia, europeantimes.news, 2 listopada 2022 [dostęp 2022-11-03].
  502. Watchtower, В Благовещенске апелляция отменила суровый приговор четверым Свидетелям Иеговы из Тынды. Дело отправили на новое рассмотрение, а верующих освободили из СИЗО, jw-russia.org, 28 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-28] (ros.).
  503. Watchtower, Brat Andriej Danielian skazany na sześć lat pozbawienia wolności, jw.org, 9 listopada 2022 [dostęp 2022-11-16].
  504. Watchtower, Суд в Рубцовске отправил 53-летнего Андрея Даниеляна на 6 лет в колонию за беседы о Библии, jw-russia.org, 7 listopada 2022 [dostęp 2022-11-07] (ros.).
  505. Aktualizacja. Wyrok ogłoszony. Bracia i siostry zachowują spokój i ufają Jehowie mimo prześladowań, jw.org, 17 listopada 2022 [dostęp 2023-03-11].
  506. Watchtower, Срок в колонии, условное осуждение и исправительные работы — на Ставрополье троих Свидетелей Иеговы осудили за их веру, jw-russia.org, 16 listopada 2022 [dostęp 2022-11-16] (ros.).
  507. Watchtower, Aktualizacja. Brat pozbawiony wolności. Wspierany przez godnych zaufania przyjaciół, jw.org, 16 listopada 2022 [dostęp 2022-11-19].
  508. Watchtower, В Новосибирске 67-летнего Александра Серёдкина приговорили к 6 годам колонии за чтение Библии, jw-russia.org, 15 listopada 2022 [dostęp 2022-11-16] (ros.).
  509. Willy Fautre, Rosja – Czterech Świadków Jehowy skazanych na kary do siedmiu lat więzienia, europeantimes.news.pl, 21 maja 2022 [dostęp 2022-05-22].
  510. Watchtower, Четверо верующих из Биробиджана получили от 3,5 до 7 лет колонии за чтение и обсуждение Библии. Расследование и суд длились беспрецедентные 4,5 года, jw-russia.org, 20 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-20] (ros.).
  511. Aktualizacja — Bracia pozbawieni wolności. Nadzieja na przyszłość pomaga braciom okazywać wytrwałość, jw.org, 21 grudnia 2022 [dostęp 2020-02-27].
  512. Watchtower, Суд в Благовещенске приговорил 5 Свидетелей Иеговы более чем к 6 годам колонии. Преступлением названы религиозные встречи и проповеди, jw-russia.org, 21 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-21] (ros.).
  513. Ich chrześcijańskie cechy jeszcze bardziej się rozwinęły, jw.org, 30 listopada 2022 [dostęp 2022-12-14].
  514. Watchtower, В городе Зее Амурской области двое верующих получили по 6,5 лет колонии за чтение Библии, jw-russia.org, 28 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-28] (ros.).
  515. Watchtower, В Красноярске отцу двоих малолетних детей дали 6 лет колонии за веру в Бога Иегову. Александр Филатов уже более года находится под стражей, jw-russia.org, 29 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-29] (ros.).
  516. Watchtower, Świadkowie Jehowy zachowują radość i siły w trakcie procesu, jw.org, 15 lutego 2023 [dostęp 2023-02-16].
  517. Watchtower, Aktualizacja — Wyrok pozbawienia wolności. Uwięziony ojciec dba o potrzeby duchowe swojej rodziny, jw.org, 16 lutego 2023 [dostęp 2023-02-16].
  518. Watchtower, Суд приговорил Юрия Яковлева, 56-летнего Свидетеля Иеговы из Сосновоборска, к 6 годам колонии, jw-russia.org, 17 marca 2023 [dostęp 2023-03-18] (ros.).
  519. Aktualizacja — Wyrok pozbawienia wolności. Codzienne czytanie Biblii i rozmyślanie pomaga bratu Aleksiejowi Uchowowi polegać na Jehowie, jw.org, 28 marca 2023 [dostęp 2023-03-30].
  520. Aktualizacja — Wyroki pozbawienia wolności. Poleganie na Jehowie pomaga braciom trwać, jw.org, 3 kwietnia 2023 [dostęp 2023-04-06].
  521. Watchtower, Суд в Москве назначил до шести лет колонии пятерым сторонникам "Свидетелей Иеговы", jw-russia.org, 31 marca 2023 [dostęp 2023-03-31] (ros.).
  522. Aktualizacja — Wyrok pozbawienia wolności. Siergiej Ananin wzmacnia swoje zaufanie do Boga, jw.org, 3 kwietnia 2023 [dostęp 2023-04-06].
  523. Watchtower, Aktualizacja — Bracia pozbawieni wolności. Wsparcie Jehowy w trakcie uwięzienia, jw.org, 18 kwietnia 2023 [dostęp 2023-04-20].
  524. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRAT POZBAWIONY WOLNOŚCI. Radosny mimo ciągłych wyzwań, jw.org, 20 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-29].
  525. Watchtower, Bracia Skworcow i Tibij zostają skazani, jw.org, 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-26].
  526. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRACIA POZBAWIENI WOLNOŚCI. Pomaganie innym i ufanie Jehowie dodaje sił braciom z miasta Tynda, jw.org, 27 czerwca 2023 [dostęp 2023-07-26].
  527. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRAT SKAZANY. Wzmacniany przykładami wiary, jw.org, 3 lipca 2023 [dostęp 2023-08-04].
  528. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRACIA POZBAWIENI WOLNOŚCI. Proces trzech braci w Moskwie, jw.org, 14 lipca 2023 [dostęp 2023-07-28].
  529. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRAT SKAZANY. „To nie sytuacja musi się zmienić, żebym był szczęśliwy”, jw.org, 1 sierpnia 2023 [dostęp 2023-11-03].
  530. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRAT POZBAWIONY WOLNOŚCI. Zdecydowany pozostawać aktywny duchowo mimo prześladowań, jw.org, 29 sierpnia 2023 [dostęp 2023-11-03].
  531. Watchtower, 71-letni Władimir Bałabkin skazany na cztery lata więzienia, jw.org, 18 września 2023 [dostęp 2023-11-03].
  532. Watchtower, Brat Siergiej Gromow skazany na sześć lat i miesiąc więzienia w Rosji, jw.org, 15 września 2023 [dostęp 2023-11-03].
  533. Watchtower, Brat Nikołaj Woiszczew skazany na trzy lata pozbawienia wolności, jw.org, 27 września 2023 [dostęp 2023-11-03].
  534. Watchtower, Brat Nikołaj Woiszczew skazany na trzy lata pozbawienia wolności, jw.org, 17 października 2023 [dostęp 2023-11-03].
  535. Watchtower, AKTUALIZACJA — BRAT POZBAWIONY WOLNOŚCI Brat Aleksiej Chabarow czerpie odwagę z modlitwy i polegania na Słowie Bożym, jw.org, 25 września 2023 [dostęp 2023-11-03].
  536. Watchtower, Brat Jewgienij Buszew skazany na siedem lat więzienia, jw.org, 20 listopada 2023 [dostęp 2023-12-05].
  537. Watchtower, Aktualizacja — brat pozbawiony wolności. „Jehowa cały czas nade mną czuwa”, jw.org, 3 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-19].
  538. Watchtower, Aktualizacja — Brat i siostra pozbawieni wolności. Wiara w Jehowę pokonuje strach przed prześladowaniami, jw.org, 19 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-19].
  539. Watchtower, Суд в Москве вынес трем Свидетелям Иеговы суровый приговор — от 6,5 до 7,5 лет колонии за веру, jw-russia.org, 25 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-25] (ros.).
  540. Watchtower, Aktualizacja — Brat uwięziony. Modlitwa i czytanie Biblii pomaga okazywać wytrwałość, jw.org, 22 stycznia 2024 [dostęp 2024-02-01].
  541. Watchtower, Aktualizacja — Bracia pozbawieni wolności. „Najważniejsze jest zaufanie do Jehowy”, jw.org, 30 stycznia 2024 [dostęp 2024-02-01].
  542. Watchtower, Siostra Sona Ołopowa skazana na dwa lata pracy przymusowej w zakładzie karnym, jw.org, 30 stycznia 2024 [dostęp 2024-02-02].
  543. Watchtower, Aktualizacja — Siostra skazana. „Jestem dumna, że jestem Świadkiem Jehowy!”, jw.org, 12 marca 2024 [dostęp 2024-03-15].
  544. Bracia zachowują pozytywne nastawienie mimo przedłużającego się uwięzienia, jw.org, 7 marca 2024 [dostęp 2024-03-11].
  545. Watchtower, Aktualizacja — Brat pozbawiony wolności. Jehowa dodaje sił bratu Inwerowi Sijuchowowi, jw.org, 12 marca 2024 [dostęp 2024-03-15].
  546. a b Watchtower, Узники совести, jw-rusisia.org, 11 marca 2024 (ros.).
  547. HRW, Russia: Escalating Persecution of Jehovah’s Witnesses, hrw.org, 9 stycznia 2020 [dostęp 2020-01-10] (ang.).
  548. Watchtower, Liczba przeszukań domów w Rosji przekroczyła 600, jw.org, 7 sierpnia 2019 [dostęp 2019-09-17].
  549. Willy Fautre, W 2022 roku Rosja ustanowiła nowe rekordy w kampanii prześladowań Świadków Jehowy, europeantimes.news.pl, 29 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-30].
  550. Уже 700 жертв правовой коллизии. Мужчины, женщины и инвалиды преследуются за мирные религиозные убеждения, jw-russia.org, 30 marca 2023 [dostęp 2023-03-30] (ros.).
  551. a b Watchtower, Akcja przeciwko Świadkom Jehowy w Rosji, jw.org, 2 maja 2018 [dostęp 2018-05-05].
  552. Watchtower, Rosja potępiona za traktowanie Świadków Jehowy, jw.org, 23 maja 2018 [dostęp 2018-05-31].
  553. European Union, EU Statement on the Situation of Jehovah’s witnesses in Russia, Unia Europejska, 10 maja 2018 [dostęp 2018-05-24] (ang.).
  554. Watchtower, Заявление Евросоюза о положении Свидетелей Иеговы в России, jw-russia.org, 21 maja 2018 [dostęp 2018-05-24] (ros.).
  555. United States Mission to the OSCE, Intensifying Crackdown on Freedom of Religion or Belief in Russia, osce.org, 10 maja 2018 [dostęp 2018-05-26] (ang.).
  556. Portal, ДОКУМЕНТ: „Прекратить преследование Свидетелей Иеговы за их вероисповедание!” Заявление российских правозащитников, журналистов и гражданских активистов, portal-credo.ru, 19 czerwca 2018 [dostęp 2018-06-21] (ros.).
  557. Civic Solidarity, Joint statement on the freedom to religion or belief in Russia, civicsolidarity.org, 24 stycznia 2019 [dostęp 2019-01-27] (ang.).
  558. Watchtower, Brat Andrzej Oniszczuk uwolniony po 11 miesiącach aresztu, jw.org, 6 września 2019 [dostęp 2021-05-06].
  559. Watchtower, Aktualizacja — Apelacja odrzucona. Modlitwy i studium Biblii pomagają braciom przetrwać miesiące aresztu, jw.org, 22 kwietnia 2021 [dostęp 2023-03-03].
  560. Watchtower, Instytucje europejskie potępiają prześladowania Świadków Jehowy w Rosji, jw.org, 1 maja 2020 [dostęp 2023-11-25].
    *OSCE, EU Statement on the situation of Jehovah’s Witnesses in the Russian Federation and allegations of torture and illtreatment, osce.org, 13 marca 2020 [dostęp 2020-05-06] (ang.).
    *Watchtower, Przedstawiciele USA i państw europejskich krytykują Rosję za prześladowanie Świadków Jehowy, jw.org, 11 sierpnia 2020 [dostęp 2023-12-25].
  561. Międzynarodowy Komitet Oświęcimski, Verbot der Zeugen Jehovas in Russland „schmerzlich und empörend“, auschwitz.info [dostęp 2023-11-25] (niem.).
  562. Watchtower, Stowarzyszenie osób ocalałych z obozu w Dachau wzywa Rosję do zaprzestania prześladowań Świadków Jehowy, jw.org, 2 czerwca 2021 [dostęp 2023-11-25].
  563. Przemówienie podczas szczytu Platformy Krymskiej w Kijowie, prezydent.pl, 23 sierpnia 2021 [dostęp 2023-11-25].
  564. Watchtower, Uchwała rosyjskiego Sądu Najwyższego – co przyniesie Świadkom Jehowy?, jw.org, 25 listopada 2021 [dostęp 2021-12-08].
  565. a b Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka orzeka, że Rosja naruszyła podstawowe prawa i wolności Świadków Jehowy, jw.org, 7 marca 2022 [dostęp 2022-03-11].
  566. Watchtower, Rosja pozbawia Świadków Jehowy wolności za wiarę, jw.org [dostęp 2018-05-21].
  567. Watchtower, Россия попросила у ЕСПЧ дополнительное время на подготовку ответа по делу Свидетелей Иеговы, jw-russia.org, 26 września 2018 [dostęp 2018-10-03] (ros.).
  568. Willy Fautre, ROSJA: Strasburg orzekł, że rosyjski zakaz działalności Świadków Jehowy w 2017 roku jest niezgodny z prawem, europeantimes.news, 8 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-08].
  569. ECHR, Multiple violations in case brought by Jehovah’s Witnesses in Russia, hudoc.echr.coe.int, 8 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-08] (ang.).
  570. Watchtower, Европейский суд по правам человека оправдал Свидетелей Иеговы в России, jw-russia.org, 7 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-07].
  571. Watchtower, Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał korzystne dla Świadków Jehowy przełomowe orzeczenie przeciwko Rosji, jw.org, 8 czerwca 2022 [dostęp 2023-01-05].
  572. Watchtower, Rada Europy wzywa Rosję do zniesienia zakazu działalności Świadków Jehowy, jw.org, 21 grudnia 2022 [dostęp 2023-01-04].
  573. Samuel Haas, „Journal of Biblical Literature”, grudzień 1955, s. 283 (ang.).
  574. Rhodes R., The Challenge of the Cults and New Religions, The Essential Guide to Their History, Their Doctrine, and Our Response, Zondervan, 2001, s. 94 (ang.).
  575. Bruce M. Metzger, Jehovah’s Witnesses and Jesus Christ, „Theology Today”, kwiecień 1953, s. 74 (ang.).
  576. Bruce M. Metzger, The New World Translation of the Christian Greek Scriptures, „The Bible Translator”, lipiec 1964, s. 150–152 [zarchiwizowane z adresu 2013-04-16] (ang.).
  577. John and John Weldon Ankerberg, The New World Translation of the Jehovah’s Witnesses, 2003 [dostęp 2010-03-10] [zarchiwizowane z adresu 2012-10-29] (ang.).
  578. Jason BeDuhn, Truth in Translation: Accuracy and Bias in English Translations of the New Testament, University Press of America, 2003, ISBN 0-7618-2556-8.
  579. Watchtower, Czy Przekład Nowego Świata jest rzetelny?, jw.org, 2012 [dostęp 2017-02-12].
  580. Watchtower, Estonia docenia „wielkie osiągnięcie”, jw.org, 12 października 2015 [dostęp 2022-10-28].
  581. Biblijny punkt widzenia Czy Jezus naprawdę umarł na krzyżu?, [w:] Przebudźcie się! [online], jw.org, kwiecień 2006, s. 12, 13.
  582. Zawieszenie na palu, [w:] Wnikliwe poznawanie Pism, t. 2, Towarzystwo Strażnica, s. 1134, 1135, ISBN 83-86930-84-5.
  583. Dlaczego prawdziwi chrześcijanie nie otaczają czcią krzyża, Czego naprawdę uczy Biblia?, Towarzystwo Strażnica, s. 204–206, ISBN 83-86930-84-5.
  584. Dodatek 6. „Pal męki” (gr. σταυρός [stauròs]; łac. crux), [w:] Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata, Towarzystwo Strażnica, 1994, s. 417–419.
  585. Responsabilità genitoriale limitata per rifuto trasfusione, coppia di Testimoni di Geova riabilitata, dire.it, 4 października 2020 [dostęp 2020-12-27] (wł.).
  586. Sławomir Molęda, W polskim prawie brakuje przepisów dotyczących uporczywej terapii, pulsmedycyny.pl, 19 czerwca 2019.
  587. Mariusz Żelichowski, Brak zgody pacjenta na transfuzję krwi ze względów religijnych – aspekt prawny, prawo.mp.pl, 25 lutego 2010.
  588. Details odf 1998 (O) 1081, corts.go.jp [dostęp 2020-12-27] (ang.).
  589. ECHR, Jehovah’s Witnesses of Moscow and Others v. Russia, echr.coe.int (ang.).
  590. Supreme Court of Argentina, Case No. A. 523. XLVIII. §§ 14, 16, 1 June 2012, sjconsulta.csjn.gov.ar (ang.).
  591. Court of Appeal, United Kingdom, In re T. (Adult: Refusal of Treatment) [1992] 4 ALL ER 649; [1992] 3 WLR 782, bailii.org (ang.).
  592. Supreme Court of South Carolina (USA), Harvey v. Strickland: 350 S.C. 303, 309-10, 566 S.E. 2d 529, 533 (2002), leagle.com (ang.).
  593. Supreme Court of Canada, Carter v. Canada (Attorney General) 2015 SCC 5, § 6, scc-csc.lexum.com (ang.).
  594. Full Bench of the Cape Provision Division of the Supreme Court of South Africa, Castell v De Greef 1994 (4) SA 408 (C), learning.ufs.ac [dostęp 2020-12-30] [zarchiwizowane z adresu 2019-11-26] (ang.).
  595. Boletim Conteúdo Jurídico, Autonomia do paciente e direito de escolha de tratamento médico sem transfusão de sangue mediante os atuais preceitos civis e constitucionais Brasileiros, Azevedo ÁV, ISSN 1984-0454 (port.).
  596. Hoffmann v. Austria, 23 czerwca 1993.
  597. Application of Mme Valérie Feuillatey et Mme Isabelle Feuillatey, France Conseil d’État No. 249552, 2002, s. 1 (ang.).
  598. Application of Miguel Ángel Molina Amezqueta, Spain Constitutional Court No. 166/96, 1996, 2 par. 2 (ang.).
  599. In re T (Adult Refusal of Treatment) [1992] 3 WLR 782 at 786, England and Wales Court of Appeal, 1992 (ang.).
  600. Juvenile Court of Liège A.J N°265, RRQJN°66/93 58219 FAM, s. 3 (ang.).
  601. Christian Congregation of Jehovah’s Witnesses. Recognition of juridical personality and authorization to accept donations, Italy Council of State 1st Department, section no. 1390/86, 1986, s. 14, 15 (ang.).
  602. a b Natalia Adamska, Bezkrwawa medycyna, „Menedżer Zdrowia”, 19 października 2010.
  603. a b Urszula Chmielewska, Sergiusz Ciołkowski, Tadeusz Wiwatowski, Praktyka leczenia Świadków Jehowy bez krwi – aspekty medyczne, prawne i etyczne, „Prawo i Medycyna”, 13 nr 5, ABACUS Biuro Promocji Medycznej, styczeń 2003 [dostęp 2016-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2018-12-19].
  604. TVP Szczecin, Trudny zabieg bez transfuzji krwi w szczecińskim szpitalu, szczecin.tvp.pl, 12 maja 2017 [dostęp 2017-05-14] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-08].
  605. Gazeta Wyborcza. Szczecin, Wyjątkowa, bezkrwawa operacja. Nie było transfuzji ze względu na przekonania pacjentki, szczecin.wyborcza.pl, 11 maja 2017 [dostęp 2022-12-22].
  606. Renata Stąpor, Bez użycia krwi, „Dziennik Polski”, 26 lipca 2007, BZ1,BZ4 [zarchiwizowane z adresu 2016-11-18].
  607. Gazeta Wyborcza. Tylko Zdrowie, Operacje bez rozlewu krwi, wyborcza.pl, 19 maja 2017 [dostęp 2020-12-22].
  608. Agnieszka Jędrzejczak, W szpitalu Matki Polki w Łodzi operują bez transfuzji krwi u świadków Jehowy, dzienniklodzki.pl, 12 listopada 2015 [dostęp 2020-12-22].
  609. Urszula Ludwiczak, Prof. Bogusław Kędra jest nadwornym chirurgiem świadków Jehowy, plus.wspolczesna.pl, 29 grudnia 2016 [dostęp 2020-12-22].
  610. TVP Wrocław, Bezkrwawe operacje. Jak to możliwe?, wroclaw.tvp.pl, 2 lutego 2015 [dostęp 2020-12-22].
  611. Tomasz Pajączek, Pierwsza taka operacja w Polsce. Przeszczep szpiku bez transfuzji krwi, wroclaw.onet.pl, 2 lipca 2018 [dostęp 2020-12-22].
  612. Katarzyna Lisowska, Ratować życie, czy uszanować wolę pacjenta?, „Rynek Zdrowia”, czerwiec 2014.
  613. Tylko mięsa z jego krwią – jego życiem – nie wolno wam jeść. Ponadto będę się domagał zapłaty za waszą krew – pociągnę do odpowiedzialności(...) (Rdz 9:4–5).
  614. Watchtower, ‛Pamiętał o swoim Stwórcy w kwiecie swego wieku’, „Przebudźcie się!”, jw.org, 8 czerwca 1994, s. 6, 7.
  615. Supreme Court of Tennessee, Cardwell v. Bechtol. 724 S.W.2d 739, law.justia.com, Tennesse, USA 1987 (ang.).
  616. Illinois Supreme Court, In re E.G. 133 Ill. 2d 98, 549 N.E.2d 322, 325 (1989), law.justia.com, Illinois, USA 1989 (ang.).
  617. O’Brien A, Sokol DK, Lessons from the Ashya King case, „British Medical Journal”, 2014, DOI10.1136/bmj.g5563, PMID25209621 (ang.).
  618. Supreme Court of Canada, A.C. v. Manitoba (Director of Child and Family Services). 2009 SCC 30, scc=csc.lexum.com, 2009, s. 181 (ang.).
  619. Paul R Brezina, John C Moskop, Urgent medical decision making regarding a Jehovah’s Witness minor: a case report and discussion, „N C Med J”, 68 (5), 2007, s. 312–316, PMID18183749 (ang.).
  620. Daniel R., Managing Without Blood: The Medical, Legal and Ethical Challenges. Second Edition, Norwich, UK: Daniel Medico-Legal, 2016, s. 213–224, ISBN 978-0-9573803-0-1, OCLC 992448177 (ang.).
  621. Getting Respect, the Mature Minor’s Medical Treatment Decisions: A.C. v. Manitoba (Director of Child and Family Services), Supreme Court of Canada decision. Day DC.; Can Bar Rev, 2010, s. 667–677, ISSN 0008-3003 (ang.).
  622. Melinda T. Derish, Kathleen Vanden Heuvel, Mature minors should have the right to refuse life-sustaining medical treatment, „The Journal of Law, Medicine & Ethics”, 28 (2), 2000, s. 109–124, DOI10.1111/j.1748-720x.2000.tb00001.x, PMID11185027 (ang.).
  623. C Harrison i inni, Bioethics for clinicians: 9. Involving children in medical decisions, „Canadian Medical Association Journal”, 156 (6), 1997, s. 825–828, PMID9084389, PMCIDPMC1227047 (ang.).
  624. Sarah Hivey i inni, Religious practice, blood transfusion, and major medical procedures, „Paediatr Anaesth”, 19 (10), 2009, s. 934–946, DOI10.1111/j.1460-9592.2009.03139.x, PMID19754485 (ang.).
  625. Kipnis K i inni, Medical ethics, transfusion, and the standard of practice, Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2006, s. 45–51, ISBN 0-7817-3755-9, OCLC 62123297 (ang.).
  626. R I Parker, Aggressive non-blood product support of Jehovah’s Witnesses, „Crit Care Med”, 22 (3), 1994, s. 381–382, DOI10.1097/00003246-199403000-00004, PMID8124987 (ang.).
  627. M L Smith, Ethical perspectives on Jehovah’s Witnesses’ refusal of blood, „Cleveland Clinic Journal of Medicine”, 64 (9), 1997, s. 475–481, DOI10.3949/ccjm.64.9.475, PMID9339046 (ang.).
  628. J P Shield, J D Baum, Children’s consent to treatment. Listen to the children – they will have to live with the decision, „British Medical Journal”, 308 (6938), BMJ Publishing Group Ltd, 1994, s. 1182, 1183, DOI10.1136/bmj.308.6938.1182, PMID8180530, PMCIDPMC2540052 (ang.).
  629. Czesław Żaba i inni, Zgoda Świadków Jehowy na leczenie preparatami krwi – aspekty prawne i etyczne, amsik.pl, 2007.
  630. Renata Stąpor, Prof. Jerzy Sadowski: Kardiochirurg ma w rękach życie. Ale nie jest Bogiem, „Gazeta Krakowska”, 20 marca 2014.
  631. Janusz Skalski, Joanna Bątkiewicz-Brożek, Mam odwagę mówić o cudzie. Rozmawia Joanna Bątkiewicz-Brożek, 2015.
  632. Prywatna strona ryzyka, Wysokie Obcasy Extra, styczeń 2017, s. 69.
  633. Iwona Rojek, Niebezpieczna cenna krew. Coraz więcej pacjentów nie chce transfuzji, „Echo Dnia”, 29 grudnia 1999, s. 7.
  634. Artur Molenda, Odrzucony dar, dziennikpolski24.pl, 23 marca 2001.
  635. Lekarz to nie kelner. Transplantacja bez transfuzji krwi, gazetalekarska.pl, 16 października 2018.
  636. Holly Folk, Jehovah’s Witnesses and Sexual Abuse: 1. The Australian Case, [w:] bitterwinter.org [online], Ośrodek Badań Nowych Religii (CESNUR), 1 grudnia 2021 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
  637. Massimo Introvigne, Niezależna Komisja do spraw Seksualnego Wykorzystywania Dzieci a Świadkowie Jehowy, bitterwinter.org, 5 października 2021 [dostęp 2022-10-28].
  638. Child Sexual Abuse, England and Wales, Child Protection in Religious Organisations and Settings, wrzesień 2021 [dostęp 2022-10-28] (ang.).
  639. Jehovah’s Witnesses Ordered to Pay $13.5M to Bible Teacher’s Alleged Victim, NBC 7 San Diego, 30 października 2014 [dostęp 2020-12-12] (ang.).
  640. Erson Craig, Judge refuses to dismiss lawsuit against Jehovah’s Witnesses, Delaware State News, 3 lutego 2016 [dostęp 2020-12-12] (ang.).
  641. Ross McCarthy, Jehovah’s Witnesses 'refused to reveal details of sex abuse by elder’, BirminghamLive, 12 kwietnia 2020 [dostęp 2020-12-12] (ang.).
  642. a b c d e f Watchtower, Oparte na Biblii stanowisko Świadków Jehowy w sprawie chronienia dzieci, jw.org, 30 kwietnia 2018 [dostęp 2020-12-29].
  643. a b c d Watchtower, Miłość i sprawiedliwość w obliczu zła, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, jw.org, maj 2019, s. 8–13.
  644. Jehovah’s Witnesses to pay $13.5 million in California sex abuse ruli…, archive.is, 16 listopada 2014 [dostęp 2020-12-12].
  645. Seaborn Larson, Montana Jehovah’s Witness sex abuse case underscores church’s worldwide reckoning, missoulian.com [dostęp 2020-12-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-09-10] (ang.).
  646. Landmark U.S. verdict against Jehovah’s Witnesses may prompt Canadian sex abuse lawsuits, thestar.com, 2 lipca 2012 [dostęp 2021-01-31] (ang.).
  647. Kaya Burgess, Religious Affairs Correspondent, Jehovah’s Witnesses ‘hushed up’ child abuse, ISSN 0140-0460 [dostęp 2021-01-31] (ang.).
  648. Corrie Cutrer, Sex Abuse: Witness Leaders Accused of Shielding Molesters, ChristianityToday.com [dostęp 2021-01-31] (ang.).
  649. Douglas Quenqua, A Secret Database of Child Abuse, „The Atlantic”, ISSN 1072-7825 [dostęp 2021-01-31], Cytat: the Jehovah’s Witnesses build what might be the world’s largest database of undocumented child molesters: ... likely numbering in the tens of thousands – and detailed acts of alleged abuse, most of which have never been shared with law enforcement.....
  650. A failure to bear Witness?, Business Post [dostęp 2020-12-12] (ang.).
  651. Ciaran Jones, Jehovah’s Witnesses destroyed documents showing child abuse allegations against church elder, WalesOnline, 29 czerwca 2014 [dostęp 2021-02-01] (ang.).
  652. Australian Jehovah’s Witnesses protected over a thousand members accu…, Washington Post, 1 lutego 2021 [dostęp 2021-02-01].
  653. Royal Commission: Jehovah’s Witnesses elders told to destroy documents, Stuff, 17 października 2019 [dostęp 2021-02-01] (ang.).
  654. Detlef Garbe, Brak zainteresowania w społeczeństwie, dezinformacja ze strony władz państwowych, ponowne prześladowania czy tylko manipulacja historią?, [w:] Hans Hesse, Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy, Wrocław: Wydawnictwo A PROPOS, 2010, s. 258–259, ISBN 978-83-61387-21-3.
  655. Świadkowie Jehowy – odważni w obliczu hitlerowskiego zagrożenia, „Przebudźcie się!”, 8 lipca 1998, s. 12–14, ISSN 1234-1169.
  656. Jehovah’s Witnesses and the Third Reich: sectarian politics under persecution, Toronto: University of Toronto Press, 2004, ISBN 0-8020-8678-0.
  657. Hans Hesse, Persecution and Resistance of Jehovah’s Witnesses During the Nazi Regime: 1933–1945, Edition Temmen, s. 323, ISBN 3-86108-750-2.
  658. Robert Michael, Philip Rosen, Dictionary of antisemitism from the earliest times to the present, Lanham, Md.: The Scarecrow Press, 2007, s. 235, ISBN 0-8108-5868-1.
  659. Jane Caplan, Nazi Germany, Oxford: Oxford University Press, 2008, s. 162, ISBN 0-19-927686-2.
  660. M. Jemes Penton, Apocalypse delayed: the story of Jehovah’s Witnesses, Toronto: University of Toronto Press, 1997, s. 147, 148, ISBN 0-8020-7973-3.
  661. Manfred Gebhard, Die Zeugen Jehovas. Eine Dokumentation über die Wachtturmgesellschaft, Urania-Verlag, 1 stycznia 1970 [dostęp 2020-12-12].
  662. Manfred Gebhard, Geschichte der Zeugen Jehovas: mit Schwerpunkt der deutschen Geschichte, BoD – Books on Demand, 1999, ISBN 978-3-89811-217-8 [dostęp 2020-12-12] (niem.).
  663. Geschichte der Zeugen Jehovas: mit Schwerpunkt der deutschen Geschichte / Manfred Gebhard- Collections Search – United States Holocaust Memorial Museum, collections.ushmm.org [dostęp 2020-12-12].
  664. Historische Forschungen. Zeugen Jehovas in der DDR – Observation und Unterdrückung durch das MfS, neuegeschichte.de [zarchiwizowane z adresu 2021-01-06] (niem.).
  665. Detlef Garbe, Brak zainteresowania w społeczeństwie, dezinformacja ze strony władz państwowych, ponowne prześladowania czy tylko manipulacja historią?, [w:] Hans Hesse, Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy, Wrocław: Wydawnictwo A PROPOS, 2010, s. 252–255, ISBN 978-83-61387-21-3.
  666. „Am mutigsten waren immer wieder die Zeugen Jehovas”: Verfolgung und Widerstand der Zeugen Jehovas im Nationalsozialismus / Hans Hesse (Hrsg.). – Collections Search – United States Holocaust Memorial Museum, collections.ushmm.org [dostęp 2020-12-16].
  667. Świadkowie Jehowy odważni w obliczu hitlerowskiego zagrożenia, „Przebudźcie się!”, Selters/Taunus: Towarzystwo Strażnica, 8 lipca 1998, s. 14, ISSN 1234-1169.
  668. E.J. Osmańczyk (red.), Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Świadkowie Jehowy, Warszawa 1986, s. 506.
  669. Watchtower, Czym jest szkarłatna bestia z 17 rozdziału Księgi Objawienia?, jw.org [dostęp 2017-07-06].
  670. Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1995, jw.org, s. 95.
  671. Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1996, jw.org, s. 171.
  672. Fałszywi posłańcy nie mają pokoju, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 1 maja 1997, 17, par. 15, Cytat: „Do czego to wszystko prowadzi? Prorocze Słowo Jehowy nie pozostawia co do tego cienia wątpliwości. Co czeka przede wszystkim fałszywe religie tego świata, które tak często wchodzą w zażyłe stosunki z ONZ? Wszystkie wywodzą się z jednego bałwochwalczego źródła – ze starożytnego Babilonu. Słusznie więc w Księdze Objawienia 17:5 są opisane jako „Babilon Wielki, matka nierządnic i obrzydliwości ziemi”. Jeremiasz opisał zagładę tego przepojonego obłudą zlepku różnych religii. Religia fałszywa niczym prostytutka uwodziła ziemskich polityków, kokietując ONZ i wdając się w niedozwolone stosunki z państwami członkowskimi tej organizacji. W całych dziejach była główną uczestniczką wojen.”.
  673. Stephen Bates, Jehovah’s Witnesses link to UN queried, „The Guardian”, 8 października 2001.
  674. outreach.un.org.ngorelations, outreach.un.org [dostęp 2017-11-28] (ang.).
  675. Kim są świadkowie Jehowy?, Opoka [dostęp 2012-10-07].
  676. Światowa Rada Kościołów, wiara.pl, 14 lutego 2006 [dostęp 2016-01-22].
  677. Gdy ktoś mówi: „Jestem Żydem”, [w:] Prowadzenie rozmów na podstawie Pism [online], jw.org, s. 23.
  678. Panowanie Boskie – jedyna nadzieja całej ludzkości, „Strażnica Zwiastująca Jehowy”, 1972, s. 8.
  679. Mówią „Pokój”, chociaż go nie ma, „Strażnica Zwiastująca Jehowy”, październik 1980, s. 13.
  680. Pytania czytelników. Czy to możliwe, żeby przyczyną obecnego kryzysu religijnego było niedostosowanie chrystianizmu do praktycznego życia?, „Strażnica Zwiastująca Jehowy”, marzec 1975, s. 23, 24.
  681. Nowa encyklopedia powszechna PWN, tom 7, 2004, s. 28, ISBN 83-01-14186-7.

Linki zewnętrzne edytuj

Oficjalne strony Towarzystwa Strażnica
Inne informacje