Operacja Północ

Operacja Północ (ros. Операция «Север») – kryptonim operacji przeprowadzonej przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (MGB, późniejsze KGB), dotyczącej masowych deportacji na Syberię Świadków Jehowy oraz członków ich rodzin mieszkających na terenie ZSRR, która rozpoczęła się w nocy z 1 na 2 kwietnia 1951 roku. Liczba deportowanych w trakcie tej operacji wyniosła 9389 osób z sześciu republik radzieckich. Operacja miała przeciwdziałać liczebnemu wzrostowi Świadków Jehowy na terenie Związku Radzieckiego, a osoby zesłane miały nigdy nie powrócić z Syberii. Deportowani zostali zesłani do 54 łagrów na terenie Związku Radzieckiego.

Tło

Na terenach zajmowanych przez późniejszy ZSRR Świadkowie Jehowy rozpoczęli działalność na początku XX wieku. Do 1939 roku w Związku Radzieckim było niewielu Świadków Jehowy, przez co władze się nimi nie interesowały. Sytuacja zmieniła się od momentu aneksji państw nadbałtyckich, zachodniej Białorusi, zachodniej Ukrainy, Besarabii i północnej Bukowiny. Już w 1940 roku, za zachowanie neutralności, wywieziono członków wyznania z ZSRR w głąb Rosji do obozów pracy. Cztery lata później kolejne setki Świadków Jehowy zesłano do łagrów i więzień na terenie całej Rosji. W roku 1945 w głąb Rosji wywieziono również ukraińskich głosicieli, działających przedtem na wschodzie Polski. Ogółem w latach 1940–1945 wywieziono ponad 1000 Świadków Jehowy. Kolejna zsyłka setek Świadków Jehowy z Mołdawskiej SRR miała miejsce 6 lipca 1949 roku. W latach 1947–1950 aresztowano 1048 Świadków Jehowy i ich sympatyków.

Ponieważ w wyniku wojny na terenie ZSRR znalazły się setki Świadków Jehowy mieszkających na ziemiach zajętych przez ZSRR, w 1946 roku zanotowano około 1600 głosicieli na terenie całego państwa. Pod koniec lat 40. liczba Świadków znacznie przekroczyła już 8000. Większość głosicieli zamieszkiwała głównie w Mołdawskiej SRR i Ukraińskiej SRR.

W sierpniu 1948 na terenie Estońskiej SRR aresztowano i uwięziono pięć osób kierujących działalnością wyznania na terenie tej republiki. W 1949 roku władze ZSRR ponownie odmówiły rejestracji tego wyznania bez podania listy wszystkich Świadków Jehowy mieszkających na terenie całego ZSRR. Świadkowie Jehowy narazili się sowieckiej władzy, głównie z powodu odmowy służby wojskowej i braku zaangażowania w proradziecką działalność polityczną. Ich wierzenia zostały wkrótce uznane za antyradzieckie a Świadków zakwalifikowano jako potencjalne zagrożenie dla reżimu komunistycznego.

W listopadzie 1950 roku, Wiktor Abakumow przedstawił Stalinowi pomysł deportacji Świadków Jehowy. Stalin zaproponował czas deportacji na Syberię na marzec-kwiecień 1951 roku.

W dniu 19 lutego 1951, Abakumow wystosował tajne pismo do Stalina, omawiające szczegółowy plan deportacji Świadków Jehowy do obwodów tomskiego i irkuckiego a Stalin ten plan zatwierdził. Deportowani mogli wziąć maksymalnie 150 kg bagaży, wszystko pozostałe, w tym nieruchomości, miało być skonfiskowane w celu pokrycia zobowiązań deportowanych wobec państwa. Abakumow, przedstawił planowaną liczbę deportowanych. Łączna planowana liczba deportowanych miała wynieść 8576 osób (3048 rodzin), w tym z:

• Ukraińskiej SRR – 6140 osób (2020 rodzin);
• Białoruskiej SRR – 394 osoby (153 rodziny);
• Mołdawskiej SRR – 1675 osób (670 rodzin);
• Łotewskiej SRR – 52 osoby (27 rodzin);
• Litewskiej SRR – 76 osób (48 rodzin);
• Estońskiej SRR – 250 osób (130 rodzin).

W dniu 3 marca 1951, Rada Ministrów ZSRR wydała odpowiedni dekret (Nr 667 339ss), a następnie polecenie Ministerstwu Bezpieczeństwa Państwowego (nr 00193) z dnia 5 marca 1951. W dniu 24 marca owego roku Rada Ministrów Mołdawskiej SRR wydała dekret w sprawie konfiskaty i sprzedaży mienia deportowanych. Według oficjalnych wytycznych każdemu deportowanemu urzędnicy uczestniczący przy deportacji mieli dać dostatecznie dużo czasu na spakowanie swoich rzeczy osobistych, a wagony miały być „dobrze przystosowane do transportu ludzi”.

Przebieg Operacji Północ

Operacja Północ rozpoczęła się o godzinie 4 nad ranem w nocy z 1 na 2 kwietnia 1951, a trwała około miesiąca. Deportowani zostali sklasyfikowani jako osadnicy specjalni. W środku nocy do domów Świadków Jehowy wpadało około 8 żołnierzy i urzędników. Budzili mieszkańców i pokazywali im nakaz deportacji. Zaraz po wtargnięciu do domów, Świadkowie Jehowy byli informowani o możliwości uniknięcia zsyłki, jeśli zgodzą się podpisać przygotowane oświadczenie, iż wyrzekają się swych przekonań religijnych, uważają je za błędne i są gotowi do dalszej współpracy z władzami. Jednak Świadkowie Jehowy na to nie przystawali. Dawali im zaledwie parę godzin na spakowanie po czym transportowali ich do pociągów. Przed odjazdem pociągu miejscowi urzędnicy spisywali zdeponowane rzeczy osobiste. Często jednak uwzględniali tylko przedmioty małowartościowe, natomiast cenne po prostu „znikały”.

Do każdego wagonu upychano po 40 osób w różnym wieku. Deportowani przez dwa, trzy tygodnie, pod eskortą wojska, jechali stłoczeni w pociągach towarowych – w wagonach bydlęcych – zanim dostali się na Syberię. Nikt z deportowanych nie wiedział, gdzie zostanie wywieziony. W czasie podróży deportowani modlili się, śpiewali pieśni Królestwa i organizowali wzajemną pomoc, m.in. w posiłkach i opiece medycznej. Niektórzy wywieszali na wagonach napisy lokalizujące ich dotychczasowy rejon zamieszkania, np.: Jesteśmy Świadkami Jehowy z Wołynia lub Jesteśmy Świadkami Jehowy spod Lwowa. W czasie postojów na stacjach można było zobaczyć wiele tak oznakowanych przez nich składów pociągów, dzięki czemu zesłańcy orientowali się, że deportacją objęto ich współwyznawców z wielu terenów ZSRR.

Według ich późniejszych relacji, po dotarciu na miejsce zsyłki niektórych z nich wysadzono z pociągu w środku lasu. Dawano im siekiery, żeby zbudowali sobie schronienia i samodzielnie stworzyli warunki egzystencji. Kilka pierwszych zim przeżyli w ziemiankach krytych darnią. Większość jednak osadzono w łagrach.

Z Mołdawskiej SSR 1 kwietnia 1951 roku deportowano 2617 osób (723 rodziny) do odległego o około 4500 km Tomska na zachodzie Syberii. Z zachodniej Ukrainy wywieziono na Syberię ponad 6100 osób, m.in. na Olchon, największą wyspę na jeziorze Bajkał. Z Estońskiej SRR grupę ponad 250 osób przewieziono do znanego zespołu łagrów w Workucie w republice Komi. Z Łotewskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR kierowano w okolice Tomska.

W sumie z terenu całego ZSRR deportowano 9389 osób. Przewieziono ich na Syberię w specjalnych pociągach. Mężczyzn i kobiety osadzono w osobnych łagrach.

W roku 1951 władze planowały również deportację Świadków Jehowy z ukraińskiego Obwodu Zakarpackiego. Sprowadzono nawet puste pociągi towarowe, jednak z nieznanych powodów zamiaru tego zaniechano.

Zsyłano wszystkich, których zastano w domu, bez względu na podeszły wiek czy zły stan zdrowia w tym również kobiety w zaawansowanej ciąży. Osób, których nie zastano w domu nie próbowano już odszukać, a jeśli usiłowały one połączyć się z wywiezionymi rodzinami nie odpowiadano na ich prośby ani nie informowano o miejscu pobytu krewnych. Zesłanie miało być dożywotnie, stąd zakładano, że Świadkowie Jehowy już nigdy nie opuszczą miejsca zsyłki.

W rezultacie tej akcji Świadkowie Jehowy pojawili się w miejscach gdzie wcześniej nikt o nich nie słyszał. Na Syberii zorganizowano małe zbory i rozpoczęto ostrożną działalność kaznodziejską. Po pewnym czasie pomimo sprzeciwu i działań prewencyjnych KGB, Świadkami Jehowy zaczęli zostawać miejscowi mieszkańcy.

Petycja do władz

W roku 1956 prawie 500 000 uczestników 199 kongresów z całego świata wysłało do ówczesnych władz ZSRR petycję o wolność religijną dla współwyznawców, przetrzymywanych w przeszło 50 obozach pracy. Zawierała ona m.in stwierdzenie, że Świadkowie Jehowy są przetrzymywani w przeszło 50 obozach w europejskiej części Rosji, na Syberii, na wybrzeżu Oceanu Arktycznego, a nawet na arktycznym archipelagu Nowa Ziemia (...) W Ameryce i w innych krajach zachodnich Świadków Jehowy nazywa się komunistami, a w krajach komunistycznych imperialistami (...) Rządy komunistyczne oskarżają ich, że są ‚imperialistycznymi szpiegami’, i skazują nawet na 20 lat więzienia. Ale oni nigdy nie angażowali się w żadną działalność wywrotową. Oprócz domagania się przywrócenia im wolności, petycja zawierała również wezwanie do przyznania prawa do otrzymywania i wydawania czasopisma Strażnica — w języku rosyjskim i ukraińskim, a w razie potrzeby także w innych językach — jak również pozostałych publikacji biblijnych, których Świadkowie Jehowy używają na całym świecie. Petycja ta nie przyniosła jednak żadnej ulgi ze strony władz dla większości zesłańców. Jednak uwięzionych w zakładach karnych estońskich Świadków Jehowy zwalniano na podstawie amnestii oraz pozwalano im powrócić do domu.

Rok później około 40% wszystkich głosicieli w ZSRR stanowiły osoby, które zaznajomiły się z religią Świadków w więzieniach i obozach pracy. W roku 1959 setki głosicieli trafiło do specjalnego obozu pracy w Mordwie, w którym przetrzymywano około 600 więźniów. W pewnym okresie przebywało w tym obozie około 450 Świadków Jehowy równocześnie.

Amnestia

Dekret nr 4020-U1 z 30 września 1965 roku

Niespodziewane odsunięcie od władzy Nikity Chruszczowa w 1964 roku zapoczątkowało proces ograniczania represji wobec Świadków Jehowy. W dniu 30 września 1965 roku, dekretem nr 4020-U1, Prezydium Rady Ministrów ZSRR anulowało specjalne rozwiązania ograniczenia dla deportowanych członków wyznania oraz ich rodzin. Jednakże dekret ten, podpisany przez Anastasa Mikojana, stwierdzał, że nie będzie odszkodowania za skonfiskowane mienie, a sam powrót do poprzedniego miejsca zamieszkania będzie podlegał zatwierdzeniu przez administrację lokalną.

Choć wydano ten dekret, Świadkowie Jehowy nadal byli przedmiotem prawnego prześladowania ze względu na przekonania religijne, klasyfikowane jako antysowieckie.

Świadkowie Jehowy zostali zalegalizowani w ZSRR w 1991 roku, a po jego rozpadzie również w większości byłych republik radzieckich. Osoby, które zostały deportowane oraz otrzymały wyroki skazujące zostały zrehabilitowane, jako ofiary sowieckich represji politycznych. Prezydent Federacji Rosyjskiej zatwierdził dekret z dnia 3 marca 1996, w sprawie rehabilitacji kapłanów i wiernych, którzy stali się ofiarami nieuzasadnionych represji (О мерах по реабилитации священнослужителей и верующих, ставших жертвами необоснованных репрессий).

Film o Operacji Północ

W kwietniu 2001 roku, w Moskwie, miała miejsce premiera filmu dokumentalnego Wierni w obliczu prób – Świadkowie Jehowy w Związku Radzieckim z okazji 50. rocznicy ukazanych w nim wydarzeń. W tym samym roku film został zaprezentowany również przez rosyjskie stacje telewizyjne m.in. w Sankt Petersburgu, Omsku oraz na Ukrainie w Winnicy, Kerczu, Melitopolu i we Lwowie. Film ten jest dostępny w 32 językach. W 2003 roku na festiwalu filmowym Telly Award zdobył brąz w kategorii – Historia/Biografia.

Wystawy i konferencje poświęcone Operacji Północ

26 kwietnia 2012 roku w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa Narracja i pamięć. Konstrukcje i destrukcje tożsamości, na której wygłoszono temat Świadkowie Jehowy na Syberii – ustne narracje wspomnieniowe zesłanych za wiarę. W programie Międzynarodowej Konferencji „Kresowe dziedzictwo – narody, wyznania, kultura”, która odbyła się 8 listopada 2012 roku w Przemyślu przedstawiono wykład „W tych czasach była i wolność i prześladowanie”. Kulturowe narracje Świadków Jehowy z Kresów. 24 października 2016 roku w Bibliotece Regionalnej w Irkucku odbyła się konferencja „Teoria i praktyka realizacji etniczno–wyznaniowych stosunków w regionie Irkucka”, opisująca historię Świadków Jehowy w regionie Bajkału, którzy zostali tam przesiedleni w rezultacie Operacji Północ. 25 września 2017 roku na ogólnopolskiej konferencji naukowej Pamięć Kresów. Kresy w pamięci organizowanej przez Instytut Pamięci Narodowej w Gliwicach, w wykładzie „Mieliśmy wszystko (...), wszystko, co było potrzebne”. Kresy w pamięci Świadków Jehowy deportowanych na Syberię przedstawiono historię Operacji Północ.

Znane osoby deportowane

• Rodzina Zinaidy Greceanîi, premier Mołdawii

Zobacz też

• Świadkowie Jehowy w Rosji
• Świadkowie Jehowy na Ukrainie
• Świadkowie Jehowy w Mołdawii
• Świadkowie Jehowy na Białorusi
• Świadkowie Jehowy w Estonii
• Świadkowie Jehowy na Litwie
• Świadkowie Jehowy na Łotwie

Bibliografia

• Rocznik Świadków Jehowy 2011, s. 196–211; 2008, s. 101–121; 2007, s. 189–195; 2004, s. 95–102; 2002, s. 166–182;
• „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy” 1 grudnia 2012, s. 27–29 „Historia nie kłamie”; 15 lipca 2005, s. 32 „Nie poszli na kompromis”;
• „Przebudźcie się!” grudzień 2007, s. 16 Bajkał — najgłębsze jezioro świata; kwiecień 2006, s. 20–24 Nauczyłam się ufać Bogu; 22 grudnia 2005, s. 13–15 Dwukrotnie skazany na 25 lat pracy przymusowej; 22 kwietnia 2005, s. 19–23 Służenie Bogu pomimo trudności; 8 października 2000, s. 22, 23 Mój główny cel – pozostać lojalnym;
• Watchtower, Niezłomni w obliczu sprzeciwu, jw.org, 31 grudnia 2020 .
• Watchtower, Nikołaj Niegricz: Jehowa nigdy nie opuszcza swych sług, jw.org [dostęp 2015-06-11] .
• TomaszT. Bugaj TomaszT., Zesłani za wiarę. Świadkowie Jehowy na Syberii, „Indeks. Pismo Uniwersytetu Opolskiego”, Uniwersytet Opolski, grudzień 2012, s. 36–40, ISSN 1427-7506 [zarchiwizowane z adresu 2017-09-27] .
• Oleg Golko, „Świadkowie Jehowy – sybirski trakt” wydawnictwo A Propos, Wrocław 2005
• Валерий Пасат Трудные страницы истории Молдовы (1940–1950), Москва: Изд. Москва: Изд. Terra, 1994 (ros.)
• „Prawa człowieka”, gazeta ukraińskiej organizacji praw człowieka, Charków, grudzień 2001 r. (ros.)
• Charles King The Moldovans: Romania, Russia, and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, 2000, s. 96 (ang.)
• „50th Anniversary of the Operation North”, Bulletin #23, 2001, of the Memorial Society (ros.)
• Comisia Prezidenţială pentru Analiza Dictaturii Comuniste din România: Raport Final / ed.: Vladimir Tismăneanu, Dorin Dobrincu, Cristian Vasile, Bucureşti: Humanitas, 2007, s. 754, ​ISBN 978-973-50-1836-8​ (rum.)
• Elena Şişcanu, Basarabia sub ergimul bolşevic (1940–1952), Bucureşti, Ed. s. 111 (rum.)
• „Русская мысль”, Париж, N 4363, 26.04.2001 (ros.)
• „A Survey of Judicial Practice of the Jehovah's Witnesses Cases”, G.A. Krylova (ang.)