Przebudźcie się!

czasopismo religijne wydawane przez Towarzystwo Strażnica od października 1919 roku

Przebudźcie się! (ang. Awake!) – czasopismo wydawane przez Towarzystwo Strażnica, oficynę wydawniczą Świadków Jehowy od 1919 roku[1], początkowo pod nazwą „Złoty Wiek”[a]. Ukazuje się trzy razy w ciągu roku o przeciętnym nakładzie 12 787 000 egzemplarzy w 252 językach[b]. Jest ono udostępniane nieodpłatnie, a jego publikowanie wchodzi w zakres ogólnoświatowej biblijnej działalności edukacyjnej prowadzonej przez Świadków Jehowy.

Przebudźcie się!
Awake!
Ilustracja
Oprawione roczniki Przebudźcie się!
Częstotliwość

trzy razy w roku

Wydawca

Towarzystwo Strażnica

Organ prasowy

Świadkowie Jehowy

Tematyka

popularnonaukowa

Język

252 języki
(w tym polski
i polski migowy)

Pierwszy numer

1 października 1919

Średni nakład

12 787 000 egz.

Format

7 na 9"

Liczba stron

16 (od 2013)

ISSN

0005-237X

Strona internetowa

Nazwa czasopisma nawiązuje do wersetu z listu do Rzymian 13:11 „już nastała pora, byście się przebudzili ze snu” (NW), który przez pewien czas znajdował się na jego tytułowej stronie. Tytuł czasopisma „ma na celu wskazanie czytelnikom, że żyją w czasach, które mają szczególne znaczenie w kontekście spełniających się proroctw biblijnych”[2]. „Przebudźcie się!” jest skierowane do osób, które niezbyt dobrze znają Biblię[3] lub którym jest ona całkowicie obca[4].

Historia edytuj

5 września 1919 roku podczas kongresu, odbywającego się w Cedar Point w stanie Ohio w dniach od 1 do 8 września 1919, Joseph F. Rutherford zapowiedział wydawanie nowego czasopisma Badaczy Pisma Świętego[5][6]. Czasopismo to początkowo nosiło tytuł „Złoty Wiek” (ang. „The Golden Age”). Jego nazwa nawiązywała do określanego „złotym wiekiem” czasu chwalebnych rządów Mesjasza, a obwieszczanie zbliżającego się tego okresu uznano za część zleconego przez Boga zadania głoszenia Dobrej Nowiny. Strona tytułowa zawierała tekst, że jest to „czasopismo oparte na rzeczywistości, przekonaniu i nadziei”[7]. Pierwszy numer wydania angielskiego ukazał się 1 października 1919 roku[8], a jego polska wersja w roku 1925.

Od wydania z 14 kwietnia 1920 roku rozpoczęto wydawanie „Przebudźcie się!” we własnej drukarni mieszczącej przy Myrtle Avenue 35 (niedaleko od Domu Betel)[9].

Czasopismo „Złoty Wiek” było przeznaczone do służby kaznodziejskiej i miało na celu poinformowanie, że rzeczywistym rozwiązaniem problemów ludzkości jest Tysiącletnie Panowanie Chrystusa, które zapoczątkuje „złoty wiek” – nową erę w dziejach świata[10]. Czasopismo miało też wyjaśniać znaczenie wydarzeń światowych i nieść nadzieję na skuteczne rozwiązanie problemów ludzkości[11]. Początkowo w czasopiśmie publikowano materiały do studium Biblii. Rubryka „Studium biblijne dla młodzieży” zawierała pytania, które rodzice mogli omawiać z dziećmi. Dla dorosłych ukazywała się rubryka „Studium Boskiego planu wieków dla zaawansowanych”. Zawierała pytania i odpowiedzi oparte na pierwszym tomie Wykładów Pisma Świętego. Od roku 1922 rubryki zastąpiła książka Harfa Boża[12].

Czasopismo od roku 1929 ostrzegało przed nazizmem, w roku 1933 ukazały się pierwsze z wielu doniesień o istniejących w Niemczech obozach koncentracyjnych, a na początku 1939 roku informowało o masowych aresztowaniach na terenie III Rzeszy[13].

Począwszy od wydania z 6 października 1937 roku tytuł zmieniono na „Pociecha” (ang. „Consolation”). Nazwa ta miała podkreślić, że ludzie potrzebują trwałego pokrzepienia. Na kongresie pod hasłem „Weselące się narody” w Cleveland poinformowano o zmianie nazwy czasopisma na „Przebudźcie się!”, by uświadamiać czytelnikom duchowe znaczenie czasów, w których żyją[14][15]. Pod tym tytułem czasopismo ukazuje się od numeru z 22 sierpnia 1946 roku[1]. W 1951 roku zmieniono format czasopisma, a w 1981 roku rozpoczęto wydawanie techniką czterobarwną (pełny kolor). Od numeru z 1 kwietnia 2011 roku wszystkie składki są wydawane w tej technice.

Do roku 2005 czasopismo ukazywało się dwa razy w miesiącu. Od roku 2006 było miesięcznikiem i rozpoczęło kłaść większy nacisk na Królestwo Boże i Biblię[10]. Od 2013 roku zmniejszyła się objętość czasopisma z 32 do 16 stron. W latach 2016–2017 było dwumiesięcznikiem[c], a od 2018 roku wychodzi trzy razy w roku (od 2022 roku wydaje się dwa numery reprintów oraz jeden nowy numer (z jednym głównym tematem))[d].

Pierwszym redaktorem czasopisma, który pisał artykuły i usługiwał w tym charakterze do 1946 roku, był Clayton J. Woodworth[16][17]. W 1928 roku Nathan H. Knorr został sekretarzem i skarbnikiem, a Robert J. Martin kierownikiem produkcji „Złotego Wieku”. Czasopismo (podobnie jak inne publikacje Świadków Jehowy) nie publikuje nazwisk autorów artykułów, którzy jak sami wyjaśniają, nie chcą przysparzać chwały sobie, tylko Bogu[18][19].

Historia czasopisma w Polsce edytuj

Pierwszy numer próbny w języku polskim ukazał się w Detroit w Stanach Zjednoczonych 10 listopada 1920 roku. Był to odpowiednik pierwszego numeru wydania angielskiego. Planowano wówczas wydawać polską edycję regularnie co dwa tygodnie jednak z powodów organizacyjnych do tego nie doszło.

Regularnie czasopismo w języku polskim zaczęło się ukazywać od 15 marca 1925 roku, a jego pierwszym tłumaczem był Edward Rüdiger. Do roku 1933 „Złoty Wiek” był drukowany w Szwajcarii i sprowadzany do Polski. Przez krótki okres czasopismo było dostępne również w sprzedaży w kioskach ulicznych wraz z prasą światową[20][21].

24 października 1929 roku minister spraw wewnętrznych Felicjan Sławoj Składkowski cofnął debit pocztowy na sprowadzanie „Złotego Wieku”[22][23]. Jednak po kilku tygodniach jego następca Henryk Józewski 22 stycznia 1930 roku ponownie zezwolił na sprowadzenie czasopisma i rozsyłanie go pocztą[24][25]. W 1931 roku odpowiedzialnym za jego wydawanie był Wilhelm Scheider.

Gdy uniemożliwiono sprowadzanie „Złotego Wieku” ze Szwajcarii w 1933 roku zaczęto czasopismo drukować w Łodzi[e]. Kilkukrotnie jednak zmieniano wydawców. Po licznych konfiskatach czasopisma zarządzonych przez urząd cenzury doszło do zakazu publikacji „Złotego Wieku”. Po wniesionej apelacji wydawano „Złoty Wiek” aż do czasu wydania decyzji o nieodwołalnym zakazie wydawania czasopisma. 12 stycznia 1937 roku Augustyn Raczek odpowiedzialny za wydawanie „Złotego Wieku” został skazany przez Sąd Okręgowy w Łodzi na 15 miesięcy więzienia[26][27][28].

Ostatni numer „Złotego Wieku” ukazał się 1 września 1936 roku[29]. Jednak w miejsce tego czasopisma 1 października 1936 roku zaczęto w Warszawie wydawać czasopismo pod tytułem „Nowy Dzień”. Miało ono taki sam charakter jak „Złoty Wiek”. Ukazywało się ono do samego wybuchu II wojny światowej, a odpowiedzialnym za jego wydawanie był Ludwik Kinicki[21].

Po II wojnie światowej, w związku z uroczystością Wieczerzy Pańskiej obchodzonej w zborach 16 kwietnia 1946, ukazał się numer specjalny numer czasopisma „Pociecha”.

W okresie zakazu działalności Świadków Jehowy, było ono drukowane konspiracyjnie. Konspiracyjne wydawanie czasopisma zaczęło się w latach 60. W okresie tym ukazywało się nieregularnie. Od roku 1984 ukazywało się jako miesięcznik.

Dla Polonii druk czasopisma „Przebudźcie się!” w Stanach Zjednoczonych rozpoczęto w 1959 roku. Miesięczne wydania polonijne w krajach zachodnich były dostępne do czerwca 1988 roku.

W połowie 1988 roku w Polsce oficjalnie zezwolono na regularne sprowadzanie czasopisma z zagranicy. W latach 1996–2005 czasopismo ukazywało się w języku polskim dwa razy w miesiącu, tak jak wydanie angielskie.

W 2014 roku czasopismo „Przebudźcie się!” w języku polskim miało nakład 530 tys. egzemplarzy[30]. Od 2018 roku jest dostępne także w polskim języku migowym[31]. Nakład każdego numeru udostępnianego w Polsce wynosi około 530 tysięcy egzemplarzy[32].

Nakład i języki edytuj

Czasopismo ukazuje się trzy razy do roku w przeciętnym nakładzie Przebudźcie się! egzemplarzy[b], co czyni je drugim pod względem nakładu największym czasopismem świata (większy nakład ma tylko „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”)[f][33]. Największy nakład czasopismo osiągnęło w 2020 roku – 93 354 000 egzemplarzy. Wydawane jest w 252 różnych wersjach językowych[b][33][34]. W niektórych językach było można zamówić wersję czasopisma na płytach CD (audio). Od stycznia 2008 roku czasopismo jest również dostępne online na oficjalnej stronie internetowej jw.org w plikach audio[g], od drugiej połowy 2010 roku także w wersji PDF, od lipca 2011 roku w wersji EPUB, od 2012 roku także w wersji HTML, a od 2014 roku w wersjach MOBI, RTF, w plikach z tekstem transkrybowanym na wersje brajlowskie oraz w językach migowych (również w polskim[h][35]). Czasopismo to jest dostępne również jako oprawny tom czasopism drukowanych z poszczególnych lat oraz w wersji elektronicznej (Biblioteka Strażnicy) na DVD (poprzednio na CD), także online w serwisie internetowym jw.org[36], w Bibliotece Internetowej Strażnicy[37] oraz w darmowych aplikacjach dla urządzeń cyfrowych JW Library oraz JW Library Sign Language. „Przebudźcie się!” jest udostępniane nieodpłatnie. Czasopismo nie jest na sprzedaż, nie zawiera też reklam. Jego publikowanie wchodzi w zakres ogólnoświatowej biblijnej działalności edukacyjnej prowadzonej przez Świadków Jehowy, wspieranej dobrowolnymi datkami.

Zawartość i cel edytuj

Według wydawców:

„Przebudźcie się! redagowane jest z myślą o osobach, które wiedzą o Biblii niewiele lub którym jest ona całkowicie obca. Być może nie znają chrześcijańskich wierzeń, nie ufają religii lub nie są świadome, że Biblia ma praktyczną wartość. Głównym celem „Przebudźcie się!” jest przekonanie takich osób, że prawdziwy Bóg istnieje (Rzym. 1:20; Hebr. 11:6). Ponadto czasopismo to ma pomóc czytelnikowi nabrać przekonania, że Biblia „jest naprawdę (...) Słowem Boga” (1 Tes. 2:13)”[4].

„Przebudźcie się! wskazuje, jak można sobie radzić z dzisiejszymi problemami i umacnia zaufanie do obietnicy naszego Stwórcy, że nastanie nowy świat, w którym zapanuje pokój i bezpieczeństwo”[36]

„Przebudźcie się!” w swoich artykułach zajmuje się różnymi dziedzinami życia, opisywanymi zazwyczaj z religijnego punktu widzenia. W porównaniu z pokrewnym czasopismem „Strażnica” w większym stopniu porusza zagadnienia naukowe, przyrodnicze i społeczne, podkreślając przy tym znaczenie Biblii. Zachęca czytelników, żeby szukali w Biblii rad, jak rozwiązywać swoje problemy. Czasopismo odgrywa ważną rolę w działalności kaznodziejskiej[10]. W wersji elektronicznej w serwisie internetowym jw.org zawiera dodatkowo rubryki, które do 2017 roku ukazywały się w „Przebudźcie się!”: Młodzi ludzie pytają, Ilustrowane opowieści biblijne, Czy to nie zostało zaprojektowane?, Tematyka rodzinna i Zadania rysunkowe.

Według deklaracji w stopce redakcyjnej (podawanych do nr 12 z 2012 roku) czasopismo to:

Ma służyć pożytkowi całej rodziny. Wskazuje, jak można się uporać z dzisiejszymi problemami. Podaje wiadomości, opowiada o ludziach z innych krajów, zajmuje się zagadnieniami religijnymi i naukowymi. (...) Nie poprzestając na powierzchownej ocenie, pokazuje głębsze znaczenie współczesnych wydarzeń, przy czym zawsze zachowuje neutralność wobec spraw politycznych i nie uważa żadnej rasy za lepszą od innych. (...) Umacnia zaufanie do obietnicy naszego Stwórcy, że obecny niegodziwy i pełen bezprawia system rzeczy zostanie zastąpiony przez nowy świat, w którym zapanuje pokój i bezpieczeństwo[i].

Uwagi edytuj

  1. Wydawca na Polskę: Świadkowie Jehowy w Polsce; ogólnoświatowy wydawca: Strażnica – Towarzystwo Biblijne i Traktatowe.
  2. a b c Po wybuchu pandemii COVID-19 i wprowadzeniu zmian w działalności kaznodziejskiej związanych z ograniczeniami sanitarnymi oraz zwiększeniu udziału rozpowszechniania wydań elektronicznych na stronie jw.org oraz w bezpłatnej aplikacji mobilnej JW Library nakład (z ponad 93,3 mln egz. do prawie 12,8 mln egz.), zwiększając przy tym liczbę edycji językowych do 252.
  3. Od numeru 1 z 2016 roku ukazywało się w: lutym, kwietniu, czerwcu, sierpniu, październiku i grudniu.
  4. Od numeru 1 z 2018 roku wydawane jest z jednym głównym tematem przewodnim numeru i ukazuje się w miesiącach: marzec–kwiecień, lipiec–sierpień oraz listopad–grudzień (od roku 2022 wydanie listopad–grudzień jako numer 1 z danego roku)
  5. Siedziba biura polskiej edycji mieściła się w Biurze Oddziału w Łodzi przy ul. Rzgowskiej 24, a filie w Częstochowie (ul. Narutowicza 67/69), Krakowie (ul. Bracka 5), Poznaniu (ul. Fabryczna 20/28) i Warszawie (ul. Długiej 46/52).
  6. Języki w których ukazuje się „Przebudźcie się!”: afrikaans, albański, ajmara, amharski, angielski, arabski, azerski (alfabet łaciński i grażdanka), basa (Kamerun), batak (karo), batak (toba), baule, bemba, bengalski, birmański, bislama, bulu, bułgarski, cebuański, changana (Mozambik), chiński (kantoński i mandaryński, w piśmie tradycyjnym oraz uproszczonym), chitonga, chorwacki, chuambo, cibemba, czeski, czewa, czin (haka), czol, dolnoniemiecki, dała, duński, efik, estoński, ewe, fidżyjski, fiński, francuski, garifuna, grecki, grenlandzki, gruziński, gudżaracki, gun, gun (Benin), hebrajski, hiligajno, hindi, hiri motu, hiszpański, hmong (Miao Białych), ibanang, ibo, ilokański, indonezyjski, islandzki, japoński, jawajski, joruba, kannada, kaonde, kataloński, kazachski, keczua (Ayacucho), keczua (Chimbobazo), keczua (Cuzco), keczua (Imbabura), kekchi, khmerski, khosa, kikuju, kiluba, kirgiski, kongo, koreański, kreolski (Belize), kreolski (Haiti), kreolski (Mauritius), kreolski (Republika Zielonego Przylądka), kurdyjski (kurmandżi) (Kaukaz), lingala, litewski, lomwe, lozi, luganda, luvale, łotewski, macedoński, maja, makua, malajalam, malajski, malgaski, maltański, mam, mamwe-lungu, mapucze, maracki, mbunda, mongolski, nahuatl (Guerrero), nahuatl (Huasteca), nahuatl (centralny), nahuatl (północna Peubla), nawaho, ndawo, ndebele (Zimbabwe), neosalomoński, nepalski, ngangela, niadża, niderlandzki, niemiecki, norweski, nyaneka, nyungwe, ormiański, oromo, pangasinam, papiamento (Aruba), papiamento (Curaçao), pedi, pende, pendżabski, polski, portugalski (wersja brazylijska i portugalska), ronga, romani (Macedonia alfabet łaciński i grażdanka), rarotongański, rosyjski, rumuński, rundi, rwandyjski, samoański, sango, serbski (alfabet łaciński i grażdanka), słowacki, słoweński, soto (Lesotho i RPA), suahili, suahili (Kongo), sundajski, syngaleski, szona, szwedzki, tadżycki, tagalski, tajski, tamilski, taraskański, tatarski, telugu, tetela, tetum (Dili), tigrinia, tlapanec, tok-pisin, tongański (Malawi, Mali, Zambia, Zimbabwe), tshiluba, tsonga, tswa, tswana, tumbala, tumbuka, turecki, tuvalu, twi, tzeltal, tzotzil, ukraiński, urdu, uzbecki (alfabet łaciński i grażdanka), waray-waray, wayuunayki, węgierski, wietnamski, wolaita, włoski, yao (Malawi), zachodnioormiański i zuluski.
  7. „Przebudźcie się!” jest dostępne również w plikach audio online w językach: afrikaans, ajmara, albańskim, angielskim, azerskim, batak (toba), birmańskim, cebuańskim, chińskim (dialekt: kantoński, mandaryński), chorwackim, czeskim, czewa, dolnoniemieckim, duńskim, estońskim, fińskim, francuskim, greckim, gruzińskim, gun, hiligajno, hindi, hiszpańskim, indonezyjskim, ilokańskim, japońskim, jawajskim, joruba, katalońskim, keczua (Boliwia, Chimborazo, Imbabura), kekczi, kiluba, kirgiskim, koreańskim, khosa, kreolskim (Haiti), litewskim, łotewskim, maja, malajalam, malgaskim, mam, nahuatl (Guerrero, północna Peubla), nawaho, nias, niderlandzkim, niemieckim, norweskim, ormiańskim, pedi, polskim, portugalskim (Brazylia), rosyjskim, rumuńskim, rwandyjskim, sango, serbskim (alfabet grażdanka i łaciński), słowackim, słoweńskim, suahili, szwedzkim, syngaleskim, tagalskim, tajskim, taraskańskim, tatarskim, telugu, twi, ukraińskim, wayuunayki, węgierskim, włoskim, zapotek (przesmyk) i zuluskim.
  8. Dostępne są online wersje w następujących językach migowych: amerykańskim, argentyńskim, brazylijskim, chińskim, chilijskim, ekwadorskim, filipińskim, fińskim, hiszpańskim, indyjskim, japońskim, Quebecu, kolumbijskim, koreańskim, kubańskim, meksykańskim, niemieckim, polskim, rosyjskim, wenezuelskim, węgierskim i włoskim.
  9. Wcześniej stopka redakcyjna podawała m.in.: „Czasopismo oparte na rzeczywistości, przekonaniu i nadziei”. (1929, strona tytułowa). „Przebudźcie się!” (...) ma swych własnych korespondentów w licznych krajach świata. (...) przyrzeka trzymać się zasad prawości, dekonspirując ukryte wrogie człowiekowi siły i subtelne niebezpieczeństwa.(1970). Przede wszystkim jednak czasopismo to napawa nadzieją, ponieważ wykazuje, dlaczego można ufać słowom Stworzyciela, który obiecał, że jeszcze za życia obecnego pokolenia utworzony zostanie nowy porządek rzeczy, gdzie panować będzie trwały pokój i prawdziwe bezpieczeństwo. (1978). Co najważniejsze, czasopismo to umacnia zaufanie do obietnicy danej przez Stwórcę, że zanim przeminie pokolenie pamiętające wydarzenia z roku 1914, nastanie nowy świat, w którym zapanuje pokój i bezpieczeństwo.(od nr 8 z 1988 roku do nr 10 z 1995 roku).

Przypisy edytuj

  1. a b P. Śliwiński, Środki perswazji w czasopismach „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy” oraz „Przebudźcie się!” jako wynik strategii tłumacza, „Między Oryginałem a Przekładem”, 2010, s. 268.
  2. Słownik pojęć, jw.org, 2023.
  3. Królestwo Boże panuje!, Towarzystwo Strażnica, 2014, s. 82.
  4. a b Uczmy prawdy, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, październik 2018, s. 11–16.
  5. Królestwo Boże panuje!, Towarzystwo Strażnica, s. 63.
  6. Dzieje Świadków Jehowy w czasach nowożytnych. Stany Zjednoczone Ameryki, Nadarzyn: Towarzystwo Strażnica.
  7. Watchtower, Komu powierzono dzieło, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXXVII, Towarzystwo Strażnica, maj 2016, s. 29, ISSN 1234-1150.
  8. Golden Age, 1 października 1919 [zarchiwizowane z adresu 2008-07-24] (ang.).
  9. Watchtower, 1920 – sto lat temu, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXLI, Towarzystwo Strażnica, październik 2020, s. 2, 3, ISSN 1234-1150.
  10. a b c Większy nacisk na Biblię!, „Nasza Służba Królestwa”, marzec 2005, s. 1, ISSN 1234-4559.
  11. Świadkowie Jehowy – historia żywej wiary, część 1: Z ciemności ku światłu, jw.org, 2010 [dostęp 2016-01-12].
  12. Watchtower, 1921 — sto lat temu, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Towarzystwo Strażnica, październik 2021, s. 29, ISSN 1234-1150.
  13. Samotny głos wśród ciszy, „Przebudźcie się!”, Towarzystwo Strażnica, 8 września 1995, s. 3.
  14. Watchtower, Stulecie czasopisma Przebudźcie się!, jw.org, 1 października 2019 [dostęp 2019-10-07].
  15. Watchtower, 75. rocznica pierwszego dużego kongresu międzynarodowego, jw.org, 2 sierpnia 2021 [dostęp 2021-08-04].
  16. Obdarzona szczególnym dziedzictwem, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Watchtower, 1 października 2000, s. 27.
  17. Sto lat temu — 1915, [w:] Rocznik Świadków Jehowy 2015, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 2015, s. 174, 175.
  18. Coraz dokładniejsze poznawanie prawdy, [w:] Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego [online], s. 146.
  19. Jak powstają nasze publikacje w różnych językach?, [w:] Kto dzisiaj spełnia wolę Jehowy? [online]., jw.org.
  20. Watchtower, Jehowa sprowadził was do Francji, żebyście poznali prawdę, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, CXXXVI, Towarzystwo Strażnica, 15 sierpnia 2015, s. 31, 32, ISSN 1234-1150.
  21. a b Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1994, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1994, s. 190.
  22. Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1994, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1994, s. 170–252.
  23. Monitor Polski Nr 258, buwcd.buw.uw.edu.pl, 8 listopada 1929 [dostęp 2017-07-22].
  24. Wolfram Slupina, Prześladowania i represje Świadków Jehowy w Polsce w latach 1939–1945 oraz 1950-1989, [w:] Hans Hesse, Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy, Wrocław: Wydawnictwo A PROPOS, 2010, s. 272, ISBN 978-83-61387-21-3.
  25. M.P. z 1930 r. nr 021, poz. 0038.
  26. Watchtower, Rocznik Świadków Jehowy 1994, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1994, s. 198.
  27. Wolfram Slupina, Prześladowania i represje Świadków Jehowy w Polsce w latach 1939–1945 oraz 1950-1989, [w:] Hans Hesse, Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy, Wrocław: Wydawnictwo A PROPOS, 2010, s. 273, ISBN 978-83-61387-21-3.
  28. Watchtower, Polska. Nasza historia, jw2019.org, 8 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-27] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-24].
  29. Złoty Wiek, „Złoty Wiek”, 1 września 1936, s. 16.
  30. Paweł Ciecieląg i inni, Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2012-2014, Warszawa: GUS, 2016, s. 131, ISBN 978-83-7027-612-6.
  31. Watchtower, Czasopisma Strażnica i Przebudźcie się!, jw.org [dostęp 2018-04-29].
  32. Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2019-2021, stat.gov.pl, 22 grudnia 2022, s. 216-217 [dostęp 2022-12-24].
  33. a b stopka redakcyjna, „Przebudźcie się!”, CII, Watch Tower Bible and Tract Society, styczeń 2023, s. 2.
  34. Mniej stron, więcej języków, jw.org.
  35. Czasopisma Strażnica i Przebudźcie się!, Watchtower jw.org [dostęp 2019-05-12]., polski język migowy.
  36. a b Czasopisma Strażnica i Przebudźcie się!, jw.org.
  37. Biblioteka Internetowa Strażnicy, jw.org.

Linki zewnętrzne edytuj