Wikipedia

Odessa

miasto i stolica obwodu odeskiego Ukrainy
Ten artykuł dotyczy miasta ukraińskiego. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa oraz inne miejscowości o tej nazwie.

Odessa (ukr. Одеса, Odesa; ros. Одесса, Odiessa) – miasto i stolica obwodu odeskiego Ukrainy, położone nad Morzem Czarnym. Na początku 2020 roku, z liczbą mieszkańców przekraczającą 1 mln, Odessa zajmowała trzecie miejsce (po Kijowie i Charkowie) wśród najludniejszych ukraińskich miast[potrzebny przypis].

Odessa
Одеса
Ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 odeski

Burmistrz

Hennadij Truchanow (p.o.)

Powierzchnia

162,42[1] km²

Wysokość

40 m n.p.m.

Populacja
• liczba ludności


1 010 537
(1 stycznia 2022)

Nr kierunkowy

+ 380 (0)482

Kod pocztowy

65000-480

Tablice rejestracyjne

BH

Podział miasta

8 dzielnic

Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, na dole znajduje się punkt z opisem „Odessa”
Położenie na mapie obwodu odeskiego
Mapa konturowa obwodu odeskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Odessa”
Ziemia46°28′N 30°44′E/46,466667 30,733333
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Panorama miasta

W 2023 roku na nadzwyczajnej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa historyczne centrum miasta zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jednocześnie obiekt uznano za dziedzictwo zagrożone[2].

Historia

edytuj
 
Pozostałości greckich starożytnych osad w centrum Odessy
Osobny artykuł: Historia Odessy.

W starożytności na terenie dzisiejszej Odessy istniały dwie osady greckie: „Isiaka” i „Istrian”. Od 337 roku tereny te należały do Gotów, w 390 przejęli je Hunowie, a w 453 Kutrigurzy (potomkowie Hunów). W 520 znalazły się pod panowaniem Awarów, w 620 Bułgarów (Hordy Asparucha) do 830 roku, kiedy zdobyli je Madziarowie.

Od XIV wieku na terenie Odessy istniała tatarska warownia Chadżybej podległa Chanatowi Krymskiemu. W wyniku podbojów litewskich pod koniec XIV w., od 1392 r. do końca lat 40. XV w. terytorium między Dniestrem i Dnieprem pozostawało pod władzą Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostającego w unii z Polską. Witold Kiejstutowicz zbudował na brzegu Morza Czarnego fortyfikacje, między innymi rozbudował twierdzę Chadżybej, ulokowaną dokładnie w miejscu dzisiejszej Odessy. Według Jana Długosza, w 1415 r. Władysław Jagiełło wysłał kilka statków z pszenicą z portu „Kaczybueiow”[3]. W 1442 roku król Władysław III Warneńczyk nadał Chadżybej w dożywocie kasztelanowi i staroście kamienieckiemu Teodorykowi z Buczacza.

Po okresie przynależności do Litwy, w 1529 twierdza znalazła się w osmańskim regionie Jedysan (tur. Yeni Dünya, czyli Nowy Świat). Pozostała turecka aż do końca XVIII wieku.

W nocy z 13 na 14 września 1789 r. turecki Chadżybej został zdobyty dla Rosji przez Kozaków pod dowództwem Hiszpana José de Ribasa. Dało to impuls do powstania miasta, którego budowę oficjalnie rozpoczęto 22 sierpnia 1794 roku, według projektu pochodzącego z Brabancji inżyniera François Sainte de Wollanta i nazwano Odessa. Zarządzający miastem od 1804 roku gubernator de Richelieu ukończył budowę portu. W 1822 roku wpływy z ceł wyniosły 40 mln rubli, co stanowiło ponad 14 procent ówczesnego dochodu Rosji. W XIX wieku miasto stało się głównym portem obsługującym eksport rosyjskiego zboża. Dzięki temu stało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.

W 1795 miasto miało 2250 mieszkańców, a w 1814 – 25 tys. Potem wzrost liczby ludności był jeszcze szybszy: w 1850 – 100 tys., w 1873 – 185 tys., w 1884 – 225 tys., w 1900 – 450 tys. Przed wybuchem I wojny światowej Odessa stała się czwartym najważniejszym miastem Imperium Rosyjskiego, po Petersburgu, Moskwie i Warszawie[potrzebny przypis].

 
Odessa ok. 1895 roku

W tym okresie społeczność żydowska Odessy doznawała aż sześciokrotnie pogromów: w 1821, 1859, 1871, 1881, 1900 i 1905[4]. Masakra w roku 1905, która rozgorzała podczas drugiej fali pogromów w Rosji, kosztowała życie od 500 do 2500 żydowskich mieszkańców Odessy, zaś od 300 do kilku tysięcy zostało rannych[4][5].

Po rewolucji w 1917 r. miasto straciło swoją wyjątkową rolę i nigdy nie odzyskało poprzedniej świetności. Na początku 1918 miasto stało się stolicą Odeskiej Republiki Radzieckiej. W marcu 1918 r., gdy po traktacie brzeskim na terytorium Rosji wkroczyły wojska niemieckie, Odessa została włączona do marionetkowego Państwa Ukraińskiego rządzonego, za aprobatą niemiecką, przez hetmana Pawła Skoropadskiego. W listopadzie 1918 r. wojska niemieckie i austro-węgierskie opuściły Odessę. Kontrolę nad Odessą usiłowali przejąć zwolennicy różnych stronnictw; 11 grudnia do miasta wkroczyły oddziały ukraińskiego Dyrektoriatu, lecz sześć dni później w miejscowym porcie pojawiły się interwencyjne wojska francuskie, które pomogły przejąć miasto białym Rosjanom z Armii Ochotniczej[6]. Rządy białych i Francuzów w Odessie trwały do początku kwietnia 1919 r., gdy Francuzi opuścili miasto, bez walki oddając je nadchodzącym oddziałom Armii Czerwonej[7]. Ich z kolei rządy w Odessie trwały do sierpnia 1919 r., gdy miasto odbili biali[8]. Odessa została ostatecznie zajęta przez Armię Czerwoną na początku lutego 1920 r.[9]

W latach 1941–1944 Odessa była pod zarządem Rumunii pod nazwą Antonescu (na cześć marszałka Iona Antonescu). W 1941 roku Rumuni wraz z Niemcami dokonali eksterminacji 50 tysięcy Żydów zamieszkujących miasto[10].

Osobny artykuł: Masakra w Odessie.

Polacy w Odessie

edytuj
Rezydencje polskie w Odessie
 
Pałac Beliny-Brzozowskiego
 
Pałac Olgi Potockiej
 
Pałac Aleksandra Potockiego
 
Pałac Bolesława Potockiego
 
Pałac Szydłowskiego

Pierwsi Polacy przybyli do Odessy tuż przed III rozbiorem Polski. Było to ponad 100 polskich rodzin szlacheckich, które sprowadziły się do miasta z zamiarem poprawienia swojego bytu[11]. W Odessie gościli między innymi Julian Ursyn Niemcewicz (Podróże historyczne) i Józef Ignacy Kraszewski (Wspomnienia z Odessy, Jedysanu i Budżaku), a na zesłaniu przebywał Adam Mickiewicz (Sonety odeskie). W Odessie działali także m.in. polski wynalazca Stefan Drzewiecki oraz Seweryn Potocki, który wybudował tutaj w latach 1805–1810 pałac klasycystyczny istniejący do dnia dzisiejszego przy ul. Sofijskiej i od 1899 mieszczący Muzeum Sztuk Plastycznych. W Odessie działali również polscy architekci: Feliks Gąsiorowski (Hotel Imperiał/Spartak, dom Nowikowa, Muzeum Archeologiczne), Lew Włodek (Hotel Pasaż), Mikołaj Tołwiński (m.in. Biblioteka Uniwersytecka i inne budynki uniwersyteckie, Dyrekcja Kolei), Władysław Dąbrowski (m.in. szpital miejski, kościół św. Klemensa). Na początku XX wieku powstał w Odessie „Dom Polski”. W mieście istniały dwie księgarnie polskie, ostatnią zamknięto w 1990 roku. Jedną z największych aptek prowadzili Gajewski i Popowski. Działało tu wielu polskich lekarzy, adwokatów i inżynierów.

W 1897 roku w mieście żyło 17 395 Polaków. Przed wybuchem I wojny światowej żyło w mieście ok. 25–30 tys. Polaków. Najwięcej było wtedy Rosjan i Żydów.

W 1913 roku polski kompozytor i pedagog Witold Maliszewski założył Konserwatorium w Odessie i został jego pierwszym dyrektorem[12]. U schyłku I wojny światowej powstał Oddział Polski w Odessie.

Polacy z Odessy prześladowani byli szczególnie w latach 1922 i 1937 (operacja polska NKWD).

Klimat

edytuj

Odessa znajduje się na pograniczu stref klimatu subtropikalnego[13][14] (w klasyfikacji klimatów Köppena: Cfa) oraz klimatu kontynentalnego wilgotnego (w klasyfikacji klimatów Köppena: Dfa)[15][16].

Średnia temperatura i opady dla Odesy
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] 2,2 2,8 7,7 13,6 20,6 25,0 28,1 28,2 22,1 15,1 9,8 4,4 15,1
Średnie dobowe temperatury [°C] -0,4 0,2 4,5 10,1 16,6 20,8 23,6 23,5 18,0 11,9 7,1 1,8 11,5
Średnie temperatury w nocy [°C] -3,2 -2,6 1,7 7,1 13,0 16,9 19,4 19,1 14,2 8,7 4,4 -1,0 8,2
Opady [mm] 48,1 36,0 29,6 24,8 36,9 40,0 41,9 31,4 45,5 38,5 38,4 33,5 444,7
Średnia liczba dni z opadami 11,2 8,9 8,0 6,2 7,5 7,6 5,5 4,5 5,4 6,4 7,6 7,9 86,8
Wilgotność [%] 83 81 78 74 71 70 66 65 72 77 82 84 75
Średnie usłonecznienie [h] 77 80 125 186 265 291 314 302 240 169 77 57 2183
Źródło: climatebase.ru[17] (od 2000 r.)
Średnia dobowa temperatura morza (°C)[18]
Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Rok
4,2 3,2 3,9 8,4 16,0 21,3 24,1 24,2 21,6 16,7 11,7 7,4 13,6

Demografia

edytuj

Historyczny udział poszczególnych narodowości i grup etnicznych w populacji miasta na podstawie danych ze spisów powszechnych Imperium Rosyjskiego, Związku Radzieckiego i Ukrainy:

1897

  1. Rosjanie: 198 233 (49,09%)
  2. Żydzi: 124 511 (30,83%)
  3. Ukraińcy: 37 925 (9,39%)
  4. Polacy: 17 395 (4,31%)
  5. Niemcy: 10 248 (2,54%)
  6. Grecy: 5086 (1,26%)
  7. Tatarzy: 1437 (0,36%)
  8. Ormianie: 1401 (0,35%)
  9. Białorusini: 1267 (0,31%)
  10. Francuzi: 1137 (0,28%)
  11. Włosi: 717 (0,18%)
  12. Czesi: 616 (0,15%)
  13. Bułgarzy: 600 (0,15%)[21]

1926

  1. Rosjanie: 162 789 (39,97%)
  2. Żydzi: 153 243 (36,69%)
  3. Ukraińcy: 73 453 (17,59%)
  4. Polacy: 10 021 (2,40%)
  5. Niemcy: 5522 (1,32%)
  6. Białorusini: 2501 (0,60%)
  7. Ormianie: 1843 (0,44%)
  8. Grecy: 1377 (0,33%)
  9. Bułgarzy: 1186 (0,28%)
  10. Mołdawianie: 1048 (0,25%)
  11. Litwini: 957 (0,23%)
  12. Karaimi: 602 (0,14%)
  13. Łotysze: 597 (0,14%)[22]

1939

  1. Żydzi: 200 961 (33,26%)
  2. Rosjanie: 186 610 (30,88%)
  3. Ukraińcy: 178 878 (29,60%)
  4. Polacy: 8829 (1,46%)
  5. Niemcy: 8424 (1,39%)
  6. Bułgarzy: 4967 (0,82%)
  7. Mołdawianie: 2573 (0,43%)
  8. Ormianie: 2298 (0,38%)[19]

2001

  1. Ukraińcy: 622 900 (61,6%)
  2. Rosjanie: 292 000 (29,0%)
  3. Bułgarzy: 13 300 (1,3%)
  4. Żydzi: 12 400 (1,2%)
  5. Mołdawianie: 7600 (0,7%)
  6. Białorusini: 6400 (0,6%)
  7. Ormianie: 4400 (0,4%)
  8. Polacy: 2100 (0,2%)[20]

Zabytki i atrakcje turystyczne

edytuj
 
Teatr Opery i Baletu
 
Filharmonia w Odessie
 
Schody Potiomkinowskie
 
Kościół św. Piotra Apostoła
 
Pasaż

Gospodarka

edytuj
 
Dworzec główny

W mieście rozwinął się przemysł maszynowy, stoczniowy, chemiczny, elektrotechniczny, spożywczy, skórzany, włókienniczy oraz rafineryjny[24].

Jest też dużym centrum uzdrowiskowym. Posiada liczne plaże i sanatoria.

Transport

edytuj

Odessa to największy port morski Ukrainy, przeładowujący ziarno, cukier, węgiel, cement, metale, drewno i produkcję przemysłu maszynowego. To także baza floty morskiej, oraz duży węzeł kolejowy ze stacją Odessa.

W Odessie znajduje się także międzynarodowy port lotniczy.

Nauka i oświata

edytuj
 
Uniwersytet Medyczny

Muzea

edytuj
 
Muzeum Archeologiczne
  • Muzeum Archeologiczne w Odessie
  • Odeskie Muzeum Sztuki
  • Muzeum Literatury w Odessie
  • Odeskie Muzeum Numizmatyczne
  • Odeskie Muzeum Historii Regionalnej
  • Muzeum Anatomii
  • Muzeum Kina
  • Muzeum Zoologiczne Uniwersytetu w Odessie

Sport

edytuj
 
Piłkarze z klubu Czornomoreć Odessa

Odessę w Ukraińskiej Wyszczej Lidze przez czas długi reprezentuje klub piłkarski Czornomoreć Odessa. W 1966 w Odessie odbyły się Europejskie Igrzyska Juniorów w Lekkoatletyce.

W kulturze

edytuj
 
Plaża Łuzaniwka (2015)

Miasto posłużyło za najważniejsze miejsce akcji polskiego filmu Deja vu z 1990 roku. W jednej ze scen główny bohater nawet pojawia się na schodach potiomkinowskich w trakcie nagrywania propagandowego filmu Pancernik Potiomkin[26].

Miasta partnerskie

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Постанова ВР України „Про зміну меж міста Одеси Одеської області”. [dostęp 2014-01-05]. (ukr.).
  2. ↑ UNESCO: The Historic Centre of Odesa. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
  3. ↑ Jan Długosz, Historiae Polonicae, p 367.
  4. ↑ a b R. Weinberg: The Pogrom of 1905 in Odessa: A Case Study, [w: J.D. Klier, S. Lambroza, Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History]. Cambridge, 1992. [dostęp 2013-02-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-05)]. (ang.). J. Klier: Pogroms in the Russian Empire, [w: Yivo Encyclopedia]. [dostęp 2013-02-13]. (ang.).
  5. ↑ Roberg Weinberg: The Revolution of 1905 in Odessa: Blood on the steps. Harriman Institute, 1993. ISBN 0-253-36381-0. [dostęp 2012-11-14]. (ang.).
  6. ↑ P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington DC 2004, ISBN 0-9744934-5-7, s. 181–182.
  7. ↑ P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington DC 2004, ISBN 0-9744934-5-7, s. 190.
  8. ↑ J.D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0, s. 124.
  9. ↑ J.D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0, s. 135.
  10. ↑ Bartosz T. Wieliński, Rumuński reżyser próbuje przełamać zmowę milczenia na temat ludobójstwa Żydów w Odessie w czasie rumuńskiej okupacji, Internetowe wydanie Gazety Wyborczej, 29 marca 2013.
  11. ↑ Polacy w Odessie, Kurier Galicyjski, 26 czerwca 2012 [zarchiwizowane 2015-08-01].
  12. ↑ Nazarenko V., Ukrainian page of Maestro Maliszewski, „Day” („Dzień”) Newspaper, 2010.
  13. ↑ Jahreszeitenklimate nach Troll und Paffen.
  14. ↑ Die Klimatypen der Erde – Pädagogische Hochschule in Heidelberg.
  15. ↑ Climogramas capitales de provincia en España. (hiszp.).
  16. ↑ World Map of Köppen-Geiger Climate Classification. koeppen-geiger.vu-wien.ac.at. (ang.).
  17. ↑ Odessa, Ukraine – climatebase.ru.
  18. ↑ Odessa average sea temperature – seatemperature.org.
  19. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-25].
  20. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | English version | Results | General results of the census | National composition of population | Odesa region [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-11-25].
  21. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-25].
  22. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-25].
  23. ↑ a b c d Polskie rezydencje Odessy i okolic [online], kuriergalicyjski.com [dostęp 2018-08-11] (pol.).
  24. ↑ Odessa, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-02].
  25. ↑ Abrosimow 2009 ↓.
  26. ↑ Ciekawostki – Deja vu (1989) – Filmweb.

Bibliografia

edytuj
  • Karakina, Yelena/Samoilova, Tatyana/Ishchenko, Anna: Touring Odessa, Kyiv 2004, ISBN 966-8137-01-9.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Odessa&oldid=75038110”