Wikipedia

Ormianie

grupa etniczna

Ormianie (orm. Հայեր, Hajér) – naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji z terenów rdzennych etnicznie oraz ludobójstwa dokonanego przez Turków u schyłku XIX (masakry hamidiańskie) i na początku XX wieku (ludobójstwo Ormian), częściowo rozproszeni, tworzą 10-milionową diasporę. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to starożytny naród, mający prawie 2500-letnią historię[6]. Jednocześnie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.[7]

Ormianie
Ilustracja
Od lewej:
Tigranes Wielki, św. Grzegorz Oświeciciel, Iwan Ajwazowski, William Saroyan, Wiktor Ambarcumian i Tigran Petrosjan
Populacja

2010: 10–11 mln (szac.)

Miejsce zamieszkania

Armenia:   3 026 900 (2013 r.)[1]
Rosja:   1 500 000[2]
Stany Zjednoczone:   1 100 000
Francja:   700 000
Iran:   500 000[3]
Gruzja:   250 000
Syria:   190 000
Liban:   140 000
Azerbejdżan:   120 000[4]
Ameryka Południowa:   150 000
Ukraina:   100 000
Turcja:   60 000[5]
Polska:   30 000-70 000
Jordania:   70 000
Kanada:   40 505
Grecja:   35 000
Bułgaria:   10 832
Irak:   10 000
Izrael:   9800
Hiszpania:   8333 (2006)
Egipt:   8200
Reszta świata:   100 000

Język

ormiański

Religia
Chrześcijaństwo
Apostolski Kościół Ormiański
Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
Ormiański Kościół Ewangelicki
Prawosławie
Pokrewne

Indoeuropejczycy

Dwoje ormiańskich dzieci, 1893

Ormianie a Armeńczycy

edytuj

Chociaż w języku polskim funkcjonuje określenie „Armeńczycy”, to jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – „Ormianie” – ukształtowana w czasie wielowiekowej obecności Ormian na terenach Polski. Formę „Armeńczycy” należy stosować wyłącznie na określenie obywateli Republiki Armenii[8].

Język ormiański

edytuj
Osobny artykuł: Język ormiański.

Religia

edytuj
Osobny artykuł: Chrześcijaństwo ormiańskie.

Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:

  1. Apostolski Kościół Ormiański (Narodowy), na który składają się cztery patriarchaty:
  2. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego – siedziba patriarchatu w Bzommar – Liban.
  3. Ormiański Kościół Ewangelicki – zbiorcza nazwa licznych ormiańskich denominacji protestanckich.

Mała grupa Ormian żyjąca głównie w Turcji znana jako Hemshin(inne języki) wyznaje Islam w jego sunnickiej wersji.[9]

Literatura ormiańska

edytuj
 
Diaspora ormiańska
Osobny artykuł: Literatura ormiańska.

Sztuka ormiańska

edytuj

Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. W starożytności powstały też ważne dzieła historyczne i poetyckie (Agathangełos, Buzandaran Patmutiunk, Łazarz z Parpi, Ełisze — Elizeusz, itd). Wcześniej uważano, że najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu, jednak późniejsze odkrycia wskazują, że datuje się ona na koniec VIII lub początek IX w.[10]

Muzyka ormiańska

edytuj

Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów[11] i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w. Popularna stała się grupa System of a Down. Artyści tego zespołu są pochodzenia ormiańskiego, łączą elementy metalu, rocka i muzyki ludowej Armenii, w swoich tekstach niejednokrotnie podejmują kwestie ludobójstwa Ormian w 1915 r.

Kuchnia ormiańska

edytuj
Główny artykuł: Kuchnia ormiańska.

Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo klęsk, wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia, w którym ją przyrządzano.

Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa pachlawa[12] lub gatha), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. spas, kathnow) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.

W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański (lawasz[13]), a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.

Święta ormiańskie

edytuj

Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest na kalendarzu gregoriańskim. Jedynie Ormiański patriarchat Jerozolimy używa kalendarza juliańskiego[14].

Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin i nosi nazwę: Wielkiej Ery Armenii.

Nor Tari (Nowy Rok)

edytuj

W XVII wieku, za pontyfikatu Katolikosa Simeona Jerewanckiego 1 stycznia został przyjęty za pierwszy dzień Nowego Roku. Jednak już dużo wcześniej w różnych częściach Armenii dzień ten był obchodzony jako początek Nowego Roku. 31 grudnia spożywana jest w Armenii tradycyjna, noworoczna kolacja. Przy stole zbiera się cała rodzina, zaś wraz z przywitaniem Nowego Roku głowa rodziny podnosi toast życząc całej rodzinie pomyślności w nadchodzącym roku. Po złożeniu życzeń następuje rozdanie prezentów spod choinki. W tym dniu goście są szczególnie mile widziani.

Surb Cnund (Dzrorhneq) 6 stycznia (Boże Narodzenie)

edytuj

Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt Kościoła Ormiańskiego. Obchodzi się je 6 stycznia jako Narodziny i Chrzciny Jezusa. Między 1 a 6 stycznia w domach zostawia się płomyk na znak jedności między Nowym Rokiem a Bożym Narodzeniem. W Kościele Apostolskim już 5 stycznia podczas mszy podaje się promyk światła. Natomiast 6 stycznia po mszy w wodach Jordanu obchodzi się symboliczne Chrzciny Syna Bożego, pod nazwą „dzrorhneq” (święcenie wody). Podczas tej ceremonii kapłan umieszcza w wodzie krzyż i dodaje krople „meronu” (mikstura przygotowana z oleju wielokwiatowego). Następnie święconą wodę rozdaje wśród wszystkich wiernych.

Trndez

edytuj

13 lutego obchodzi się w Armenii Trndez (Tiarn Aradż – Tirodżn endaradż: Witanie Pana). Tego dnia wieczorem ludzie palą ogniska i skaczą nad ogniem, w taki sposób jakby wyrzucają problemy, choroby itp. do ognia w ten sposób oczyszczają się zarówno duchowo jak i fizycznie. Owa tradycja przetrwała jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Po chrzcie Armenii (301) r. owa tradycja przetrwała, przekształciła się jednak w uroczystość Witania Pana.

Wardananc Ton (Święto Wardananc)

edytuj

W roku 451 u brzegów rzeki Txmut w wiosce Awarajr, miała miejsce bitwa pod Awarajr. W obronie ojczyzny i świętej wiary oddali życie niemal wszyscy ormiańscy żołnierze wraz z dowódcą armii, Wardanem Mamikonianem. W ten sposób dołączyli do grona świętych, a rocznicę bitwy włączono do kalendarza Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.

Święto Wardananc obchodzi się pierwszego tygodnia Barekiendana (początek wielkiego postu) pierwszego tygodnia w czwartek (tzw. tłusty czwartek). „Wardananc Ton” jest nie tylko obchodzony jako święto kościelne, lecz jest również świętem państwowym. W tym dniu organizowane są uroczystości patriotyczne.

Cechaspanutjan Zoheri Hishataki (Dzień poświęcony pamięci Ofiar Ludobójstwa)

edytuj

Co roku 24 kwietnia tysiące Ormian udają się na poderewańskie wzgórze Cicernakaberd, by oddać hołd ofiarom ludobójstwa Ormian.

Osobny artykuł: Ludobójstwo Ormian.

Cachkazard

edytuj

Siódma niedziela wielkiego postu nazywana jest Cachkazardem. Kościół ormiański uznaje ten dzień za pamiątkę przywitania w Jezusa w Jerozolimie gałązkami drzewa oliwnego. Dawniej przystrajano tego dnia kościoły gałązkami drzew, natomiast współcześnie gałązki są błogosławione i rozdawane wśród wiernych.

Surb Zatik (Harutjun) (Zmartwychwstanie)

edytuj

Jedno z najważniejszych świąt kościelnych. W dniu Surb Zatik świętuje się zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.

Tradycją towarzyszącą temu świętu jest malowanie jajek. Jajko maluje się czerwonym barwnikiem. Według świętego Grzegorza z Tatev jajko jest symbolem świata. Skorupa zewnętrzna jest metaforą nieba, białko – wody, żółtko – ziemi. Zaś czerwony barwnik przypomina, że cały świat został ocalony krwią Chrystusa.

Surb Hambardzman (wiczaki) Ton (Święto Wniebowstąpienia)

edytuj

Po czterdziestu dniach Zmartwychwstania świętuje się wniebowstąpienie Chrystusa. Ten dzień również jest znany pod nazwą „losowania dobrej przyszłości”.

Słynni Ormianie

edytuj

Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą:

Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego można wymienić takie postaci, jak:

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ National Statistical Service of the Republic of Armenia: The Demographic Handbook of Armenia, 2013 – Part 2. Population. [dostęp 2014-04-11]. (ang.).
  2. ↑ 2002 Rosyjski spis powszechny zarejestrował 1 130 491 Ormian (0,78% populacji).
  3. ↑ Encyclopedia Orientu podaje, że 500 000 mieszkańców Iranu należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.
  4. ↑ Rejon dawnego Górskiego Karabachu. Stan sprzed spacyfikowania regionu przez Azerbejdżan.
  5. ↑ name="https://web.archive.org/web/20100501063653/http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=161291 www.todayszaman.com: Turkish "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey" "Containing detailed statistics about the minority groups in Turkey, the report reveals that 45,000 of approximately 60,000 Armenians reside in İstanbul">www.todayszaman.com: Turkish "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey" "Containing detailed statistics about the minority groups in Turkey, the report reveals that 45,000 of approximately 60,000 Armenians reside in İstanbul.". todayszaman.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-01)].
  6. ↑ Poezja armeńska antologia od starożytności do lat 70. [online], multikulturalny, 1 sierpnia 2018 [dostęp 2021-01-19] (pol.).
  7. ↑ Data tradycyjna: nowsze badania wskazują, że mogło to być w 313 lub 314 r. (K. Stopka, Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV – XV w.), Kraków 2002, ISBN 83-88857-34-7.)
  8. ↑ Czy przymiotnikiem od nazwy „Armenia” jest „armeński”, czy „ormiański”? [online] [dostęp 2021-02-12] (pol.).
  9. ↑ The Hemshin: A Community of Armenians Who Became Muslims – Asbarez.com [online] [dostęp 2024-01-05] (ang.).
  10. ↑ Krzysztof Stopka, Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.), Kraków: PAU, 2002, ISBN 83-88857-34-7, OCLC 68667720.
  11. ↑ gusan – ludowy poeta i kompozytor
  12. ↑ Odpowiednik polskich faworków
  13. ↑ Duszone warzywa (papryka, bakłażan, pomidory) – 250 g, oraz ryż – 200 g, delikatnie przyprawione, zawinięte w cienki chleb
  14. ↑ Armenian Church Calendar. [dostęp 2024-01-10]. (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
  • Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
  • Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
  • Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
  • Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
  • Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
  • Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
  • Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
  • Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
  • Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
  • Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
  • Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
  • Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
  • Stefanowicz K., Życie i twórczość Antoniego Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 48/49, 2007, Kraków, s. 36-46.
  • Stefanowicz K., Życie i twórczość Kajetana Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 50/51, 2007. Kraków, s. 42-60.
  • Stefanowicz Krzysztof, Rotmistrz Kajetan Stefanowicz, Sowiniec-Półrocznik Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 34/35, czerwiec-grudzień 2009, s. 81-86.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ormianie&oldid=74928198”