Kraków

miasto, stolica województwa małopolskiego

Kraków, Stołeczne Królewskie Miasto Kraków – miasto na prawach powiatu położone w południowej Polsce nad Wisłą, drugie co do liczby mieszkańców[1]. Formalna stolica Polski do 1795 roku i miasto koronacyjne oraz nekropolia królów Polski. Od 1000 roku nieprzerwanie stolica diecezji krakowskiej (jednej z pięciu w ówczesnej Polsce), a od 1925 archidiecezji i metropolii. Lokowany przed 1228 rokiem, ponownie w 1257 r.[5]. Od odzyskania niepodległości w 1918 r. miasto wojewódzkie (od 1999 r. siedziba władz województwa małopolskiego), jest także centralnym ośrodkiem metropolitalnym aglomeracji krakowskiej i Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. Kraków jest stolicą historycznej Małopolski. Leży na obszarze Bramy Krakowskiej, Niecki Nidziańskiej i Pogórza Zachodniobeskidzkiego.

Kraków
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Wawel, Kościół Mariacki, Rynek Główny, Barbakan, Teatr Słowackiego, Kraków Główny, Aleja Róż w Nowej Hucie, Kopiec Piłsudskiego, Bazylika Bożego Ciała, Arka Pana, Collegium Maius
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Cracovia urbs celeberrima

(Kraków miasto najwspanialsze)

Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Aglomeracja

krakowska

Prawa miejskie

przed 1228 (1257)

Prezydent

Aleksander Miszalski

Powierzchnia

326,85[1] km²

Wysokość

188–383[2] m n.p.m.

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość


807 644[3]
2471 os./km²

Strefa numeracyjna

12

Kod pocztowy

30-001 do 31-999

Tablice rejestracyjne

KR, KK[4]

Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Kraków”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kraków”
Ziemia50°03′41″N 19°56′18″E/50,061389 19,938333
TERC (TERYT)

1261011

SIMC

0950463

Hasło promocyjne: Magiczny Kraków
Urząd miejski
plac Wszystkich Świętych 3-4
31-004 Kraków
Strona internetowa
BIP

W Krakowie mieszczą się główne siedziby m.in.: Polskiej Akademii Umiejętności, Narodowego Centrum Nauki, Instytutu Nafty i Gazu – Państwowego Instytutu Badawczego, Instytutu Zootechniki – Państwowego Instytutu Badawczego, Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury[6], struktury dowodzącej Wojskami Specjalnymi[7][8], Centrum Operacji Lądowych – Dowództwa Komponentu Lądowego[9], Polskiego Związku Narciarskiego[10], Operacyjno-Strategicznego Dowództwa Unii Europejskiej[11], Centrum Eksperckiego Kontrwywiadu NATO[12], Narodowego Centrum Radioterapii Hadronowej[13], Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej[14] i Instytutu Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna[15].

W mieście od 1364 roku działa najstarsza polska uczelnia – Uniwersytet Jagielloński oraz działają placówki kulturalne o znaczeniu i statusie narodowym m.in.: Zamek Królewski na Wawelu, Narodowy Stary Teatr, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, Muzeum Narodowe, Panteon Narodowy[16], Krypta Zasłużonych na Skałce, Krypta Wieszczów Narodowych na Wawelu, Archiwum Narodowe[17], Biblioteka Jagiellońska, Instytut Książki[18], Instytut Literatury[19], Narodowe Centrum Nauki, Narodowe Centrum Rugby[20], Europa Nostra[21].

Miasto na prawach powiatu pełni funkcję centrum administracyjnego, kulturalnego, edukacyjnego, naukowego, gospodarczego, usługowego i turystycznego. Kraków jest drugim co do wielkości, po Warszawie, rynkiem nowoczesnej powierzchni biurowej[22] (ponad milion metrów kwadratowych powierzchni biurowej)[23], a także jednym z kluczowych węzłów kolejowych w Polsce.

Położenie

edytuj

Kraków jest położony w południowej Polsce, w środkowo-zachodniej części województwa małopolskiego nad Wisłą; na jego terenie znajdują się ujścia wiślanych dopływów: Białuchy (dolny bieg Prądnika), Rudawy, Dłubni, Drwiny Długiej i Wilgi. Kraków jest położony u zbiegu kilku krain geograficznych: Bramy Krakowskiej, Kotliny Oświęcimskiej, Kotliny Sandomierskiej, Pogórza Zachodniobeskidzkiego, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Położenie Krakowa sprawia, że jest on bazą dla wycieczek w polskie góry, czy wypadów do malowniczej Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Miasto ma rozciągłość południkową 18 kilometrów i równoleżnikową 31 kilometrów[24]. W granicach administracyjnych Krakowa przecinają się południk 20°E z równoleżnikiem 50°N (jedyny przypadek przecięcia o pełnych dziesiątkach stopni w Polsce)[25][26][27].

Z Krakowem sąsiadują gminy: Igołomia-Wawrzeńczyce, Kocmyrzów-Luborzyca, Koniusza, Liszki, Michałowice, Mogilany, Niepołomice, Skawina, Świątniki Górne, Wieliczka, Wielka Wieś, Zabierzów, Zielonki. Gminy te należą do trzech powiatów sąsiadujących z Krakowem: krakowskiego, wielickiego oraz proszowickiego.

Środowisko naturalne

edytuj

Wydłużoną równoleżnikowo oś miasta stanowi dolina Wisły. Sieć rzeczną tworzy Wisła, jej prawy dopływ Wilga oraz dopływy lewe: Rudawa, Białucha, Dłubnia, Sanka i inne. Kraków leży w strefie klimatu umiarkowanego. Najwyższym szczytem miasta jest Wzgórze Sowiniec (358 m n.p.m.).

Klimat

edytuj

Rekord ciepła: 38,4 °C (30 czerwca 1833)[28]

Rekord zimna: −38,1 °C (Mydlniki, 10 lutego 1929), −35,5 °C (Rakowice, 10 lutego 1929), −33,1 °C (Obserwatorium Astronomiczne UJ, 10 lutego 1929)[29]

Rekord opadów: 313 mm (lipiec 1903)[28]

Wartości średnie dla kolejnych miesięcy roku:

Średnia temperatura i opady dla Krakowa
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] 1.2 3.0 7.8 14.4 19.8 22.3 24.6 24.1 18.9 13.9 6.9 2.1 13,3
Średnie dobowe temperatury [°C] −2.1 −0.6 3.5 8.9 14.2 16.9 19.0 18.5 14.0 9.2 3.5 −0.9 8,7
Średnie temperatury w nocy [°C] −5.3 −4.2 −0.9 3.4 8.5 11.5 13.4 12.8 9.0 4.5 0.0 −3.8 4,1
Opady [mm] 37.5 29.7 40.2 46.4 81.2 86.4 87.9 75.7 62.4 43.2 42.1 38.8 671,5
Średnia liczba dni z opadami 16 16 15 13 15 15 15 13 12 13 16 17 175
Źródło: Światowa Organizacja Meteorologiczna[30]

Struktura użytkowania terenu

edytuj
Struktura użytkowania gruntów (2005)[31]
Rodzaj Powierzchnia %
Użytki rolne 10 345 ha 31,65%
Lasy i grunty leśne 1172 ha 3,59%
Pozostałe grunty i nieużytki 21 167 ha 64,76%
Razem (Σ) 32 684 ha 100%
Użytki rolne w mieście (2005)[31]
Rodzaj Powierzchnia %
Grunty orne 8272 ha 79,96%
Łąki 1500 ha 14,50%
Pastwiska 370 ha 3,58%
Sady 203 ha 1,96%
Użytki rolne (Σ) 10 345 ha 100%


Przyroda

edytuj

Parki i ochrona przyrody

edytuj
 
Park Lotników Polskich – największy park miejski w Krakowie.

W Krakowie znajdują się 43 parki, które łącznie zajmują ok. 397 ha[32], co stanowi nieco ponad 1% całkowitej powierzchni miasta.

W Krakowie jest 5 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 48,6 ha (0,15% powierzchni miasta)[33]. Na obszarze miasta Krakowa znajdują się niewielkie zielone obszary wchodzące w skład Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Zespół ten zajmuje się ochroną terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej m.in. fragmenty parku Bielańsko-Tynieckiego, Tenczyńskiego oraz Dolinek Krakowskich, wraz z ich otulinami. Ponadto ostoja przyrodnicza Jury Krakowsko-Częstochowskiej wchodzi w skład programu CORINE biotopes ze względu na swoją florę, faunę, geomorfologię i krajobraz.

Zachodnia część Krakowa stanowi tzw. Obszar Krakowski i podlega polskiej sieci ekologicznej, a część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki Wisły. Rzeki, ich doliny oraz zbiorniki wodne to jedne z najciekawszych z przyrodniczego punktu widzenia miejsc w Krakowie. W południowej części stoków wzgórz wapiennych oferują one warunki do rozwoju roślinności ciepłolubnej muraw i zarośli kserotermicznych.

Rezerwaty i pomniki przyrody

edytuj
Osobny artykuł: Pomniki przyrody w Krakowie.
Nazwa rezerwatu Powierzchnia Przedmiot ochrony
Bielańskie Skałki 1,73 ha spontaniczne procesy sukcesji biocenoz leśnych na skalistym, dawniej pozbawionym lasu terenie
Bonarka 2,29 ha rezerwat geologiczny, uskoki geologiczno-tektoniczne, powierzchnie abrazyjne, odsłonięte utwory jurajskie, kredowe
i trzeciorzędowe
Panieńskie Skały 6,41 ha wąwóz jurajski z wychodniami skał wapiennych, naturalny las bukowy i grądowy.
Skałki Przegorzalskie 1,38 ha skała z roślinnością kserotermiczną
Skołczanka 36,77 ha zrębowe wzgórze wapienne ze zróżnicowanymi biocenozami, stanowisko fauny środowisk kserotermicznych, w tym
rzadkich i zagrożonych gatunków owadów

W Krakowie jest 260 pomników przyrody, w większości drzew[34]. Źródło Świętojańskie w Tyńcu oraz głaz narzutowy przy ul. Spółdzielców są pomnikami przyrody nieożywionej.

Użytki ekologiczne

edytuj

Uzdrowiska

edytuj
 
Wisła oraz Most Dębnicki i bulwary ze Wzgórza Wawelskiego
Osobny artykuł: Uzdrowiska w Krakowie.

Na terenie Krakowa znajdują się 2 uzdrowiska (w obu znajdują się parki):

Zanieczyszczenie powietrza

edytuj

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Kraków został sklasyfikowany jako jedenaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[37].

 
Dolinki Krakowskie

Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co często spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Kraków znajduje się w czołówce rankingu europejskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem. Krakowskie powietrze zanieczyszczone jest przede wszystkim pyłem PM10 i PM2,5 oraz toksycznym benzo(a)pirenem. Skutkiem zanieczyszczenia pyłem, poza oczywistymi konsekwencjami zdrowotnymi, jest zauważalne zmniejszenie przejrzystości powietrza w mieście[38].

 
Zalew Zakrzówek

Źródłem zanieczyszczeń są przede wszystkim piece na paliwa stałe (34%) i napływ pyłu spoza miasta (36%), ale także przemysł lokalny (17%) oraz samochody (13%)[39]. Piece grzewcze odpowiadają także za 68 proc. emisji rakotwórczego benzo(a)pirenu, którego – jak wynika z wyliczeń Krakowskiego Alarmu Smogowego – wdychana przez krakowian ilość w ciągu roku jest taka sama, jak w przypadku wypalenia ok. 2500 papierosów[40].

 
Kopiec Kościuszki i krakowskie Błonia, w tle Las Wolski

Z badań przeprowadzonych przez naukowców Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Columbia University w Nowym Jorku wynika, że mieszkanki Krakowa, które w okresie ciąży były eksponowane na PM2.5 powyżej 35 µg/m³, rodziły dzieci z masą urodzeniową niższą średnio o 128 gramów, mniejszą długością ciała oraz mniejszym o przeciętnie 0,3 cm obwodem główki. W zimie, mieszkańcom Krakowa zaleca się skracanie czasu przebywania na otwartym powietrzu oraz odradza się wysiłku fizycznego, na przykład biegania[41]. Równocześnie Kraków w 2015 r. zanotował najkorzystniejsze parametry trwania życia spośród polskich podregionów[42]. Miasto zwiększyło budżet na walkę ze smogiem, uchwalono także przepis zakazujący spalania węgla w piecach grzewczych. Zakaz miał wejść w życie w 2018 r., jednak w sierpniu 2014 r. został uchylony przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie. Kolejną próbę wprowadzenia zakazu podjęto w styczniu 2016. Według przyjętej wtedy uchwały od 1 września 2019 r. na terenie Krakowa nie można palić m.in. węglem oraz drewnem[43].

 
Stężenie PM10 w Krakowie przy Al. Krasińskiego

Toponimia

edytuj

Za pełny tytuł miasta przedstawia się Stołeczne Królewskie Miasto Kraków. Kraków jest depozytariuszem[44] polskiego godła. Jako jedyne miasto w Polsce ma prawo używać w herbie godła Państwa Polskiego. Taka możliwość, według symboliki heraldycznej, przysługuje jedynie miastom i regionom stołecznym[45].

Autorem pierwszego źródła piśmiennego, w którym w 966 pojawia się Kraków jest Ibrahim ibn Jakub. W dokumentach łacińskich w 973 występuje w formie Cracoua.

Językoznawca Jerzy Nalepa twierdzi, że rdzeń krak oznacza odgałęzienie rzeczne[46].

Miasta o podobnych nazwach znajdują się we wschodnich Niemczech i w Austrii, zamieszkałych niegdyś przez Słowian: np. Cracau – prawobrzeżna dzielnica Magdeburga, Krackow, kilka kilometrów od granicy polsko-niemieckiej, na południowy zachód od Szczecina, Krakow am See, na południe od Rostocku, Krakau – 100 km na zachód od Graz, 30 km na północ od Villach i Klagenfurtu. W Czechach, w powiecie Rakownickim jest miejscowość Krakov, z niedalekim zamkiem Krakovec, kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Pragi. Ukraiński Krakowiec, na granicy polsko-ukaraińskiej leży na południowy wschód od Lubaczowa.

Według legendy zapisanej w końcu XII wieku przez Wincentego Kadłubka nazwa Krakowa pochodzi od imienia księcia Kraka, natomiast w legendach czeskich występuje postać księcia Kroka.

Do historycznej funkcji Krakowa odnosi się jego pełna nazwa[47]Stołeczne Królewskie Miasto Kraków usankcjonowana prawnie przez Radę Ministrów, jak i wcześniej przez naczelne władze państwowe II Rzeczypospolitej, które używały tej nazwy w swoich aktach prawnych[48][49]. Również nazwy skróconej, tj.: st. król. miasto Kraków, st.kr. miasto Kraków albo stoł. król. miasto Kraków. Niektóre z tych aktów prawnych obowiązują do dzisiaj[50][51]. Na arenie międzynarodowej Kraków postrzegany jest jako „duchowe i naukowe serce Polski”[52].

Zobacz też: Carrodunum.

Historia

edytuj
 
Przywilej lokacyjny Krakowa z 1257 r.
 
Widok Krakowa w Kronice Hartmanna Schedla, 1493
 
Panorama Wawelu pod koniec XVI w., ilustracja w Civitates Orbis Terrarum Brauna i Hogenberga.
 
Kraków i okoliczne miejscowości, Civitates orbis terrarum, 1618
 
Przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku w Krakowie – 24 marca 1794 r. – obraz Franciszka Smuglewicza
 
Przybycie Józefa Poniatowskiego do Krakowa – 14 lipca 1809 r. – obraz Michała Stachowicza
 
Plac Jana Matejki powstał w XIX w. w okresie modernizacji i przebudowy miasta
 
Kraków w 1915 r. na jednej z pierwszych w Polsce fotografii barwnych

Kraków jest jednym z najstarszych miast Polski, z wieloma wartościowymi obiektami architektonicznymi. Działa w nim wiele instytucji i placówek kulturalnych gromadzących bezcenne zabytki. W przeszłości miasto należało do Ligi Hanzeatyckiej zrzeszającej najważniejsze ośrodki handlowe w Europie.

Do 1795 r. Kraków był formalnie stolicą Polski, a do 1611 r. siedzibą władców państwa polskiego. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[53]. Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[54].

Średniowiecze

edytuj

Pierwszą udokumentowaną wzmianką o Krakowie jest relacja kordobańskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba z 965 r., w której wspomina o otoczonym lasami bogatym grodzie, leżącym na skrzyżowaniu szlaków handlowych[55].

Najstarszy ośrodek osadniczy znajdował się m.in. na obronnym Wawelu i był jednym z grodów w plemiennym państwie Wiślan. Ziemie Wiślan mogły przez pewien czas, w ostatniej ćwierci IX w., znajdować się pod władaniem Państwa Wielkomorawskiego, nie ma jednak na to bezpośrednich dowodów. Przypuszczalnie w X w. (najprawdopodobniej w latach ok. 960 – ok. 986) Kraków wszedł w zależność od Czech, jednakże teza o przynależności grodu do Czech jest też podważana[56]. Około 990 r. gród znalazł się w granicach państwa piastowskiego, stając się z czasem jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis)[57]; próby dokładnego ustalenia czasu wcielenia do państwa Piastów oscylują pomiędzy 987 a 989. Pierwsza wiarygodna pisemna wzmianka o Krakowie pochodzi z dokumentu Dagome iudex z ok. 992 r. Nad Wisłą obok Wawelu, niewielkim wzgórzu z jurajskiego wapienia, według legendy stała niegdyś świątynia pogańska, na miejscu której zbudowano następnie kościół romański pw. św. Michała Archanioła. Co najmniej od 1000 w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, a za panowania Kazimierza Odnowiciela Kraków stał się główną siedzibą książęcą.

W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora, z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1241 r. miasto zostało zniszczone podczas najazdu mongolskiego. Mogło to zadecydować o niepowodzeniu pierwszej lokacji Krakowa, którą najprawdopodobniej planowano na początku XIII wieku. W dniu 5 czerwca 1257 r., wzorując się na Wrocławiu[58], książę Bolesław V Wstydliwy, jego matka Grzymisława i żona św. Kinga nadali miastu przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim w Koperni koło Pińczowa. Zasadźcami byli trzej wójtowie: Gedko Stilvoyt, Jakub z Nysy i Dytmar Wolk z Wrocławia. Nowo wytyczone miasto zostało zasiedlone głównie przez przybyszów ze Śląska i Niemiec, co tłumaczy fakt posługiwania się językiem niemieckim przez mieszczaństwo krakowskie do XVI w. Wtedy też powstał charakterystyczny szachownicowy układ miasta, w który wpasowano zachowane elementy wcześniejsze (ul. Grodzka, kościół Mariacki). Pomiędzy Krakowem a Wawelem istniała osada Okół, dawne podgrodzie, która została wcielona do Krakowa przez króla Władysława Łokietka po buncie wójta Alberta.

Kraków uzyskał prawo składu w 1306 r.[59]

W 1320 r. w katedrze wawelskiej koronowano Władysława Łokietka, kończąc symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd, aż do 1734 r., Kraków był miejscem koronacji królów Polski.

W XIV wieku na przedmieściach Krakowa powstały dwa kolejne miasta: na południu Kazimierz (1335) i na północy Kleparz (1366).

Jako stolica jednego z mocarstw europejskich w XV i XVI wieku, Kraków rozwijał się pod względem architektonicznym, handlowym, rzemieślniczym, kulturalnym i naukowym. Kompleks zamkowy na Wawelu przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym. Odnowiono powstały w 1364 r. uniwersytet. Zbudowany został również Barbakan razem z okręgiem murów miejskich.

Dzieje nowożytne (druga połowa XV wieku–XIX wiek)

edytuj

Kraków po przeniesieniu dworu królewskiego

edytuj

Od 1493 roku obywatelstwo Krakowa dawało przywilej do posiadania ziemi[60].

Po unii lubelskiej i powstaniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kraków znalazł się na uboczu wielkiego państwa. Sejmy i elekcje nowych monarchów odbywały się pod Warszawą, położoną mniej więcej w połowie drogi między stolicami Korony i Litwy.

Od 1596 r. rozpoczął się proces przenoszenia dworu królewskiego Zygmunta III Wazy z Krakowa do Warszawy, zakończony ok. 1611 r. Warszawa uzyskiwała tytuł miasta rezydencjalnego Jego Królewskiej Mości, jednak Kraków do ostatniego rozbioru Polski pozostawał formalną stolicą Rzeczypospolitej[61][62]. Katedra na Wawelu pozostała miejscem koronacji i pochówków królów Polski, zaś Kraków – stołecznym i królewskim miastem, w którym funkcjonowały pozostałe instytucje stołeczne takie jak np. skarbiec koronny. Nawet w czasach późniejszych wezyr turecki Kara Mustafa, pisał w korespondencji do związanego z Wilanowem Jana III Sobieskiego: „zniszczę Twój Kraków...”.

Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej rozpoczął się upadek Krakowa. Zniszczenia wojenne mocno nadszarpnęły pozycję miasta i zahamowały jego rozwój. Po raz pierwszy Kraków został zniszczony przez obce wojska w 1655 r., podczas „potopu szwedzkiego” (przedmieścia ucierpiały jednak mocno już w 1587, podczas próby zdobycia miasta przez arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga). W latach 1656–1657 nastąpiło kolejne oblężenie miasta, tym razem bronionego przez Szwedów.

Austro-Węgry i Galicja

edytuj
 
Mapa Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846)

W XVIII w. Kraków był zdobywany przez wojska pruskie, szwedzkie, austriackie i rosyjskie. 24 marca 1794 na rynku krakowskim przysięgę Narodowi złożył naczelnik Tadeusz Kościuszko rozpoczynając tym samym powstanie.

15 czerwca 1794 r. do Krakowa wkroczyły wojska pruskie. Prusacy obsadzili Wawel i założyli tam składy wojskowe. Zrabowano klejnoty i insygnia koronacyjne ze skarbca koronnego, które przewieziono do Berlina, a następnie częściowo włączono do skarbca pruskiego oraz przetopione lub spieniężone na potrzeby wojenne. Prusacy opuścili Kraków w 1795 r.[63]

 
Kraków, ziemia krakowska, Małopolska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Po III rozbiorze Polski Kraków zajęli Austriacy. Aleksander Rożniecki – dowódca kawalerii uczestnicząc w wojnie austriacko-polskiej, począwszy od Raszyna, z oddziałem – forpocztą, dotarł do Krakowa 14 lipca 1809 r. (dzień przed ks. Poniatowskim) i przełamał ostatni opór Austriaków przed zwycięskim wkroczeniem księcia.

14 października 1809 r., na mocy traktatu z Schönbrunn, Kraków i Podgórze zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego jako stolica departamentu. W 1813 r. został siedzibą rządu Księstwa Warszawskiego[64]. W latach 1815–1846 stanowił stolicę niewielkiego powierzchniowo, formalnie niepodległego państwa – Rzeczypospolitej Krakowskiej. W tym okresie rozpoczęła się gruntowna modernizacja i przebudowa miasta, które wciąż tkwiło w średniowiecznym układzie urbanistycznym. Zburzono większość murów miejskich, zasypano fosę, na miejscu której powstał park – Planty. Po powstaniu krakowskim, zorganizowanym przeciwko dominacji austriackiej, ale i faktycznie przeciwko trzem zaborcom naraz (czyli tzw. „państw opiekuńczych” Rzeczypospolitej Krakowskiej), miasto zostało w 1846 r. zaanektowane przez Austrię, w której granicach pozostawało do 1918 r. Nazwę Rzeczpospolita Krakowska zastąpiono nową: Wielkie Księstwo Krakowskie. Odtąd cesarz austriacki używał tytułu Wielki Książę Krakowa.

W 1850 wielki pożar zniszczył ok. 10% powierzchni miasta.

Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 2099 budynkach w Krakowie na obszarze 832 hektarów mieszkały 91 323 osoby, z czego 64 209 (70,3%) było katolikami, 25 670 (28,1%) wyznawcami judaizmu, 727 (0,8%) grekokatolikami, a 717 (0,8%) innej religii lub wyznania, 78 563 (86%) było polsko-, 6576 (7,2%) niemiecko-, 219 (0,2%) rusko-, a 1092 (1,2%) innojęzycznymi[65].

XX wiek

edytuj

Początek XX wieku i dwudziestolecie międzywojenne

edytuj
 
Anglojęzyczny plakat zachęcający zagranicznych turystów do odwiedzenia Krakowa i okolic, 1931
 
Nowy ratusz (Magistrat) d. miasta Podgórza, które do 1915 r. było samodzielnym miastem

W początku nowego stulecia zaszły w Krakowie poważne zmiany – również w infrastrukturze technicznej miasta. 14 lutego 1901 r. – za prezydentury Józefa Friedleina – otwarto miejskie wodociągi wówczas imienia Franciszka Józefa. Zbiornik na wodę zbudowano u podnóża kopca Kościuszki, 49 m nad poziomem Rynku. Woda spływała do miasta rurą o średnicy 70 cm i wypełniała sieć wodociągową o długości 66 kilometrów. Początkowo, w liczącym 80 tys. mieszkańców Krakowie, przypadał statystycznie w ciągu doby jeden litr wody wodociągowej na osobę[66].

12 lipca 1903 r. Kraków nawiedziła powódź – największa od 1813. Stan Wisły w mieście osiągnął 4 m 52 cm. Zagrożony zerwaniem był most Podgórski, woda zagroziła też gazowni miejskiej. Od Podgórza, przez tereny Zawiśla, Zwierzyniec, Błonia krakowskie, aż do Nowej Wsi i Łobzowa powstało ogromne rozlewisko z połączonych wód Wisły, Wilgi i Rudawy. W zalanych dzielnicach komunikacja odbywała się łodziami i tratwami. Pod wpływem tej klęski żywiołowej postanowiono przeprowadzić regulację Rudawy w połączeniu z wytyczeniem jej nowego koryta. Projekt został zrealizowany w latach 1903–1910. Nowe ujście Rudawy zostało umieszczone pod kątem prostym do Wisły, skutkiem czego odcięta została część zabudowań klasztoru Norbertanek. Zburzono też ostatni w Krakowie młyn. Znacznym zmianom uległo również bezpośrednie otoczenie klasztoru – powstał nasyp i grobla z nową drogą oraz wysoki most. Przemiany te spowodowały liczne protesty miłośników zabytków[67]. Kolejnej dużej powodzi miasto doświadczyło w 1925 r.[68] W latach 1910–1915 ogłoszono i częściowo wprowadzono plan regulacyjny Wielkiego Krakowa, w ramach którego włączono w granice administracyjne Krakowa znajdujące się w jego otoczeniu miasta, osady i wsie.

W 1915 r. włączono do Krakowa Podgórze, miasto założone w 1784 r. na przeciwległym brzegu Wisły.

6 sierpnia 1914 r. wyruszyła z Krakowa I Kompania Kadrowa z Józefem Piłsudskim na czele. Było to pierwsze polskie wojsko od czasów rozbiorów Polski a de facto kolejny zryw powstańczy[69] w dziejach Rzeczypospolitej. I Kompania przekroczyła granicę Kongresówki z zamiarem wyzwolenia pozostałej części Rzeczypospolitej. Udział mieszkańców Krakowa w przygotowaniu[69] tego zrywu był decydujący. Niedługo później w Krakowie formowano i z Krakowa na front walki z Rosjanami wyruszały formacje legionowe takie jak w 1914 r. 3 Pułk Piechoty Legionów.

W początku 1918 r. wzmogły się w Krakowie nastroje niepodległościowe, czego wyrazem była manifestacja 20 stycznia. Sytuację pogorszyło ogłoszenie 11 lutego postanowień traktatu brzeskiego. Demonstracje rozpoczęły się 12 lutego od zdemolowania konsulatu pruskiego, a 18 lutego odbyła się wielka manifestacja protestacyjna na Rynku Głównym. Strajk podjęli kolejarze, którzy zatrzymali w okolicach Chrzanowa pociąg z wojskiem skierowanym do miasta przez zaniepokojone władze austriackie. Na ogrodzeniu parceli na rogu Rynku Głównego i ul. św. Jana oraz na drzewach wzdłuż linii A–B pojawiły się plakaty z napisami godzącymi w zaborcę, które zdjęto dopiero pod groźbą użycia broni. 12 października, w odpowiedzi na manifest Rady Regencyjnej, krakowska Rada Miejska odbyła uroczyste posiedzenie, podczas którego w pełni poparła jego treść. 15 października delegaci polscy w wiedeńskim parlamencie złożyli deklarację, iż odtąd uważają się za obywateli wolnej i zjednoczonej Polski. Wydział Krajowy zwołał następnie w Krakowie posłów sejmowych i do Rady Państwa, którzy 28 października powzięli uchwałę głoszącą, że ziemie polskie w obrębie byłej monarchii austriackiej należą już do Państwa Polskiego, oraz że dla ziem tych tworzy się Komisję Likwidacyjną[70].

28 października 1918 powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele i przejęła pełnię władzy w mieście. Kraków, w wyniku masowej akcji rozbrajania żołnierzy austriackich stał się pierwszym (obok Tarnowa) wolnym od władzy zaborczej miastem Rzeczypospolitej. 31 października po południu pojawiły się w mieście afisze informujące krakowian o tym radosnym fakcie[70].

 
Najstarsza część przedwojennego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej (1931-39), utworzonej w 1364 r.
 
Kopiec Piłsudskiego – największy z pięciu istniejących do dziś krakowskich kopców, usypany w latach 1934–1937

W dwudziestoleciu międzywojennym, tuż po odzyskaniu niepodległości, polskie władze centralne uznały wawelski zamek za gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej, oddany do użytku Naczelnika Państwa, a następnie dla Prezydenta RP – uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., zespół urbanistyczny na Wawelu stał się jedną z oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski. Do dzisiaj zachował się apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego.

Jesienią 1923 r., w wyniku pogarszającej się sytuacji ekonomicznej i konfliktów społecznych, doszło w Krakowie do krwawych starć ulicznych. 5 listopada proklamowano strajk generalny. 6 listopada pod budynkiem Kasy Chorych (Dom Robotniczy) przy ul. Dunajewskiego o godz. 9 doszło do pierwszych starć z policją (rannych zostało 20 policjantów). Później uzbrojony tłum zaatakował kordon policyjny i wojskowy, spychając funkcjonariuszy ku ul. Szewskiej. Doszło do otoczenia i rozbrojenia kompanii wojska. Uzbrojeni w zdobytą broń demonstranci i bojówkarze ruszyli ul. Szczepańską na Rynek i obsadzili Planty. W godzinach przedpołudniowych doszło już do regularnych walk z użyciem broni palnej. Ostrzelany został szwadron ułanów wysłany w rejon ul. Dunajewskiego. Z okien domów i zza filarów Sukiennic ostrzelano inny szwadron, stojący na Rynku obok Odwachu. Wojskowa komenda miasta wysłała do walki trzy samochody pancerne. Jeden z nich, pozbawiony wsparcia piechoty, został zdobyty przez demonstrantów. Koło południa strzały zaczęły cichnąć. Cała zachodnia część miasta znalazła się pod kontrolą strajkujących. W budynku Kasy Chorych przetrzymywano jako jeńców rozbrojonych i rannych żołnierzy. W warunkach chaosu i braku informacji władze poleciły wojsku i policji zaprzestania ognia i wycofania się z ulic. Przystąpiono do negocjacji. Strajkujący unieruchomili gazownię i elektrownię, w wyniku czego już o godz. 17 miasto zaczęło pogrążać się w zupełnych ciemnościach. Walki w Krakowie, zwane powstaniem krakowskim spowodowały śmierć 14 oficerów i żołnierzy; rannych zostało 101 wojskowych i 38 policjantów. Po stronie demonstrantów padło również 14 zabitych. Zginęły też 4 przypadkowe osoby cywilne, a kilkadziesiąt zostało rannych. Ponadto zabito 61 koni, a 70 raniono[71].

W marcu 1936 r. podczas tłumienia strajku w Polskich Zakładach Gumowych „Semperit” i późniejszych demonstracji ulicznych zginęło 8 osób, a 46 osób, w tym 26 policjantów, zostało rannych[72].

Okupacja niemiecka

edytuj
Osobne artykuły: Getto krakowskiePlaszow.
 
Dwujęzyczne obwieszczenie o karze śmierci za zamachy na niemieckie dzieło odbudowy. Kraków 1944.

Wojska niemieckie zajęły miasto 6 dni po rozpoczęciu II wojny światowej. O świcie i po południu 1 września 1939 w nalocie na krakowskie lotnisko Rakowice-Czyżyny uczestniczyło łącznie 150 samolotów Luftwaffe[73]. Pierwszym polskim lotnikiem, który zginął w walce był pilot krakowskiego dywizjonu, kpt. pilot Mieczysław Medwecki. Lotnik, który wystartował wraz z nim ppor. pil. Władysław Gnyś zestrzelił w rejonie Olkusza dwa niemieckie samoloty, które wracały z ataku bombowego na Kraków. Były to pierwsze polskie zwycięstwa powietrzne podczas II wojny światowej. W pierwszym dniu wojny, piloci krakowskiego II Pułku Lotniczego zestrzelili w sumie pięć niemieckich samolotów[74].

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1945) Kraków funkcjonował jako stolica Generalnego Gubernatorstwa. W marcu 1941 okupant niemiecki zamknął w getcie krakowskim około 60 tys. osób uznanych za Żydów według rasistowskich ustaw norymberskich (25% wszystkich mieszkańców Krakowa). Więźniowie getta zostali zamordowani w trakcie akcji likwidacyjnej (13–14 marca 1943) i w obozach koncentracyjnych w Płaszowie, Bełżcu i Auschwitz. Po tej akcji eksterminacyjnej po II wojnie światowej ocalało jedynie około tysiąca krakowskich Żydów[75].

Zagrabiono i wywieziono do Niemiec wiele dzieł sztuki, z których duża część nie powróciła do kraju[76]. Kraków odniósł niewielkie straty podczas bombardowania miasta przez lotnictwo Armii Czerwonej.

W 1939 r. powstała w Krakowie pierwsza w Polsce organizacja konspiracyjna podczas II wojny światowej, Organizacja Orła Białego[77]. Oprócz Krakowskiego Okręgu Armii Krajowej, działała m.in. organizacja harcerska „Szare Szeregi”[78][79], której naczelnictwo mieściło się w Krakowie po upadku powstania warszawskiego[80]. Działalność prowadziły inne, liczne ugrupowania konspiracyjne[81][82]. Istotną rolę w okupowanym mieście odgrywało też konspiracyjne życie kulturalne i oświatowe. Przy ul. Łobzowskiej 6, w sklepie księgarsko-papierniczym, prowadzonym przez Spółdzielnię Księgarską „Czytelnik”, mieścił się punkt spotkań literatów, gdzie zaopatrywano się w podziemną prasę i publikacje. Tam też udzielano materialnego wsparcia pisarzom i artystom krakowskim, wykorzystując dochody sklepu. Okręgowa komórka Tajnej Organizacji Nauczycielskiej miała siedzibę przy pl. Nowym, w lokalu Spółdzielni Księgarskiej „Szkolnica”. Zajmowano się tam dystrybucją podręczników do tajnego nauczania (punkt odbioru dla nauczycieli mieścił się przy pl. Nowym 7 i w sklepie drogeryjnym przy ul. Siennej 7), a także wydawaniem w postaci powielanych skryptów wyczerpanych już podręczników dla klas gimnazjalnych (gotowe skrypty przenoszono do sklepu przy ul. Szewskiej 13, gdzie był zorganizowany punkt rozdziału). Mieścił się tam też punkt kierowania kandydatów na tajne komplety uniwersyteckie. Było to także miejsce spotkań krakowskich literatów, takich jak np. Kazimierz Czachowski, Tadeusz Kudliński, Tadeusz Seweryn, Jan Wiktor, Wojciech Żukrowski; bywał tam też prof. Stanisław Pigoń. Na podstawie zachowanych materiałów Okręgowego Biura Szkolnego w Krakowie, sama tylko „Szkolnica” przekazała w okresie okupacji ok. 30 tys. egzemplarzy książek i podręczników dla tajnej oświaty. Ważną formą pomocy było też wysyłanie paczek żywnościowych do obozów jenieckich oraz opieka nad wysiedlonymi z Warszawy po upadku powstania nauczycielami. Jednym z głównych dostawców uratowanych przed zniszczeniem podręczników była księgarnia Stefana Kamińskiego przy ul. św. Jana 3. Wykupywał on z rąk niemieckich całe księgozbiory z likwidowanych księgarń i bibliotek. Było to kolejne miejsce konspiracyjnych spotkań ludzi podziemnej kultury i oświaty[83].

 
Obalanie pomnika Adama Mickiewicza przez Niemców 17 sierpnia 1940 r.

Kraków miał się stać miastem niemieckim nie tylko z nazwy i składu narodowościowego ludności, ale także z wyglądu zewnętrznego[84]. W tym celu okupant planował zniszczenie polskiego dorobku kulturowego i wyeksponowanie własnej tradycji historycznej. Urbanistyczne „porządkowanie” miasta Niemcy zaczęli od wyburzeń w rejonie Wawelu – ówczesnej siedziby gubernatora dr Hansa Franka. W latach 1940–1941 rozebrano np. kamienicę czynszową zw. „Dębno” u zbiegu ul. Grodzkiej i ul. Podzamcze. Na Kazimierzu zburzono też kilka kamienic, aby odsłonić widok na kościół Bożego Ciała. Pewne zmiany wprowadzono i na samym Wawelu (np. nowy wjazd i brama). Szczególnym zainteresowaniem niemieckich budowniczych cieszyła się jednak zachodnia dzielnica miasta. Spektakularnym osiągnięciem urbanistyki germańskiej miała być reprezentacyjna dzielnica rządowa (Regierungsviertel). Planowano wzniesienie na Błoniach monumentalnego kompleksu gmachów rządowych, nad którym w dalszej perspektywie miały dominować pomniki chwały niemieckiego oręża. W 1941 r. Hans Frank polecił zniwelować kopce Kościuszki i Piłsudskiego, aby na ich miejscu mogły stanąć owe monumenty, ale do realizacji tego planu nie doszło. Okupanci nie zdążyli również rozbudować ratusza, ani też przebudować Rynku Głównego w duchu germańskim. Pozostały tylko plany i szkice[85]. W mieście panowały nastroje powstańcze[86]. Przeprowadzano akcje sabotażowe i likwidacyjne[87][88] np. zamach na wyższych oficerów SS Koppego oraz Krügera, który jest pierwszym w Polsce okupowanej przez hitlerowską Rzeszę Niemiecką zamachem na niemieckiego dygnitarza i nieudany zamach na Hansa Franka[89][90]. Do powstania w Krakowie przygotowywało się polskie Podziemie[91]. Między innymi, polskie zgrupowania partyzanckie skoncentrowane wokół Krakowa[92]. Dowództwo Armii Krajowej nie zdecydowało się jednak ostatecznie na ogłoszenie powstania w Krakowie zarówno z uwagi na niewielką liczbę uzbrojenia Polaków w samym mieście i niemożność znaczącego ich dozbrojenia przez tę część Krakowskiego Okręgu AK, który działał poza miastem[93], jak również w wyniku znacznego rozbicia struktur AK w Krakowie w czasie wielkiej łapanki (tzw. „czarna niedziela”), w obrębie której w ciągu jednego dnia aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego w Płaszowie 15 tys. krakowian[86][94].

Historia najnowsza

edytuj

18 stycznia 1945 wojska 1. Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa zajęły miasto. Kraków jako jedno z niewielu miast polskich nie odniosło podczas wojny większych strat substancji materialnej, zaś w 1946 roku był trzecim najludniejszym miastem w Polsce po Łodzi i Warszawie[95].

W 1947 r. odbył się w Krakowie proces zbrodniarzy niemieckich z obozu KL Auschwitz prowadzony przed Najwyższym Trybunałem Narodowym[96].

 
Aleja Róż – reprezentacyjna aleja Nowej Huty.

W okresie powojennym postępował silny rozwój terytorialny i ludnościowy miasta. W 1951 r. przyłączono do Krakowa Nową Hutę, która według pierwotnych planów miała stanowić oddzielne miasto[97]. Od 1 stycznia 1957 do 31 maja 1975 r. miasto Kraków stanowiło oddzielne samodzielne województwo. W 1957 r. miasto zostało odznaczone Orderem Odrodzenia Polski, a w 1966 r. Orderem Budowniczych Polski Ludowej[98].

Kalendarium współczesnych wydarzeń (XX–XXI wiek)

edytuj

Rozwój terytorialny Krakowa

edytuj

= obelus oznacza jednostkę administracyjną zniesioną po włączeniu obszaru danej miejscowości do Krakowa

Miejscowość Status adm. przed inkorporacją Obszar Data inkorporacji Źródło
Stare Miasto 1257-06-05 [127]
Okół osada podmiejska (1321−35 miasto) cały 1450 (ok.) [127]
Wawel wzgórze zamkowe cały 1450 (ok.) [127]
Kleparz miasto cały 1792 [127]
Kazimierz miasto cały 1800 [127]
Nowy Świat jurydyka cały 1800 [127]
Piasek jurydyka cały 1800 [127]
Wesoła jurydyka cały 1800 [127]
Stradom wieś cały 1800 [127]
Czarna Wieś wieś cały (wyłączona z Krakowa w 1858 roku[127]) 1800 [127]
Czarna Wieś gmina (z Kawiorami) cały (po raz drugi) 1910-04-01 [128][129]
Dębniki gmina i obszar dworski (z Rybakami) cały 1910-04-01 [128][129]
Grzegórzki-Piaski gmina cały 1910-04-01 [128][129]
Kapelanka obszar dworski cały 1910-04-01 [128][129]
Krowodrza gmina cały 1910-04-01 [128][129]
Łobzów gmina cały 1910-04-01 [128][129]
Nowa Wieś Narodowa gmina cały 1910-04-01 [128][129]
Olsza obszar dworski część po wał fortyfikacyjny 1910-04-01 [128][129]
Półwsie Zwierzynieckie gmina i obszar dworski cały 1910-04-01 [128][129]
Prądnik Biały gmina część po prawym brzegu potoku Sudół 1910-04-01 [128][129]
Prądnik Czerwony gmina część po prawym brzegu rzeki Białuchy 1910-04-01 [128][129]
Zakrzówek gmina i obszar dworski cały 1910-04-01 [128][129]
Zwierzyniec gmina cały 1910-04-01 [128][129]
Dąbie gmina (z Beszczem i Głębinowem) cały 1911-04-01 [130][131]
Ludwinów gmina i obszar dworski cały 1911-04-01 [130][131]
Płaszów gmina i obszar dworski cały 1912-02-01 [132][133]
Podgórze miasto cały 1915-07-01 [134][135]
Wola Duchacka gmina część (3 parcele gruntowe) 1926-07-01 [136]
Wola Duchacka gmina część (1 parcela gruntowa) 1930-12-18 [137]
Bieżanów gromada (gm. Bieżanów ) część zachodnia (bez Bieżanowa) 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Rybitwy gromada (gm. Bieżanów ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Rżąka gromada (gm. Bieżanów ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Borek Fałęcki gromada (gm. Borek Fałęcki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Jugowice gromada (gm. Borek Fałęcki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Kobierzyn gromada (gm. Borek Fałęcki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Łagiewniki gromada (gm. Borek Fałęcki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Pychowice gromada (gm. Borek Fałęcki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Bronowice Małe gromada (gm. Bronowice Małe ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Bronowice Wielkie gromada (gm. Bronowice Małe ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Chełm gromada (gm. Bronowice Małe ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Przegorzały gromada (gm. Bronowice Małe ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Wola Justowska gromada (gm. Bronowice Małe ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Bielany gromada (gm. Liszki) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Bieńczyce gromada (gm. Mogiła) część zachodnia (bez Bieńczyc) pod lotnisko 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Czyżyny gromada (gm. Mogiła) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Łęg gromada (gm. Mogiła) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Kurdwanów gromada (gm. Piaski Wielkie ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Piaski Wielkie gromada (gm. Piaski Wielkie ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Prokocim gmina (Prokocim) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Olsza gromada (gm. Prądnik Czerwony ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Prądnik Czerwony gromada (gm. Prądnik Czerwony ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Rakowice gromada (gm. Prądnik Czerwony ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Bodzów gromada (gm. Tyniec ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Kostrze gromada (gm. Tyniec ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Skotniki gromada (gm. Tyniec ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Wola Duchacka gmina (Wola Duchacka) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Górka Narodowa gromada (gm. Zielonki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Prądnik Biały gromada (gm. Zielonki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Tonie gromada (gm. Zielonki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Witkowice gromada (gm. Zielonki ) cały 1941-06-01 / 1945-01-18 [138][139]
Bieńczyce gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Grębałów gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Kantorowice gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Krzesławice gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Lubocza gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Mistrzejowice gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Mogiła gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Pleszów gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Zesławice gromada (gm. Mogiła ) cały 1951-01-01 [140]
Branice gromada (gm. Ruszcza) cały (bez jednej parceli na pd. od Wisły) 1951-01-01 [140]
Ruszcza gromada (gm. Ruszcza) cały 1951-01-01 [140]
Wadów gromada (gm. Ruszcza) cały 1951-01-01 [140]
Przewóz gromada (gm. Wieliczka) część (starorzecze na północ od Wisły) 1951-01-01 [140]
Bieżanów sołectwo (grom. Bieżanów ) cały 1973-01-01 [141]
Przewóz sołectwo (grom. Bieżanów ) cały 1973-01-01 [141]
Łuczanowice sołectwo (grom. Kocmyrzów ) cały 1973-01-01 [141]
Libertów sołectwo (grom. Mogilany ) część (65 ha) 1973-01-01 [141]
Mydlniki sołectwo (grom. Mydlniki ) cały 1973-01-01 [141]
Olszanica sołectwo (grom. Mydlniki ) cały 1973-01-01 [141]
Batowice sołectwo (grom. Raciborowice ) część (50 ha) 1973-01-01 [141]
Kosocice sołectwo (grom. Rajsko ) cały 1973-01-01 [141]
Rajsko sołectwo (grom. Rajsko ) cały 1973-01-01 [141]
Soboniowice sołectwo (grom. Rajsko ) cały 1973-01-01 [141]
Sidzina sołectwo (grom. Skawina ) cały 1973-01-01 [141]
Tyniec sołectwo (grom. Skawina ) cały 1973-01-01 [141]
Lusina sołectwo (grom. Swoszowice ) część (70 ha) 1973-01-01 [141]
Opatkowice sołectwo (grom. Swoszowice ) cały 1973-01-01 [141]
Swoszowice sołectwo (grom. Swoszowice ) cały 1973-01-01 [141]
Wróblowice sołectwo (grom. Swoszowice ) cały 1973-01-01 [141]
Zbydniowice sołectwo (grom. Swoszowice ) część (20 ha) 1973-01-01 [141]
Kościelniki sołectwo (grom. Wyciąże ) cały 1973-01-01 [141]
Przylasek Rusiecki sołectwo (grom. Wyciąże ) cały 1973-01-01 [141]
Przylasek Wyciąski sołectwo (grom. Wyciąże ) cały 1973-01-01 [141]
Wolica sołectwo (grom. Wyciąże ) cały 1973-01-01 [141]
Wyciąże sołectwo (grom. Wyciąże ) cały 1973-01-01 [141]
Węgrzynowice sołectwo (gm. Kocmyrzów-Luborzyca) cały 1986-01-01 [142]
Wróżenice sołectwo (gm. Kocmyrzów-Luborzyca) cały 1986-01-01 [142]
Zbydniowice sołectwo (gm. Świątniki Górne) zasadnicza część (42,55 ha) 1986-01-01 [142]
Zastów sołectwo (gm. Kocmyrzów-Luborzyca) część o.e. Zastów o pow. 4,63 ha 2013-01-01 [143]

Demografia

edytuj
Osobny artykuł: Ludność Krakowa.

Polityka i administracja

edytuj
 
Magistrat Krakowski
 
Pieczęć Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa

Samorządność miejskiego Krakowa sięga początków lokacji miasta w 1257, choć pierwsze oficjalne wzmianki o radzie miejskiej pochodzą z 1264. Zgodnie ze współczesnym ustrojem kraju Kraków jest miastem na prawach powiatu. Samorządowym organem władzy w Krakowie, sprawującym także funkcje kontrolne, złożonym z radnych pochodzących z wyboru, działającym na podstawie przepisów o samorządzie gminnym oraz o samorządzie powiatowym jest Rada Miasta Krakowa. Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta 43 radnych na pięcioletnią kadencję. Pracami Rady kieruje wybierany spośród jej członków przewodniczący.

Prezydent Krakowa urzęduje w Pałacu Wielopolskich przy placu Wszystkich Świętych.

Urząd Miasta Krakowa, czyli krakowski magistrat, realizuje ustawowe powinności Gminy Miejskiej Kraków, czyli tak zwane zadania własne i zadania zlecone przez rząd. Magistrat podlega bezpośrednio pod Prezydenta Krakowa.

Władze miasta od 2024

edytuj

Rada Miasta Krakowa

  • przewodniczący: Jakub Kosek
  • wiceprzewodniczący: Michał Drewnicki, Iwona Chamielec, Łukasz Maślona

Konsulaty

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Misje konsularne w Krakowie.
 
Konsulat Generalny Stanów Zjednoczonych Ameryki (ul. Stolarska 9)
 
Konsulat Generalny Austrii (ul. Krupnicza 42)

W Krakowie funkcjonuje 9 konsulatów generalnych i ponad 20 honorowych (31 lipca 2019)[144]

  •   Konsulat Federacyjnej Republiki Brazylii (ul. Wrocławska 53)
  •   Konsulat Królestwa Belgii (ul. Marii Grzegorzewskiej 33A)[146]
  •   Konsulat Republiki Bułgarii (ul. Kazimierza Czapińskiego 3)[147]
  •   Konsulat Republiki Chile (ul. Floriańska 3)
  •   Konsulat Republiki Chorwacji (ul. Ks. Jerzego Popiełuszki 36)
  •   Konsulat Królestwa Danii (ul. Św. Anny 5)
  •   Konsulat Republiki Estońskiej (ul. Floriańska 15)
  •   Konsulat Republiki Finlandii (ul. Św. Anny 5)
  •   Konsulat Królestwa Hiszpanii (ul. Grodzka 40)[148]
  •   Konsulat Republiki Indii (ul. Batalionów Chłopskich 10)[149]
  •   Konsulat Indonezji (ul. Tenczyńska 3/9)[150]
  •   Konsulat Republiki Islandii (ul. Św. Anny 5)
  •   Konsulat Generalny Japonii (ul. Grabowskiego 5)
  •   Konsulat Republiki Kazachstanu (ul. H. Siemiradzkiego 5)
  •   Konsulat Republiki Kolumbii (ul. Karmelicka 30)[151]
  •   Konsulat Republiki Litewskiej (ul. Radzikowskiego 1)
  •   Konsulat Wielkiego Księstwa Luksemburga (ul. Bogusławskiego 7)
  •   Konsulat Republiki Łotewskiej (ul. Malborska 130)
  •   Konsulat Republiki Malty (ul. Karmelicka 30)
  •   Konsulat Meksykańskich Stanów Zjednoczonych (ul. Kordylewskiego 11)
  •   Konsulat Mongolii (ul. Śliczna 30A)
  •   Konsulat Czarnogóry (ul. Papiernicza 2)
  •   Konsulat Królestwa Niderlandów (al. 3 Maja 9)
  •   Konsulat Królestwa Norwegii (ul. Mosiężnicza 3)
  •   Konsulat Islamskiej Republiki Pakistanu (ul. Żabiniec 1)
  •   Konsulat Republiki Peru (ul. Straszewskiego 28)
  •   Konsulat Rumunii (ul.Tadeusza Śliwiaka 48)[152]
  •   Konsulat Królestwa Szwecji (ul. Straszewskiego 17)
  •   Konsulat Królestwa Tajlandii (ul. Fabryczna 1a)[153]
  •   Konsulat Generalny Republiki Turcji[154] (Al. 29 Listopada 137)
  •   Konsulat Republiki Włoskiej (ul. Rynek Główny 12)
  •   Konsulat Wschodniej Republiki Urugwaju (ul. Balicka 255)

Podział administracyjny

edytuj
 
Dzielnice Krakowa

W XIV w. w Krakowie były 22 ulice, w 1866 w mieście i na przedmieściach – 113, w 1880 – 135, w 1909 – 161, a w 1926 – 457 ulic.

Od 27 marca 1991 roku Kraków podzielony jest na 18 dzielnic samorządowych oznaczonych cyframi rzymskimi. W roku 2002 Rada Miasta Krakowa uchwaliła formalne przydzielenie krakowskim dzielnicom nazw, obok cyfr (np. Dzielnica I Stare Miasto). Nazwy te obowiązywały dotąd potocznie.

 
Ratusz d. miasta Kazimierza (1578, 1876)

Powszechnie używany jest historyczny podział miasta z lat 1975–1990 na 4 dzielnice: Śródmieście, Podgórze, Krowodrza, Nowa Huta.

W Krakowie nazwy dzielnic pochodzą w większości od nazw miast, wsi, jurydyk, folwarków, osad itp., tworzących kiedyś oddzielne jednostki osadnicze, a na przestrzeni wieków włączanych w granice administracyjne miasta.

W ujęciu lokalnym Kraków i sąsiadujące miejscowości tworzą aglomerację krakowską. W ujęciu regionalnym mówi się o Krakowskim Obszarze Metropolitalnym (KOM), natomiast w ujęciu ponadregionalnym Kraków jest biegunem wzrostu oddziałującym na sąsiadujące województwa – śląskie, świętokrzyskie oraz podkarpackie[155].

Współpraca

edytuj

Miasto prowadzi współpracę międzynarodową z licznymi miejscowościami partnerskimi i bliźniaczymi, w tym[156]:

Miasta bliźniacze:

Miasta partnerskie:

Współpraca miast bez umowy:

  • 16 kwietnia 1997 r. Rada Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa podjęła Uchwałę o współpracy partnerskiej z czeczeńską stolicą Groznym. W związku z działaniami wojennymi, prowadzonymi na terenie Czeczenii, umowa ta nie została nigdy parafowana przez władze Groznego. Na terenie Krakowa znajdowały się niektóre instytucje tej nieuznawanej Republiki oraz Czeczeński Ośrodek Informacyjny (siedziba przy Rynku Głównym), traktowany przez zainteresowanych jako swoista Ambasada Czeczenii w Polsce.

2 marca 2022 roku, w związku z rosyjską agresją na Ukrainę, miasto zerwało dotychczasową współpracę z Petersburgiem i Moskwą[158][159].

Gospodarka

edytuj

We wrześniu 2019 r. wskaźnik bezrobocia rejestrowanego w Krakowie wynosił 2,1%[160].

 
Gmach PKO w Krakowie (1922–1924), proj. arch. Adolf Szyszko-Bohusz i A. Tichy

Według raportu inwestycyjnego Konferencji ds. Handlu i Rozwoju ONZ (UNCTAD) z 2011 roku Kraków jest najlepszym miejscem na świecie do lokowania centrów usług dla biznesu[161]. W kwietniu 2012 r. Kraków znalazł się w gronie 120 najatrakcyjniejszych miast świata (tzw. lista hot spots dotycząca konkurencyjności biznesowej) w ujęciu jednostki badawczej Economist Intelligence Unit wykonującej badania na zlecenie banku Citi Handlowy[162][163]. Brytyjski think tank Globalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, uznał natomiast Kraków za miasto 11. kategorii („High Sufficiency”), plasując go w rankingu polskich miast za Warszawą (kategoria 3. – „Alpha”) oraz Wrocławiem (kategoria 9. – "Gamma"), Katowicami i Poznaniem (kategoria 10. – „Gamma-”)[164].

Na przestrzeni swych dziejów Kraków zawsze był i współcześnie nadal jest lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym biegunem wzrostu społeczno-gospodarczego[165].

W końcu grudnia 2009 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Krakowie obejmowała ok. 16 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 4,2% do aktywnych zawodowo[166].

Na „Liście 500 Największych Firm w Polsce”, publikowanej przez tygodnik „Polityka” w 2012 znajdowało się 21 przedsiębiorstw z siedzibą w Krakowie, w tym 3 z pierwszej dwudziestki: Tesco Polska, BP Polska i Grupa Philip Morris Polska (znajdujących się odpowiednio na 12, 13 i 17. miejscu). Stolica Małopolski może również pochwalić się dobrze rozwiniętą siecią usług bankowych. Siedem banków ulokowało w niej swoje centrale, a czterdzieści innych otworzyło w Krakowie oddziały[potrzebny przypis].

Agencja ratingowa Standard & Poor’s potwierdziła w grudniu 2012 r. ocenę wiarygodności kredytowej Krakowa na poziomie A – z perspektywą stabilną. Jest to najwyższa możliwa w tej chwili do uzyskania ocena ratingowa Krakowa równa ocenie kraju. Analitycy zapowiadają, że podniesienie ratingu Polski mogłoby skutkować także podniesieniem noty dla Krakowa. Równie wysoką oceną spośród innych ocenionych przez agencję miast w Polsce uzyskały jedynie Katowice[167].

Kraków zaliczono do Top 10 Dużych Miast Europejskich – Przyjaznych dla biznesu, w rankingu 2018/19 raportu „Financial Timesa” European Cities & Regions of the Future[168].

Usługi biznesowe

edytuj
 
Siedziby firm State Street i Lufthansa Global Business Services – pierwszego centrum usług wspólnych w Krakowie – przy ul. Puszkarskiej

Kraków jest największym pod względem zatrudnienia skupiskiem firm z sektora usług biznesowych w Polsce[169]. Według danych Związku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) w I kwartale 2017 r. w Krakowie i na terenie centrum biurowego Kraków Business Park w Zabierzowie działało 157 firm z tego sektora, które zatrudniały ogółem ok. 55,8 tys. pracowników[170]. Wśród nich znajdowały się centra usług wspólnych, podmioty świadczące usługi w zakresie outsourcingu procesów biznesowych (BPO), rozwiązań informatycznych oraz centra badawczo-rozwojowe. Większość z nich to oddziały firm międzynarodowych[171].

Branża usług biznesowych rozwija się w Krakowie od lat 90. XX wieku. W 1993 r. powstała polska spółka informatyczna Comarch, w 1996 r. firma PriceWaterhouse zaczęła świadczyć usługi BPO dla koncernu BP, a w 1998 r. na terenie krakowskiej specjalnej strefy ekonomicznej rozpoczęło działalność centrum badawczo-rozwojowe firmy Motorola[172]. W 2003 r. w mieście powstało pierwsze centrum usług wspólnych, Airline Accounting Center (od 2013 pod nazwą Lufthansa Global Business Services)[172].

W latach 2010–2016 średni roczny wzrost zatrudnienia w sektorze usług biznesowych w Krakowie wynosił ok. 20%[173]. Wiele firm rozpoczynało działalność w mieście od prostych procesów takich jak księgowość, wsparcie IT czy telefoniczna obsługa klienta. Obecnie aglomeracja krakowska uznawana jest za rynek dojrzały, tj. stopień zaawansowania świadczonych usług jest w wielu firmach taki sam, jak w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej[174].

W 2009 r. w raporcie „Top 50 Emerging Global Outsourcing Cities” firmy doradczej Tholons Kraków znalazł się na 4. miejscu na świecie i pierwszym w Europie jako najbardziej atrakcyjna nowa lokalizacja dla prowadzenia działalności outsourcingowej[175]. W 2014 r. został uznany przez tę samą firmę za 9. najlepsze miejsce dla świadczenia tego rodzaju usług na świecie i 1. w Europie[176].

Transport

edytuj
 
Autostrada A4 w Krakowie
 
Most Piłsudskiego
 
Dworzec PKP Kraków Główny, widok z peronu 2
 
Autobus miejski Solaris Urbino 12
 
Tramwaj wyjeżdżający z tunelu
 
Przystanek Politechnika w tunelu KST
 
Lotnisko im. Jana Pawła II

Na podstawie zbieranych od 2006 anonimowych danych o podróżach z urządzeń nawigacyjnych firmy TomTom, producent w 2010 r. obliczył, że wśród 59 miast Europy Kraków zajmuje 30. miejsce pod względem największego udziału głównych dróg (21,2%), na których prędkość poruszania bywa mniejsza niż 70% ograniczenia prędkości[177][178][179].

W 2024 roku Kraków zajął trzecie miejsce w Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom, opracowanym przez Oponeo.pl i Yanosika. Miasto wyróżnia się konkurencyjnymi cenami paliw i najniższymi kosztami ubezpieczeń samochodowych, ale zmaga się z dużym natężeniem ruchu, co skutkuje najniższymi średnimi prędkościami jazdy. Mimo rozbudowanej infrastruktury parkingowej, krytykowana jest ograniczona liczba stacji ładowania pojazdów elektrycznych, co wskazuje na potrzebę dalszych inwestycji w zrównoważoną mobilność[180][181].

Drogowy

edytuj

Kraków jest węzłem transportowym. Przez miasto przechodzą drogi krajowe i europejskie: droga krajowa nr 4, droga krajowa nr 7, droga krajowa nr 44, droga krajowa nr 52, droga krajowa nr 75, droga krajowa nr 79, droga krajowa nr 94, a w relacji wschód-zachód, południowym obejściem miasta, przebiega autostrada A4. Przez miasto przebiega także droga ekspresowa S7 (Węzeł Igołomska) oraz droga wojewódzka nr 776, droga wojewódzka nr 780 i droga wojewódzka nr 794[182].

W obrębie miasta znajduje się 14 mostów na Wiśle, łączących dzielnice południowe z północnymi (11 drogowych i 3 kolejowe), oraz kładka pieszo-rowerowa.

Przez Wisłę w Krakowie przebiega Droga Wodna Górnej Wisły – śródlądowy szlak żeglugowy.

Kolejowy

edytuj

Kraków jest jednym z większych w Polsce węzłów kolejowych. Ma połączenia z większością miast w kraju, w tym szybkie połączenia składami Pendolino z Warszawą i Gdańskiem (PKP Intercity), dodatkowo połączenia międzynarodowe z Wiedniem, Pragą, Budapesztem oraz Lwowem. Połączenie z Pragą jest również realizowane przez firmę Leo Express – autobusem na odcinku Kraków – KatowiceBogumin, a następnie pociągiem do Pragi.

Dworzec Kraków Główny położony jest w ścisłym centrum miasta – przy ul. Lubicz na północny wschód od Rynku. Wraz z Małopolskim Dworcem Autobusowym przy ul. Bosackiej i zespołem komunikacji miejskiej (autobusy, podziemny szybki tramwaj) oraz połączeniem do lotniska w Balicach (ponownie otwarte w drugiej połowie 2015 roku po modernizacji), tworzy on kompleks zwany Krakowskim Centrum Komunikacyjnym.

Dworcem jest również Kraków Płaszów, położony w południowo-wschodniej części miasta. Nowa Huta pozbawiona jest kolejowych połączeń pasażerskich, choć działa duża stacja przeładunkowa.

Połączenia kolejowe wewnątrz aglomeracji krakowskiej obsługiwane są przez EZT. Trasę do Wieliczki i na lotnisko w Balicach obsługują pociągi Kolei Małopolskich.

Zbiorowy transport miejski

edytuj

Pierwsza linia szynowego tramwaju konnego powstała w Krakowie w 1882 r., zastępując funkcjonującą od co najmniej kilkunastu lat linię omnibusową. W 1927 r. uruchomiono pierwszą linię autobusową. Obecnie autobusy miejskie są w większości własnością Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego S.A. w Krakowie, na dwunastu liniach kursują pojazdy należące do firmy Mobilis. W Krakowie kursuje 28 stałych linii tramwajowych (w tym 3 nocne); obsługą autobusową objętych jest natomiast 70 linie miejskich dziennych, 68 podmiejskich, 21 nocnych (w tym 9 aglomeracyjnych), 13 przyspieszonych (w tym 6 aglomeracyjnych) i 10 dodatkowych (wspomagających)[183].

W 2008 r., otwarty został tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju. Jest to pierwszy w Polsce tunel, w którym może poruszać się tramwaj. W 2009 r. w Krakowie na Wiśle uruchomiono tramwaj wodny.

Lotniczy

edytuj

Lotniska

edytuj
Port lotniczy Kraków-Balice
edytuj

Kraków Airport im. Jana Pawła II (nazwa ta obowiązuje od 4 września 2007) jest drugim pod względem ruchliwości lotniskiem w Polsce – w 2023 r. obsłużył ponad 9,4 mln pasażerów. Posiadające jedną 2550-metrową drogę startową lotnisko jest ulokowane w Balicach, 11 km na zachód od centrum miasta i pozostaje współużytkowane jako wojskowa baza lotnicza.

Krakowski port lotniczy oferuje połączenia z 100 portami lotniczymi na świecie. Port ma dwa terminale: T4 międzynarodowy i krajowy oraz terminal „VIP” (dawniej „T2”).

Jako pierwsze lotnisko w Polsce uruchomiło połączenie kolejowe z centrum miasta. Po rozbudowie, pociągi Szybkiej Kolei Aglomeracyjnej zatrzymują się na stacji znajdującej się na tyłach hotelu i parkingu wielopoziomowego, naprzeciwko terminala międzynarodowego. Stacja kolejowa, parking oraz hotel, połączone są z terminalem-łącznikiem, w postaci zadaszonej kładki dla pieszych. Czas przejazdu kolejką pomiędzy lotniskiem, a centrum miasta wynosi ok. 18 minut. Kraków Airport został uznany za najbardziej komfortowy i bezpieczny port lotniczy średniej wielkości w Europie – jako pierwsze lotnisko w Polsce otrzymał nagrodę Międzynarodowej Rady Portów Lotniczych (Airports Council International) w kategorii Best Airport by Size and Region dla europejskiego portu lotniczego, który obsługuje do 15 milionów pasażerów rocznie[184].

Lotnisko Kraków-Pobiednik Wielki
edytuj

Na granicy administracyjnej miasta Krakowa w Pobiedniku Wielkim znajduje się lotnisko sportowe z trawiastym polem wzlotów: Lotnisko Kraków-Pobiednik Wielki, zarządzane przez Aeroklub Krakowski. W ramach aeroklubu działają sekcje samolotowa, szybowcowa, spadochronowa, balonowa i modelarska.

Lądowiska

edytuj
Lądowisko Kraków-Czyżyny
edytuj
Osobny artykuł: Lądowisko Kraków-Czyżyny.
 
Muzeum Lotnictwa Polskiego

Lądowisko powstałe na byłym lotnisku Kraków-Rakowice-Czyżyny przy Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, pierwsze lotnisko Krakowa i jedno z najstarszych lotnisk wojskowych na świecie, czynne od 1912 do 1960 r., rozformowane i częściowo zabudowane osiedlem i ulicami, zostało wskrzeszone latem 2003 na potrzeby pikniku lotniczego przez Muzeum Lotnictwa Polskiego. Odbywający się pod koniec czerwca Małopolski Piknik Lotniczy do 2019 stał się corocznym międzynarodowym festynem, podczas którego samoloty do 7500 kg i śmigłowce ponownie korzystają z betonowej drogi startowej na kierunku 26 o wymiarach 720 × 60 m.

Lądowiska sanitarne
edytuj

W 2011 r. oddano do użytku dwa lądowiska sanitarne dla śmigłowców: przy os. Złotej Jesieni lądowisko Kraków-Szpital im. Rydygiera i przy os. Na Skarpie lądowisko Kraków. Rok później otworzono kolejne trzy, dwa przy ul. Prądnickiej: lądowisko Kraków-Narutowicza i lądowisko Kraków-Szpital im. Jana Pawła II, oraz przy ul. Mikołaja Kopernika lądowisko Kraków-CUMRIK. W 2016 uruchomione zostało lądowisko przy szpitalu dziecięcym w Prokocimiu[185].

Lądowisko śmigłowcowe
edytuj

W 2013 przy ul. Bolesława Śmiałego oddano do użytku prywatne, śmigłowcowe lądowisko Kraków-Węzeł Tyniecki.

Architektura

edytuj
Osobny artykuł: Architektura Krakowa.

Bezpieczeństwo publiczne

edytuj

W Krakowie mieści się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999[186].

Opieka zdrowotna

edytuj
 
Budynek Szpitala Zakonu Bonifratrów na krakowskim Kazimierzu z 1898–1901 r. zaprojektowany przez Teodora Talowskiego (ul. Trynitarska 11)

Kraków jest znaczącym ośrodkiem medycznym w południowej Polsce z wielowiekowymi tradycjami.

W 2019 roku Kraków, jako jedyne miasto z Polski, znalazł się w rankingu stu najlepszych miast na świecie pod względem opieki szpitalnej, przygotowanym przez brytyjską firmę Medbelle, która zajmuje się dostarczaniem technologii medycznych[187].

Wykaz szpitali publicznych[188][189] (2012):

  • Narodowe Centrum Radioterapii Hadronowej;
  • Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie;
  • Szpital Uniwersytecki w Krakowie
    • Klinika Neurotraumatologii, Klinika Neurochirurgii, Klinika Neurologii – ul. Botaniczna 3
    • Klinika Urologii – ul. Grzegórzecka 18
    • Klinika Chorób Metabolicznych – ul. Kopernika 15
    • Klinika Nefrologii – ul. Kopernika 15 c
    • I Klinika Kardiologii i Nadciśnienia Tętniczego, II Klinika Kardiologii, Klinika Endokrynologii, Klinika Hematologii ul. Kopernika 17
    • Klinika Dermatologii – ul. Kopernika 19a
    • Zespół Oddziałów Klinicznych Klinik Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej, Endoskopowej, Medycyny Ratunkowej i Obrażeń Wielonarządowych – ul. Kopernika 21
    • Klinika Psychiatrii Dorosłych, Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży – ul. Kopernika 21a
    • Klinika Endokrynologii Ginekologicznej, Klinika Ginekologii i Niepłodności, Klinika Ginekologii i Położnictwa Septycznego, Klinika Ginekologii Położnictwa i Onkologii, Klinika Neonatologii – ul. Kopernika 23
    • Klinika Okulistyki i Onkologii Okulistycznej – ul. Kopernika 38
    • Klinika Chirurgii Ogólnej i Gastroenterologicznej – ul. Kopernika 40
    • Klinika Alergii i Immunologii, Klinika Pulmonologii – ul. Skawińska 8
    • Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Klinika Gastroenterologii, Oddział Kliniczny Leczenia Bólu Opieki Paliatywnej i Farmakologii Klinicznej, Klinika Onkologii – ul. Braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich 10
    • Klinika Otolaryngologii – ul. Braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich 2
    • Klinika Gastroenterologii i Hepatologii, Klinika Chorób Zakaźnych – ul. Braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich 5
  • Uniwersytecka Klinika Stomatologiczna w Krakowie
  • Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie
  • Wojewódzki Szpital Okulistyczny w Krakowie
  • Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy św. Ludwika
  • Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II
    • Centrum Interwencyjnego Leczenia Chorób Serca i Naczyń z Pododdziałem Kardiologii Interwencyjnej
    • Wojewódzkie Centrum Diagnostyki i Terapii Wirusowych Zapaleń Wątroby i Hepatologii z Pododdziałem Wirusowego Zapalenia Wątroby i Hepatologii
  • Szpital Specjalistyczny im. Józefa Dietla
  • Szpital Miejski Specjalistyczny im. Gabriela Narutowicza
  • Szpital Specjalistyczny im. Stefana Żeromskiego
  • Szpital Kliniczny im. dr. Józefa Babińskiego
  • Krakowskie Centrum Rehabilitacji i Ortopedii
  • Szpital Położniczo-Ginekologiczny Ujastek
  • 5 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką im. Mariana Garlickiego
  • Szpital MSWiA w Krakowie
  • Szpital Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego.

Wykaz szpitali niepublicznych (2012):

Z tym tematem związana jest kategoria: Budynki szpitali i zakładów opieki medycznej w Krakowie.

Edukacja

edytuj
 
I Liceum Ogólnokształcące – najstarsza w Polsce szkoła średnia o charakterze świeckim

W Krakowie znajdują się liczne placówki oświatowe: przedszkola, szkoły podstawowe, licea ogólnokształcące, zespoły szkół zawodowych (w skład których wchodzą technika, licea profilowane i szkoły zawodowe), szkoły wyższe, instytuty, szkoły muzyczne oraz placówki oświatowe innego typu (szkoły sportowe, centra kultury, punkty kursów językowych itp.).

Jednostki ogólnopolskie

edytuj

Główne jednostki naukowe-dydaktyczne

edytuj
 
Uniwersytet JagiellońskiCollegium Novum
 
Akademia Sztuk Pięknych przy Placu Matejki

W Krakowie istnieją liczne uczelnie, w tym 10 uczelni publicznych i dwie uczelnie kościelne (uczelnie niepubliczne z przywilejami uczelni publicznych).

 
Budynek główny Akademii Górniczo-Hutniczej

Wykaz krakowskich uczelni publicznych przedstawia się następująco:

uniwersytety ogólne:

  1. Uniwersytet Jagielloński
  2. Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

uniwersytety przymiotnikowe:

  1. Uniwersytet Ekonomiczny
  2. Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja

politechniki:

  1. Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki

akademie:

  1. Akademia Górniczo-Hutnicza (uniwersytet techniczny)
  2. Akademia Muzyczna
  3. Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki
  4. Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha
  5. Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie

uczelnie kościelne o uprawnieniach uczelni publicznych:

  1. Uniwersytet Papieski Jana Pawła II
  2. Uniwersytet Ignatianum

uczelnie niepubliczne:

  1. Uniwersytet Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie
  2. Uniwersytet SWPS
  3. Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera
  4. Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości
  5. Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki
  6. Wyższa Szkoła Ubezpieczeń
  7. Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania
  8. Małopolska Wyższa Szkoła im. Józefa Dietla
  9. Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia
  10. APEIRON Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
  11. Akademia WSB, Wydział Zamiejscowy w Krakowie

Główne jednostki badawcze

edytuj
 
Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN

Komercjalizacja badań naukowych

edytuj
 
Siedziba Krakowskiego Parku Technologicznego przy ul. Podole 60
 
Wieżowiec Rondo Business Park

Krakowski Park Technologiczny

edytuj

Krakowski Park Technologiczny Sp. z o.o. jest spółką zarządzającą specjalną strefą ekonomiczną. Spółka została założona przez trzy największe uczelnie krakowskie: Politechnikę Krakowską, Akademię Górniczo-Hutniczą i Uniwersytet Jagielloński. Wśród założycieli były także władze miasta i województwa. Krakowska strefa przeznaczona jest głównie dla firm z sektora zaawansowanych technologii (elektronika, informatyka, telekomunikacja, biotechnologie), jednak działają w niej również firmy z innych branż, które poszukiwały dogodnych warunków inwestycyjnych (np. poligrafia, motoryzacja, logistyka)[191]. Do najbardziej znanych firm z branży motoryzacyjnej, które zainwestowały na terenie strefy w podkrakowskich Niepołomicach należą MAN oraz Nidec Motors.

Węzeł Wiedzy i Innowacji EIT

edytuj

16 grudnia 2009 zarząd Europejskiego Instytutu Technologicznego[192] ogłosił, że w konkursie w ramach KIC – (Knowledge and Innovation Community) w obszarze Zrównoważonej Energii (ang. Sustainable Energy) zwyciężył węzeł – CC PolandPlus – koordynowany przez Akademię Górniczo-Hutniczą w Krakowie. W skład polskiej części konsorcjum wchodzą również: Uniwersytet Jagielloński, Politechnika Śląska, Uniwersytet Śląski, Politechnika Wrocławska, Główny Instytut Górnictwa, IChPW, Tauron, ZAK Kędzierzyn, LOTOS, PGNiG. W projekcie uczestniczą też uczelnie i przedsiębiorstwa z Niemiec, Holandii, Francji, Hiszpanii i Szwecji. Udział w projekcie pozwala na tworzenie zupełnie nowych technologii i ich transfer do biznesu. Obszarem badań polskich naukowców będą czyste technologie węglowe[193]. Na badania wykorzystywane w biznesie przypadnie 120 mln euro rocznie.

Centra Węzła Wiedzy i Innowacji – KIC Inno Energy: CC Germany: Karlsruhe, CC Alps Valleys: Grenoble, CC Benelux: Eindhoven / Leuven, CC Iberia: Barcelona, CC PolandPlus: Krakow, CC Sweden: Sztokholm

Laboratorium badawcze Towarzystwa Maxa Plancka

edytuj

Krakowski oddział działa na mocy porozumienia o współpracy podpisanego przez Uniwersytet Jagielloński i niemieckie Towarzystwo Maxa Plancka w lipcu 2010 roku. Po polskiej stronie w realizację tej umowy zaangażowane jest Małopolskie Centrum Biotechnologii – jednostka o charakterze parku naukowo-badawczo-rozwojowego oraz Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii UJ. Krakowskie laboratorium jest jedną z nielicznych placówek Towarzystwa Maxa Plancka zlokalizowanych poza granicami Niemiec[194][195].

Turystyka

edytuj
 
Sukiennice

Ruch turystyczny

edytuj

W 2000 r. Kraków jako pierwsze miasto z Polski oraz Europy Środkowo-Wschodniej (równocześnie z Pragą) został Europejską Stolicą Kultury. W drugiej dekadzie XXI wieku został również wyróżniony tytułem Europejskiego Miasta Sportu 2014[196] i Miasta Literatury UNESCO[197].
W 2006 r. Kraków został wymieniony wśród 5 najbardziej popularnych miast Europy, w 2007 r. uzyskał miano „najmodniejszego miasta świata” według amerykańskiej agencji internetowej Orbitz, wyznaczającej trendy w światowej turystyce[198].

W 2019 Kraków odwiedziło ponad 14 mln turystów, to wzrost o 550 tys. w porównaniu z rokiem poprzednim. Goście wydali w mieście prawie 7,5 mld zł, to ponad miliard więcej niż w 2018 roku. W gronie osób, które w tym roku odwiedziły Kraków, było prawie 10,8 mln turystów krajowych i 3,3 mln obcokrajowców (w tym 3,05 mln nocujących).

Najwięcej gości zagranicznych stanowili przyjezdni z: Wielkiej Brytanii (13,9%), Niemiec (14,2%), Włoch (11,5%), Francji (11,2%) i Hiszpanii (10,4%). Wśród głównych celów przyjazdów do Krakowa badani wskazali tradycyjnie zabytki (30,5%), wypoczynek (18,6%), rozrywkę (8,8%), wizytę u znajomych i krewnych (6,8%), tranzyt (6,7%) oraz cel biznesowy (6,1%).

Dla porównania w 2011 r. Kraków odwiedziło 8,6 mln osób, a wcześniej było to 8,1 mln (2010)[199], 7,3 mln (2009) oraz 7,4 mln (2008). Liczba turystów rośnie systematycznie od 2003 r., gdy miasto odwiedziło 5,5 mln osób.

W latach 2014 i 2015 Kraków zdobył nagrody Zoover Award, miasta europejskiego najlepszego dla turystów[200]. W latach 2015, 2017,2018,2019 r. według brytyjskich respondentów magazynu „Which”, Kraków został uznany najbardziej atrakcyjnym celem krótkich podróży (city breaks), wyprzedzając w zestawieniu Sewillę, Walencję, Berlin czy Amsterdam[201].

Ważną rolę w ostatnim dziesięcioleciu zaczyna odgrywać turystyka religijna, pielgrzymkowa i turystyka śladami kultury żydowskiej[202].

W 2018 r. Kraków został zamieszczony przez portal podróżniczy TripAdvisor na liście dziesięciu „najwspanialszych miast świata”[203].

W 2022 roku amerykański magazyn „Travel + Leisure”, w ramach World’s Best Awards, na podstawie ocen czytelników umieścił Kraków na dziewiątym miejscu najlepszych miast w Europie[204].

Dużym zainteresowaniem turystów cieszy się również województwo małopolskie, które odwiedza 14,5% ogółu turystów spędzających wakacje w Polsce, co daje mu drugie miejsce po województwie zachodniopomorskim[205].

Turystyka biznesowa

edytuj

Od kilku lat intensywnie rozwija się również w Krakowie turystyka biznesowa. W corocznym raporcie Polskiej Organizacji Turystycznej „Przemysł spotkań w Polsce” odnotowywany jest regularny wzrost liczby spotkań. W 2018 roku w Krakowie zarejestrowano 8156 spotkań biznesowych – kongresów, konferencji, wydarzeń korporacyjnych i targów, z czego 5215 to spotkania powyżej 50 uczestników. Udział kongresów i konferencji stanowił 58% wszystkich spotkań w mieście, wydarzeń korporacyjnych i motywacyjnych – 1951 (38%), a targów i wystaw – 171 (3%). W wydarzeniach biznesowych w Krakowie w 2018 roku uczestniczyło 1 114 243 osób. Cechą charakterystyczną Krakowa był również najwyższy, w porównaniu z innymi miastami, udział grup zagranicznych (24%). Trzeba podkreślić, że wśród uczestników kongresów i konferencji najwięcej osób zgromadziły imprezy o tematyce medycznej (ponad 129 tys. osób). Przeciętna długość imprez to 1,68 dnia, ale spotkania międzynarodowe trwały dłużej, średnio ponad 2 dni. Dla porównania w 2017 roku w mieście odnotowano 6014 spotkań, a w 2014 – 3976. W ICCA Statistics Report Country & City Rankings 2018, kluczowym dla branży raporcie, Kraków zajął 45. miejsce w skali świata, zaś 25. w Europie, będąc gospodarzem 53 spotkań stowarzyszeń. Jest to wzrost w porównaniu z rokiem 2017, kiedy to Kraków zajmował 54. miejsce w skali świata, a 27. pośród miast europejskich. Kongresy i konferencje przynoszą miastu coraz większe korzyści. Potwierdzają to badania wpływu ekonomicznego branży spotkań na gospodarkę Krakowa, które w grudniu 2018 roku przedstawili: Małopolska Organizacja Turystyczna, zespół ekspertów turystyki Krakowa z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz Miasto Kraków. Uczestnicy wydarzeń biznesowych wydali łącznie 1,4 miliarda złotych, zaś przemysł spotkań wygenerował blisko 2,2 miliarda złotych PKB, co stanowiło 3,38% PKB całej gospodarki Krakowa za 2018 rok[206].

Ważne dla rozwoju turystyki biznesowej w mieście było otwarcie Centrum Kongresowe ICE Kraków, Tauron Arena Kraków i Expo Kraków.

Główne atrakcje turystyczne

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytki w Krakowie.
 
Zamek Królewski na Wawelu

Trasy turystyczne

edytuj
 
Ul. GrodzkaDroga Królewska tzw. Via Regia

W Krakowie wyznaczono kilkanaście oficjalnych tras turystycznych, większość z nich ma historyczne konotacje. Są to:

  1. Droga Królewska (tzw. Via Regia)
  2. Droga Skazańców (tzw. Via Dolorosa) z Ratusza przez Sławkowską i Długą do szubienicy za Kleparzem[207].
  3. Trasa Uniwersytecka
  4. Trasa Świętego Stanisława
  5. Trasa Zabytków Żydowskich
  6. Trasa Zabytków Zwierzyńca
  7. Trasa Zabytków Podgórza
  8. Trasa Nowohucka
  9. Trasa „Ścieżkami Jana Pawła II”
  10. Trasa „Spacer po Plantach wokół Starego Miasta”
  11. Trasa „Spacer po Lesie Wolskim”
  12. Szlak Twierdzy Kraków
  13. Szlak „Kopce Krakowa”
  14. Krakowski Szlak Techniki
  15. Krakowski Szlak Świętych
  16. Krakowski Szlak Generała Bema
  17. krakowski odcinek małopolskiego Szlaku Architektury Drewnianej
  18. krakowski odcinek (etap IX) Małopolskiej Drogi św. Jakuba

Kultura

edytuj
 
Teatr im. Juliusza Słowackiego
 
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej
 
Teatr BARAKAH
 
Instytut Francuski w Krakowie

Kraków jest ośrodkiem kulturalnym i turystycznym Europy. Obszar zabytkowego Starego Miasta oraz Kazimierza wpisano w 1978 r. na pierwszą listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. W roku 2000 Kraków otrzymał tytuł Europejskiej stolicy Kultury. W 2008 r. odwiedziło go blisko 7,5 miliona turystów, w tym ponad 2 miliony cudzoziemców[potrzebny przypis]. W Krakowie swe siedziby mają instytucje kulturalne o znaczeniu ogólnopolskim. Krakowskie tradycje (w tym pochód Lajkonika i szopkarstwo) są ujęte na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego[208], a w 2018 r. krakowskie szopkarstwo wpisano jako pierwsze polskie zjawisko na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO[209].

Teatry

edytuj
Osobny artykuł: Teatry w Krakowie.

W Krakowie istnieje kilkanaście teatrów, wśród nich pierwszy polski publiczny stały teatr zawodowy, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej, jeden z najstarszych w Polsce, który posiada status narodowej instytucji kultury. Ponadto działają m.in. Teatr im. Juliusza Słowackiego, Teatr BARAKAH, Teatr STU, Teatr Nowy, a w Nowej Hucie: Teatr Ludowy i Teatr Łaźnia Nowa. Działa też szereg mniejszych, często niezależnych teatrów.

W 2008 r. wzniesiono budynek Opery Krakowskiej przy ul. Lubicz. Zespół Opery występował wcześniej w budynku Teatru im. J. Słowackiego.

Muzea i galerie

edytuj
 
Muzeum NarodoweDama z gronostajem Leonardo da Vinci
 
Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w SukiennicachHołd pruski Jana Matejki
Osobny artykuł: Muzea w Krakowie.

Największym działającym w mieście jest Muzeum Narodowe w Krakowie utworzone w 1879 roku, które posiada szereg oddziałów. Poza modernistycznym Gmachem Głównym mieszczącym się przy Alejach Trzech Wieszczów, gdzie prezentowane są głównie duże wystawy czasowe, w skład Muzeum Narodowego wchodzą m.in.: Pałac Biskupa Erazma Ciołka (wystawa sztuki średniowiecznej), Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, Kamienica Szołayskich im. Feliksa Jasieńskiego (głównie sztuka Młodej Polski), Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego (zbiory numizmatyczne).

W 2016 r. Muzeum Narodowe, w wyniku zakupu przez Skarb Państwa, przejęło również zarząd nad kolekcją i budynkami Muzeum Książąt Czartoryskich, należących do najcenniejszych polskich zbiorów sztuki. Muzeum Książąt Czartoryskich gromadziło od XIX wieku dzieła malarstwa europejskiego, rzemiosła artystycznego, grafiki, sztuki starożytnej oraz militaria. Najcenniejszym dziełem w jego zbiorach jest Dama z gronostajem Leonarda da Vinci.

Do muzeów prezentujących przede wszystkim historię miasta należą Zamek Królewski na Wawelu oraz Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, a także zorganizowane w latach 1949–1964 przez Karola Estreichera w Collegium Maius Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Później powstały też m.in. Muzeum Armii Krajowej i Muzeum PRL-u.

W Krakowie działają liczne muzea tematyczne, m.in. Muzeum Inżynierii Miejskiej, Muzeum Archeologiczne, Muzeum Etnograficzne, Żydowskie Muzeum Galicja. Szereg placówek w Krakowie zajmuje się prezentacją sztuki, są to m.in. Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”, Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK, Galeria Sztuki Współczesnej „Bunkier Sztuki”, Cricoteka, Muzeum Historii Fotografii, Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Ponadto w Krakowie działają liczne prywatne galerie sztuki.

Podczas krakowskiej Nocy Muzeów wstęp na wszystkie ekspozycje jest darmowy.

Biblioteki

edytuj
Osobny artykuł: Biblioteki w Krakowie.

W Krakowie działają licznie biblioteki, m.in. miejska Biblioteka Kraków grupująca cztery dawne biblioteki dzielnicowe oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna, biblioteka przy Ośrodku Kultury im. C.K. Norwida i biblioteka przy Regionalnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej. Poza tym na terenie miasta działa 16 bibliotek naukowych (głównie przy uczelniach i instytutach naukowych), m.in. Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Książąt Czartoryskich, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Hugona Kołłątaja, Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk.

Muzyka

edytuj
 
Filharmonia Krakowska
Osobny artykuł: Muzyka w Krakowie.

W mieście działa Filharmonia im. Karola Szymanowskiego. Ponadto funkcjonują tu od kilkudziesięciu lat dwie orkiestry, mające status miejskich instytucji kultury: Capella Cracoviensis oraz Sinfonietta Cracovia.

 
Mozaika na fasadzie modernistycznej bryły Kina Kijów
Osobny artykuł: Kina w Krakowie.

Poza multipleksami działającymi najczęściej przy galeriach handlowych, Kraków posiada szereg kin studyjnych prezentujących bardziej artystyczny lub niszowy repertuar, z których część zrzeszona jest w Sieci Kin Studyjnych i Lokalnych. Są wśród nich m.in. Kino „Kijów”, Krakowskie Centrum Kinowe ARS, Kino „Pod Baranami”, Kino Mikro i Kino Agrafka.

Festiwale i wydarzenia kulturalne

edytuj
 
Festiwal Kultury Żydowskiej na krakowskim Kazimierzu
 
Wykonanie muzyki z filmu Władca Pierścieni na Festiwalu Muzyki Filmowej

W Krakowie odbywają się liczne festiwale, duża część przy współudziale Krakowskiego Biura Festiwalowego, m.in.:

Festiwale muzyczne

Festiwale filmowe

Festiwale teatralne

Festiwale literackie

Festiwale sztuki

Festiwale naukowe

Imprezy

edytuj

Filmy nakręcone w Krakowie

edytuj

W Krakowie zrealizowano zdjęcia do szeregu filmów i seriali, wśród których były m.in.:

Szczególnie częste wykorzystanie krakowskich plenerów można zaobserwować w pierwszych latach XXI wieku w związku z rosnącym zainteresowaniem twórców z Bollywood.

Pomniki

edytuj
Osobny artykuł: Lista krakowskich pomników.

Religia

edytuj
 
Kościół Mariacki
 
Kościół ewangelicko-augsburski św. Marcina w Krakowie
 
Cerkiew prawosławna Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Krakowie
 
Synagoga Tempel

Na mocy decyzji podjętych na zjeździe gnieźnieńskim, od 1000 roku nieprzerwanie stolica diecezji krakowskiej (jednej z pięciu w ówczesnej Polsce), a od 1925 r. archidiecezji i metropolii. Kraków jest miastem o największej w Polsce liczbie świątyń katolickich – w mieście znajdują się 182 kościoły. Głównym patronem miasta obranym przez mieszkańców i radę miejską w 1715 r. jest św. Józef Oblubieniec NMP[212]. Kraków był gospodarzem Światowych Dni Młodzieży w 2016 r.

Według Narodowego Spisu Powszechnego w 2021 roku 59,02% mieszkańców Krakowa deklarowało się jako osoby wierzące, w tym 58,02% należało do Kościoła rzymskokatolickiego; 13,73% osób nie należało do żadnego wyznania, 27,17% osób odmówiło odpowiedzi na pytanie.

Wspólnoty wyznaniowe w Krakowie:

 
Siedziba Radia Kraków (al. Słowackiego)

Do gazet o zasięgu ogólnopolskim, wywodzących się z Krakowa należą „Przekrój[264][265] oraz „Tygodnik Powszechny[266]. W Krakowie siedziby mają ponadto dwa znaczące portale internetowe Onet[267] i Interia[268] oraz najpopularniejsze radio w Polsce RMF FM[269].

Regionalnymi gazetami wydawanymi codziennie są „Gazeta Krakowska” i „Dziennik Polski”.

Stacje radiowe

edytuj

W Krakowie nadaje kilka rozgłośni radiowych. W budynku przy Kopcu Kościuszki mieści się siedziba rozgłośni RMF FM, RMF Classic i RMF Maxxx, a w budynku na al. Słowackiego – regionalnego Radio Kraków. Działa również oddział radia ESKA oraz kilka internetowych rozgłośni studenckich.

Stacje telewizyjne

edytuj

Miasto jest siedzibą oddziału regionalnego Telewizji Polskiej – TVP3 Kraków, mieszczącego się na Krzemionkach Podgórskich. Przy ul. płk. Dąbka 2 znajduje się kompleks budynków największego oddziału regionalnego telewizji TVN (dawniej TV Wisła i TVN Południe) oraz TTV, w którym mieszczą się redakcje programów Uwaga! i Superwizjer, a także studia m.in. „Rozmów w toku”, 36,6. Były tam również produkowane popularne programy, takie jak Nie do wiary, Na ratunek, Detektyw, Kryminalne gry, Granice, Agent, Fakty Południe, Multikino, czy seriale – jak na przykład Julia, W11, czy Szkoła. W biurowcu przy ul. Ludwinowskiej 7 mieści się krakowska redakcja kanału TVN24 oraz czołowego programu informacyjnego telewizji TVN – Faktów TVN. W Kamienicy Pod Konikiem przy Rynku Głównym siedzibę ma lokalny oddział telewizji Polsat oraz lokalny oddział telewizji Superstacja.

Osobny artykuł: Sport w Krakowie.
 
Tor kajakarstwa górskiego
 
Kraków Arena – największa hala widowiskowo-sportowa w Polsce i jeden z obiektów MŚ w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014

W 1869 r. wprowadzono w Galicji (a więc również w Krakowie) wychowanie fizyczne do szkół. W roku 1885 utworzone zostało krakowskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a w 1892 jego Oddział Wioślarski[270]. W 1889 r. prof. dr Henryk Jordan założył w Krakowie Park Zabaw i Gier, gdzie młodzież mogła swobodnie poznawać i uprawiać sport. Przełomowym okresem w historii krakowskiego sportu był rok 1906, kiedy powstały najstarsze obecnie kluby piłkarskie w Polsce: Cracovia i Towarzystwo Sportowe Wisła. W tym samym czasie powstał Klub Sportowy Juvenia – początkowo również piłkarski, znany obecnie głównie z sekcji rugby. W 1919 r. powstał Wojskowy Klub Sportowy „Wawel Kraków”. Właśnie w Krakowie, jeszcze w czasie zaborów, powstał Związek Polskiej Piłki Nożnej dla Galicji (1911). Historia polskiej lekkoatletyki, rozpoczęła się w Krakowie, powołaniem w 1867 r. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W połowie 1919 r., rozpoczęto w tym mieście, tworzenie struktur Polskiego Związku Lekkiej Atletyki, oraz powstał komitet organizacyjny Polskiego Związku Narciarskiego (obecną jego siedzibą jest Kraków).

W Krakowie, w 1919 r., powołano do życia Polski Komitet Olimpijski, początkowo pod nazwą Polski Komitet Igrzysk Olimpijskich.

Od lat 20. do 50. XX wieku funkcjonowały w mieście skocznie narciarskie[271].

Krakowscy sportowcy odnoszą sukcesy na arenach krajowych i międzynarodowych, lecz wciąż potrzeba budowy odpowiednich obiektów sportowych, które pozwoliłyby na dalszy rozwój i krzewienie kultury fizycznej wśród młodzieży. W 2002 r. powstał w Krakowie tor kajakarstwa górskiego – jeden z najnowocześniejszych europejskich obiektów tego typu (obiekt o charakterze olimpijskim). Organizowane są tam spływy kajakowe oraz pontonowe (rafting).

Ponadto Kraków był także jednym z miast-gospodarzy Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 oraz Mistrzostw Europy w Piłce Ręcznej Mężczyzn w 2016 r. Podczas Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017, Kraków był gospodarzem pierwszego z półfinałów oraz finału turnieju. W 2017 r. w Krakowie odbył się Finał Mistrzostw Europy w siatkówce mężczyzn[272]. Kraków w grudniu 2017 r. był gospodarzem Klubowych Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej[273].

Kraków został miastem gospodarzem Igrzysk Europejskich w 2023 roku[126].

W 2023 roku Kraków zajął 6 miejsce w sportowym rankingu miast Polski[274].

Osoby związane z Krakowem

edytuj
Z tym tematem związane są kategorie: Ludzie związani z Krakowem, Ludzie urodzeni w Krakowie.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 (GUS), [1].
  2. GUS, Najwyżej i najniżej położone punkty Krakowa [online] [dostęp 2010-09-21].
  3. Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
  4. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 30 kwietnia 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie rejestracji i oznaczania pojazdów (Dz.U. z 2015 r. poz. 669).
  5. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 42, 43.
  6. Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury.
  7. Komandosi NATO będą dowodzeni z Krakowa [online], Dziennik Polski [dostęp 2017-11-18].
  8. Wojska Specjalne RP.
  9. Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych – Centrum Operacji Lądowych z nowym dowódcą.
  10. Kontakt [online], PZN – Polski Związek Narciarski [dostęp 2021-12-22].
  11. Nowe dowództwo UE jest w Krakowie [online], nowa.polska-zbrojna.pl [dostęp 2020-08-17].
  12. Centrum Eksperckie Kontrwywiadu NATO w Krakowie uzyskało akredytację.
  13. Z Centrum Radioterapii nie skorzystamy do końca roku?. Wyborcza. [dostęp 2018-01-10].
  14. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej [online], COTG [dostęp 2020-09-10].
  15. Ważna decyzja resortu sprawiedliwości. Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie z nową siedzibą [online], Do Rzeczy, 5 marca 2021 [dostęp 2021-03-06] (pol.).
  16. Otwarto Panteon Narodowy. panteonnarodowy.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-18)]..
  17. MKiDN: powołano Archiwum Narodowe w Krakowie (komunikat) – Kultura – rp.pl [online], rp.pl [dostęp 2020-12-25] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-04] (pol.).
  18. Instytut Książki.
  19. Wicepremier Gliński otwiera Instytut Literatury. Nie wszystkim podoba się "liryczne 500 plus" [online], krakow.wyborcza.pl [dostęp 2019-05-11].
  20. Budowa Narodowego Centrum Rugby [online], Gazeta Krakowska [dostęp 2017-11-18].
  21. Prof. Jacek Purchla: Kraków to ważny punkt dyskusji nad przyszłością naszej przeszłości [online], plus.dziennikpolski24.pl, 25 marca 2023 [dostęp 2023-03-25] (pol.).
  22. Nowoczesna powierzchnia biurowa w dużych polskich miastach. ekonomia24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-28)]..
  23. Baza Biur [online].
  24. Magiczny Kraków – Liczby o Krakowie.
  25. Punkt dla Krakowa. dziennikpolski24.pl, 2000-07-13. [dostęp 2020-04-15]. (pol.).
  26. Spotkanie południka z równoleżnikiem. Wyborcza, 2001-08-23. [dostęp 2020-04-15]. (pol.).
  27. Emil Bajorek: Miejsce przecięcia 50°N i 20°E. podgorze.pl, 2017-11-18. [dostęp 2020-04-15]. (pol.).
  28. a b Rekordy klimatyczne w Polsce – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy [online], web.archive.org, 11 czerwca 2015 [dostęp 2019-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-11].
  29. Rocznik Meteorologiczny, PIM, 1929.
  30. „Krakow, Poland” – World Meteorological Organization.
  31. a b Bank Danych Regionalnych – Strona główna [online], GUS [dostęp 2010-09-14] (pol.).
  32. http://www.bip.krakow.pl/zalaczniki/dokumenty/18657
  33. Centralny rejestr form ochrony przyrody – Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.
  34. Wykaz pomników przyrody na terenie miasta Krakowa – stan na 29 lutego 2012 r.. bip.krakow.pl, 2012-04-03. [dostęp 2012-08-07].
  35. Uchwała nr XC/1202/10 Rady Miasty Krakkowa z dnia 13 stycznia 2010 r.
  36. UCHWAŁA NR LX/782/08 Rady Miasta Krakowa z dnia 17 grudnia 2008 r. w sprawie ustanowienia użytku ekologicznego ''Dolina Prądnika'' [online], Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa, 17 grudnia 2008 [dostęp 2021-12-22].
  37. Gazeta Wyborcza – 33 z 50 miast UE z najgorszym powietrzem jest w Polsce. Na pierwszym miejscu...
  38. Pozbędziemy się smogu w pięć lat za 120 mln zł. zeŚwiata.pl. [dostęp 2013-01-04].
  39. Kraków: I stopień zagrożenia smogiem. zeŚwiata.pl. [dostęp 2013-01-04]. (pol.).
  40. Orkan Ksawery oddał przysługę naszym płucom. Zdmuchnął smog znad Krakowa. zeŚwiata.pl. [dostęp 2013-01-04]. (pol.).
  41. W czwartek powietrze nad Krakowem będzie tak toksyczne, że odradza się nawet biegania. zeŚwiata.pl. [dostęp 2013-01-04].
  42. Trwanie życia w 2015 r.. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2018-02-25]. (pol.).
  43. Zakaz palenia węglem w Krakowie od 2019 r. utrzymany: WSA oddalił skargi na uchwałę antysmogową [online], polskieradio.pl [dostęp 2017-12-19].
  44. Heraldycy: Trzeba poprawić Orła Białego [online], Rząd zmienił godło, ale tylko dla siebie. Heraldyk: Nasz orzeł zawsze miał złote łapy [dostęp 2019-07-10] (pol.).
  45. na przykładzie zasad heraldyki zastosowanej w odniesieniu do herbu woj. Małopolskiego. Małopolska jako „Mater et Metropolis Omnium Terrarum Poloniae” – Matka i Stolica wszystkich ziem Polski.
  46. Kazimierz Rymut: Nazwy Miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 118, 119. ISBN 83-04-02436-5.
  47. UCHWAŁA NR LXXV/732/05 Rady Miasta Krakowa z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie przyjęcia oraz ogłoszenia tekstu jednolitego Statutu Miasta Krakowa.
  48. (Dz.U. z 1921 r. nr 59, poz. 371) Ustawa z dnia 14 czerwca 1921 r. w przedmiocie zmiany postanowień ust. 2 § 42, ust. 1 § 48, § 54, ust. 2 § 62 i § 85 statutu gminnego dla st. król. miasta Krakowa.
  49. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 listopada 1930 r. o przyłączeniu do gminy st. kr. miasta Krakowa kilku parcel z gminy wiejskiej Wola Duchacka w powiecie krakowskim (Dz.U. z 1930 r. nr 89, poz. 698).
  50. Dz.U. 1930 nr 89, poz. 698 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 listopada 1930 r. o przyłączeniu do gminy st. kr. miasta Krakowa kilku parcel z gminy wiejskiej Wola Duchacka w powiecie krakowskim.jako przykład obowiązującego aktu prawnego, ogłoszonego na stronach Internetowego Systemu Aktów Prawnych Kancelarii Sejmu RP.
  51. Dz.U. 1926 nr 61, poz. 359 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 czerwca 1926 r. o przyłączeniu do gminy st. kr. miasta Krakowa parcel gruntowych L. k. 132/1, 135 i 136 L. wh. 136 księgi gruntowej gminy katastralnej Wola Duchacka w powiecie krakowskim.- jako przykład obowiązującego aktu prawnego, ogłoszonego na stronach Internetowego Systemu Aktów Prawnych Kancelarii Sejmu RP.
  52. Malopolanin.pl – Małopolska – Internetowy Serwis Lokalny. malopolanin.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-24)]..
  53. Franciszek Leśniak, Król i jego miasta w województwie krakowskim (od wieku XVI do pierwszej połowy XVIII), w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, Kraków 2003, s. 148.
  54. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  55. Historia Krakowa – Magiczny Kraków [online], krakow.pl [dostęp 2020-06-10].
  56. Dariusz Sikorski, Sikorski – Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego [ The Church in Poland during the reign of Mieszko I and Bolesław Chrobry. On the limits of the historical knowledge], [PEŁNA WERSJA – FULL VERSION] Poznań UAM 2013 (wyd. I 2011), ss. 590 [online], s. 277-283 [dostęp 2023-05-18].
  57. Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak (red.), Civitates Principales: wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej: katalog wystawy, Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, 1998, ISBN 83-906800-2-5.
  58. „Zamierzając przeto założyć miasto w Krakowie i zgromadzić tu ludzi z różnych stron świata, wpajamy mocno w uszy każdemu z osobna, tak współczesnym, jak i przyszłym, że my – Bolesław z bożej łaski, książę Krakowa i Sandomierza, razem z dostojną matką naszą Grzymisławą, i szlachetną małżonką naszą Kunegundą, miasto to zakładamy na tym samym prawie, na jakim założone zostało miasto Wrocław, tak aby nie to co tam się dzieje, lecz co według prawa i wzoru miasta Magdeburga dziać się powinno, było zmienione, aby jeśli kiedyś byłaby co do tego jakaś wątpliwość, do pisanego prawa wątpiący się odwoływali”, [w:] Akt lokacji Krakowa, Archiwum Państwowe w Krakowie.
  59. Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 135.
  60. Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 47.
  61. Leszek Mazan, Mieczysław Czuma: Jacy? Tacy! Czyli 100 pytań i odpowiedzi o Krakowie. Kraków: Anabasis, 2002. ISBN 83-85931-09-0.
  62. Historia Warszawy. um.warszawa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-14)]., Strona Urzędu Miasta, www.um.warszawa.pl.
  63. Marek Żukow-Karczewski, Klejnoty i insygnia koronacyjne w dawnej Polsce (prawdy i legendy), „Życie Literackie”, 9 VIII 1987 r., nr 32 (1846), s. 5.
  64. Książę Adam Jerzy Czartoryski – rosyjski minister i polski patriota, „Super historia”, 3 lipca 2017 [dostęp 2017-07-04].
  65. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien, Wien 1907.
  66. Marek Żukow-Karczewski, Wokół „leówki”, „smoka” i wodociągów, „Echo Krakowa”, 64, magazyn „Czas Przeszły i Przyszły”, 2 kwietnia 1989.
  67. Marek Żukow-Karczewski, Największe powodzie na świecie – przyczyny, skutki i zdjęcia [online], ekologia.pl [dostęp 2024-10-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-06] (pol.).
  68. Wielka powódź w Krakowie. Komunikacja na łódkach, Śródmieście pod wodą [online], Krowoderska.pl, 16 lipca 2021 [dostęp 2021-08-06] (pol.).
  69. a b Paweł Stachnik, Bez Krakowa Piłsudski nie byłby w stanie nic zrobić. Wywiad z prof. Leszkiem Moczulskim [online], jpilsudski.org [dostęp 2020-11-12] (pol.).
  70. a b Marek Żukow-Karczewski, Rok 1918 w Krakowie, „Gazeta Krakowska” (265 (13574)), 13 listopada 1992.
  71. Marek Żukow-Karczewski, Strzały w Krakowie, „Gazeta Krakowska” (257 (13869)), 5 listopada 1993.
  72. Strajk marcowy w Sempericie 1936. Historia zapomniana i mniej znana, 2015-03-23. [dostęp 2018-12-11].
  73. Po bombardowaniu, krakow.wyborcza.pl [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane 2016-02-26].
  74. Sękowa.info [online], sekowa.info [dostęp 2017-11-18].
  75. Podhorizer–Sandel E., O zagładzie Żydów w dystrykcie krakowskim, [w:] „Biuletyn ŻIH”, 1959, nr 30, s. 87–109; Agatstein–Dormontowa D., Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej; [w:] „Rocznik Krakowski”, t. XXXI, Kraków 1958.
  76. Hans Frank na Wawelu [online], wyborcza.pl [dostęp 2018-06-21].
  77. Ruch oporu w czasie drugiej wojny światowej.
  78. Hasło Szare Szeregi – Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK.
  79. Hufiec ZHP Kraków-Podgórze. krakowpodgorze.zhp.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-01)]..
  80. Miłobędzki, Przejście ZHP do konspiracji – Szare Szeregi – Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK.
  81. Zonspiracja w Krakowie [online], forum.4historie.pl [dostęp 2017-11-18].
  82. 3 Drużyna – zarys konspiracji; Armia Krajowa Krzeszowice [online], armiakrajowakrzeszowice.eles.pl [dostęp 2017-11-18].
  83. Marek Żukow-Karczewski, Książka pod okupacją, „Kraków”, 3 (23), 1989, s. 54, 55.
  84. Niemiecka okupacja w Krakowie na zdjęciach z historycznym opisem [online], Krowoderska.pl, 11 lutego 2021 [dostęp 2021-02-12] (pol.).
  85. Marek Żukow-Karczewski, Urdeutsche Stadt Krakau, „Czas Krakowski” (134 (1184)), 1994.
  86. a b Kraków był gotów do powstania.
  87. Zakaz wychodzenia, Wyborcza [dostęp 2017-12-03] [zarchiwizowane 2016-02-26].
  88. Straceni, Wyborcza [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane 2016-02-26] (pol.).
  89. Zamach na Hansa Franka » Cichociemni elita dywersji [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2021-01-29] (pol.).
  90. Ryszard Nuszkiewicz – Cichociemny » Cichociemni elita dywersji [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2021-01-29] (pol.).
  91. Teksty źródłowe [online], archiwum.trzciana.pl [dostęp 2017-11-18].
  92. AK Grot [online], akgrot.wieliczka.eu [dostęp 2017-11-18] (ang.).
  93. IPN BURZA ARMIA KRAJOWA w 1944 r. www1.dziennik.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-25)]..
  94. Stanisław Dąbrowa-Kostka (1972).
  95. Rocznik Statystyczny 1947 r.. [dostęp 2014-10-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-28)].
  96. Mijają 72 lata od procesu zbrodniarzy z Auschwitz [online], Onet Kraków, 23 listopada 2019 [dostęp 2019-11-24] (pol.).
  97. Ortofotomapa Krakowa i Nowej Huty w 1965 r.
  98. Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Warszawa: Sport i Turystyka, 1983, s. 163, ISBN 83-217-2329-2.
  99. Grupa Wyszehradzka Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
  100. George W. Bush – Wizyty prezydentów USA w Polsce [online], wiadomosci.pl [dostęp 2017-12-03].
  101. Prezydent Bush na Wawelu [online], tvp.info [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-13].
  102. M.P. z 2006 r. nr 56, poz. 589.
  103. Prezydencki Szczyt Energetyczny w Krakowie [online], prezydent.pl, 11 maja 2007 [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-27].
  104. Polski Komitet Światowego Kongresu Górniczego [online], gorn.agh.edu.pl [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-10].
  105. Klich zadowolony z krakowskiego szczytu NATO; Wprost, 2009-02-20.
  106. Prezydent na Wawelu odznaczy laureatkę nagrody Nobla [online], wiadomosci.wp.pl [dostęp 2017-12-03].
  107. Wielka gospodarcza narada pod Wawelem Infor Biznes, 2010-10-23.
  108. W Krakowie odbyło się Forum Rynku Wewnętrznego. zrp.pl, 2011-10-05. [dostęp 2011-12-07].
  109. Polska prezydencja w UE, nobilitacja Krakowa.
  110. Uchwała Rady Miasta o utworzeniu Parku Kulturowego. krakow.pl, 2011-10-13. [dostęp 2011-12-07].
  111. Park Kulturowy Stare Miasto. krakow.pl, 2011-12-07. [dostęp 2011-12-07].
  112. Kraków: Komorowski spotka się z Janukowyczem [online], polskieradio.pl [dostęp 2017-11-18].
  113. Wiadomości – Biznes [online], biznes.pl [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2014-10-29].
  114. Sesja Komitetu UNESCO w 2017 roku odbędzie się w Krakowie [online], krakow.pl [dostęp 2017-11-24].
  115. Katowice i Kraków gospodarzami Kongresu Sieci Miast Kreatywnych UNESCO [online], dziennikzachodni.pl [dostęp 2017-02-12].
  116. Interia.pl, Samorządowcy wybrali Kraków [online] [dostęp 2018-04-22].
  117. Kraków podwójnie wyróżniony [online], news.krakow.pl [dostęp 2019-06-07] (pol.).
  118. „Dziedzictwo to my!”, czyli kongres OWHC – Magiczny Kraków [online], krakow.pl [dostęp 2019-06-07].
  119. Zespół Comparic.pl, Konferencja Giełd Trójmorza – zobacz transmisję z wydarzenia [online], Forex Akcje Kursy walut Kryptowaluty – portal finansowy Comparic.pl, 7 września 2020 [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  120. Konferencja Giełd Trójmorza w Krakowie [online], Kresy24.pl – Wschodnia Gazeta Codzienna [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  121. Bartosz Dybała, Pożar miejskiego archiwum. Skala zniszczeń jest ogromna. "Wydobyto około 80 metrów akt". Co straciliśmy? [online], Gazeta Krakowska, 6 maja 2021 [dostęp 2023-02-10] (pol.).
  122. Bartosz Dybała, Kraków. W tym pożarze spłonęła historia wielu pokoleń krakowian. Tak teraz wygląda teren zniszczonego archiwum. Zobacz na zdjęciach [online], Kraków Nasze Miasto, 6 lutego 2023 [dostęp 2023-02-10] (pol.).
  123. Artur Drożdżak, Kraków. Śledztwo w sprawie pożaru archiwum przedłużone. Na razie udało się uratować niespełna jeden procent zbiorów [online], Gazeta Krakowska, 17 października 2022 [dostęp 2023-02-10] (pol.).
  124. Telewizja Polska S.A, UNHCR otwiera w Krakowie centrum wsparcia finansowego dla uchodźców ukraińskich, krakow.tvp.pl [dostęp 2022-04-08] [zarchiwizowane 2023-04-05] (pol.).
  125. Wysoki Komisarz NZ ds. Uchodźców z wizytą w Krakowie – Magiczny Kraków [online], krakow.pl [dostęp 2022-04-08].
  126. a b Kraków gospodarzem Igrzysk Europejskich w 2023 roku! To już pewne [online], sport.se.pl [dostęp 2019-08-07].
  127. a b c d e f g h i j k Pieradzka, K. (1957). Rozkwit średniowiecznego Krakowa w XIV i XV wieku. [w] Kraków – Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego. Kraków 1957, Wydawnictwo Literackie, s. 143–187; Friedberg, M., Kraków w dobie odrodzenia (wiek XVII i pierwsza poł. XVII). [w] Kraków – Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego. Kraków 1957, Wydawnictwo Literackie, s. 191–227; Rederowa, D., Lata upadku (od połowy wieku XVII do roku 1775). [w] Kraków – Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego. Kraków 1957, Wydawnictwo Literackie, s. 231 i nast.
  128. a b c d e f g h i j k l m Ustawa z dnia 13 listopada 1909 w przedmiocie przyłączenia kilkunastu gmin i kilku obszarów dworskich do miasta Krakowa, wyłączenia tychże gmin i obszarów dworskich z okręgów Rad powiatowych Krakowskiej i Wielickiej, tudzież w przedmiocie zmiany ustawy z dnia 6 października 1901, Dz. u. i rozp. kraj. Nr. 108, nadającej statut dla stoł. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1909, cz. XIX, nr 148)
  129. a b c d e f g h i j k l m Obwieszcznie Prezydyum c. k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 18 grudnia 1909 L 20.653/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym na zasadzie Art XIV. ustawy z 13 listopada 1909 Dz. u. kr. Nr. 148 wyznacza się termin, od którego wymienione w Art. I. tej ustawy gminy i obszary dworskie względnie części gmin przejdą, pod zarząd Rady miejskiej i Magistratu stół. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1909, cz. XXII, nr 164)
  130. a b Ustawa z dnia 19 grudnia 1910 w przedmiocie przyłączenia do miasta Krakowa gminy Dąbie z Beszczem i Głębinowem, tudzież gminy Ludwinów i obszaru dworskiego Ludwinów – wyłączenia tychże gmin i obszaru dworskiego z okręgów Rad powiatowych Krakowskiej i Wielickiej oraz w przedmiocie zmiany § 18 i § 53 ustęp 1 statutu stoł. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1910, cz. XXXV, nr 243)
  131. a b Obwieszczenie Prezydyum c. k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 4 marca 191.1 L. 1706/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym na zasadzie Art. XIII. ustawy z 19 grudnia 1910 Dz. u. kr. Nr. 243, wyznacza się termin, od którego wymienione w art. I. tej ustawy gminy, a mianowicie: Dąbie z Beszczem i. Głębinowem, oraz Ludwinów, tudzież obszar dworski Ludwinów, przejdą pod zarząd Bady miejskiej i Magistratu stoł. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1911, cz. IV, nr 49)
  132. Ustawa z dnia 29 listopada 1911 w przedmiocie przyłączenia do miasta Krakowa gminy i obszaru dworskiego Płaszów, wyłączenia tychże z okręgu Rady powiatowej Wielickiej oraz w przedmiocie zmiany § 18, § 30 ust. ostatni i § 53 ust. 1. statutu stoł. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1911, cz. XX, nr 137)
  133. Obwieszczenie c. k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 16 stycznia 1912 L. III 2041/2, którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym na zasadzie art. XIII. ustawy z 29 listopada 1911 Dz. u. kr. Nr. 137 wyznacza się termin, od którego gmina Plaszów. oraz obszar dworski Płaszów, przejdą pod zarząd Rady miejskiej i Magistratu król. stoł. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1912, cz. IV, nr 7)
  134. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1914 w przedmiocie połączenia król. woln. miasta Podgórza z slot. król. miastem Krakowem, wyłączenia tegoż miasta z okręgu Rady powiatowe] Wielickiej, oraz w przedmiocie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 99 statutu stoł. król. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. III, nr 15)
  135. Obwieszczenie Prezydyum e. k. galicyjskiego Namiestnictwa z dnia 18 czerwca 1915 L. 12.470/pr., którem w porozumieniu z Wydziałem krajowym wyznacza się na zasadzie art. XV ustawy z dnia 22 sierpnia 1914 Dz. u. kr. Nr. 15 z r. 1915 termin, w którym terytoryum miasta Podgórza przejdzie pod zarząd Rady miejskiej i Magistratu król. stoł. miasta Krakowa (Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. 1915, cz. VI, nr 31)
  136. Dz.U. z 1926 r. nr 61, poz. 359
  137. Dz.U. z 1930 r. nr 89, poz. 698
  138. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae Dekret z dnia 28 maja 1941 r. o włączeniach do miasta Krakau (Krakowa) / Erlass vom 28. Mai 1941 über Eingemeindungen in die Stadt Krakau (Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa. 1941, Nr 51 z 20 czerwca 1941 / Verordnungsblatt für das Generalgouvernement. 1941. Nr 51, den 20 Juni 1941)
  139. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 października 1948 r. o zmianie granic miasta Krakowa (Dz.U. z 1948 r. nr 53, poz. 418)
  140. a b c d e f g h i j k l m Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1950 r. w sprawie zmiany granic miasta Krakowa (Dz.U. z 1950 r. nr 57, poz. 508)
  141. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w sprawie zmiany granic miast Krakowa, Poznania i Wrocławia (Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 323)
  142. a b c Uchwała nr XV/68/85 Rady Narodowej miasta Krakowa z dnia 11 grudnia 1985 r. w sprawie zmiany granic miasta Krakowa (M.P. z 1985 r. nr 46, poz. 307)
  143. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 lipca 2012 r. w sprawie ustalenia granic niektórych gmin i miast oraz zmiany siedziby władz gminy (Dz.U. z 2012 r. poz. 873)
  144. Misje dyplomatyczne, urzędy konsularne i organizacje międzynarodowe w Polsce [online], Portal Gov.pl [dostęp 2020-07-09].
  145. Konsulat Generalny Republiki Austrii w Krakowie – Kraków Otwarty Na Świat [online], krakow.pl [dostęp 2019-11-03].
  146. Konsulaty honorowe | Belgia w Polsce i na Litwie [online], poland.diplomatie.belgium.be [dostęp 2019-11-21].
  147. http://www.honorowykonsul.bulgaria.krakow.pl
  148. Embajadas [online], exteriores.gob.es (hiszp.).
  149. https://www.krakow.pl/otwarty_na_swiat/aktualnosci/286827,62,komunikat,konsulat_indii_otwarty_w_krakowie.html
  150. Embassy of The Republic of Indonesia, in Warsaw, the Republic of Poland [online], kemlu.go.id [dostęp 2024-04-23] (indonez.).
  151. Konsulat Republiki Kolumbii – Kraków Otwarty na Świat [online], krakow.pl [dostęp 2021-07-05].
  152. Konsulat Rumunii w Krakowie otwarty [online], roconskrakow.org [dostęp 2020-10-09].
  153. https://warsaw.thaiembassy.org/pl/page/konsulat-honorowy-tajlandii-w-polsce?menu=66a39e29f21ccd6b6405fb83
  154. W Krakowie otwarto Honorowy Konsulat Generalny Republiki Turcji [online], Radio Kraków [dostęp 2020-09-25].
  155. J. Dębski, Lokalne bieguny wzrostu w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom II, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s. 169–172, 194–198. Szerzej zob. także: J. Dębski, Przedsiębiorczość prywatna w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom I, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002.
  156. Współpraca z miastami zagranicznymi. Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa – BIP MK. [dostęp 2010-05-16].
  157. Lei Ordinária 2632 Rio de Janeiro.
  158. Radni zdecydowali o końcu współpracy z Moskwą i Sankt Petersburgiem. krakow.pl, 2022-03-02.
  159. Małgorzata Wosion: Kraków zerwał współpracę z Moskwą i Sankt Petersburgiem. rmf24.pl, 2022-03-02. [dostęp 2022-03-02].
  160. Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Rynek pracy / Bezrobocie rejestrowane / Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia wyrównane sezonowo w latach 2011–2019 [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-11-15].
  161. Światowy Raport Inwestycyjny UNCTAD 2011 w biuletynie Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych.
  162. Warszawa i Kraków wśród liderów [online], rp.pl [dostęp 2021-04-17] (pol.).
  163. Warszawa i Kraków wśród najatrakcyjniejszych miast świata, wyborcza.biz, 18 kwietnia 2012 [dostęp 2024-10-28] [zarchiwizowane 2013-04-24] (pol.).
  164. GaWC – The World According to GaWC 2020 [online], lboro.ac.uk [dostęp 2020-09-01].
  165. J.Dębski, Lokalne bieguny wzrostu w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom II, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s. 169–172, 194–198.
  166. Bezrobotni oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów (stan w końcu grudnia 2009 r.). Główny Urząd Statystyczny, 2010-02-01. [dostęp 2010-02-13].
  167. Kraków z najwyższą oceną wiarygodności kredytowej. krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-23)]..
  168. Kraków dziś: dynamiczny, atrakcyjny, bez kompleksów [online], wyborcza.pl [dostęp 2020-04-05].
  169. Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce. Warszawa: Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL), 2017, s. 10.
  170. Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce. Warszawa: Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL), 2017, s. 11, 14.
  171. Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce. Warszawa: Związek Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL), 2017, s. 23.
  172. a b Adrian Grycuk. Klastry a rozwój regionalny. Klaster usług biznesowych w Krakowie. „Studia BAS”. 1 (49), s. 148, 2017. Biuro Analiz Sejmowych. 
  173. Aspire Headcount Tracker 2016. [w:] ASPIRE [on-line]. aspire.org.pl. s. 4. [dostęp 2017-06-03].
  174. Adrian Grycuk. Klastry a rozwój regionalny. Klaster usług biznesowych w Krakowie. „Studia BAS”. 1 (49), s. 149, 2017. Biuro Analiz Sejmowych. 
  175. Top 50 Emerging Global Outsourcing Cities. tholons.com, October 2009. s. 10. [dostęp 2017-06-03].
  176. Tholons Top 100 Outsourcing Destinations. tholons.com, December 2014. [dostęp 2017-06-03].
  177. Which is Europe’s most congested city?. What car?, 2010-04-29. [dostęp 2010-04-29]. (ang.).
  178. TomTom przedstawia najbardziej zatłoczone miasta Europy. tomtom.com, 2010-04-21. [dostęp 2010-06-21].
  179. Stockholm car traffic not so slow – Stockholm News. stockholmnews.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-09)]..
  180. Ranking miast przyjaznym kierowcom 2024. Miejsce Krakowa wielu zaskoczy [online], krakow.eska.pl [dostęp 2024-08-27] (pol.).
  181. Jarosław Strzeboński, W Krakowie jeździ się najwolniej. Ranking miast przyjaznych kierowcom [online], KRKnews, 7 sierpnia 2024 [dostęp 2024-08-27] (pol.).
  182. Strona główna :: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad – Serwis informacyjny [online], gddkia.gov.pl [dostęp 2017-02-01] (pol.).
  183. mpk.krakow.pl.
  184. Zbigniew Bartuś, Balice. Krakowskie lotnisko najbardziej komfortowym i bezpiecznym portem lotniczym średniej wielkości w Europie [online], Dziennik Polski, 1 marca 2021 [dostęp 2021-03-13] (pol.).
  185. Jan Latała: Nowe lądowisko przy szpitalu w Prokocimiu już działa. Gazeta Krakowska, 2016-06-12. [dostęp 2018-10-12].
  186. Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27].
  187. Iwona Krzywda, Kraków. Stolica Małopolski doceniona za jakość opieki szpitalnej [online], Dziennik Polski, 31 października 2019 [dostęp 2019-11-03] (pol.).
  188. Kraków – Ważne adresy/telefony – Szpitale – come2europe.eu. krakow.come2europe.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-22)]..
  189. Lista szpitali MSWiA – Szpitale MSW – Służba Zdrowia MSW.
  190. W Krakowie powstał Szpital na Klinach – Medycyna Prywatna [online] [dostęp 2023-02-10] (pol.).
  191. ForumBiznesu. forumbiznesu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-23)]..
  192. eit.europa.eu. eit.europa.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-29)]..
  193. AGH koordynatorem CCPolandPlus w ramach KIC Sustainable Energy!, agh.edu.pl, 17 grudnia 2009 [dostęp 2024-10-28] [zarchiwizowane 2010-01-08] (pol.).
  194. Ruszyła pracownia Towarzystwa Maxa Plancka na UJ.
  195. Wprost 24 – Max Planck w Krakowie.
  196. Kraków Europejskim Miastem Sportu 2014. krakow.pl, 2012-11-08. [dostęp 2012-11-11]. (pol.).
  197. Polska stolica książki [online], dziennikpolski24.pl [dostęp 2017-11-18].
  198. Magdalena Kursa, Rafał Romanowski: Kraków najmodniejszym miastem świata. gazeta.pl, 2006-12-20. [dostęp 2010-09-23].
  199. http://www.mot.krakow.pl/media/badanie-ruchu-turystycznego/badania_ruch_tur_2010.pdf
  200. Kraków znów najlepszy! [online], Dziennik Polski [dostęp 2017-11-18].
  201. Brytyjczycy znowu wybrali Kraków. Jest lepszy niż Sewilla czy Berlin [online], tvp.info [dostęp 2019-11-03] (pol.).
  202. Jewish guide and genealogy in Poland – Casimir / Kazimierz. Jewish guide and genealogy in Poland.
  203. Kraków niczym Marrakesz i Amsterdam. Trafił do liczącego się rankingu 10 ‘najwspanialszych na świecie’, „gazetapl” [dostęp 2018-07-05].
  204. Iwona Kołczańska: Polskie miasto wyróżnione przez Amerykanów. Mamy powody do dumy. turystyka.wp.pl, 2022-07-20. [dostęp 2022-07-24]. (pol.).
  205. GUS: Baza noclegowa i jej wykorzystanie w 2009 roku. 23.04.2010. [dostęp 2011-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-06)].
  206. Rok 2019 w turystyce biznesowej – Krakow Convention Bureau [online], convention.krakow.pl [dostęp 2020-08-22].
  207. B. Michalec, Kraków. Przewodnik ilustrowany, Bielsko Biała: Pascal, 2007, s. 75, ISBN 978-83-7304-801-0.
  208. Pochód Lajkonika i szopkarstwo krakowskie wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2014-08-05. [dostęp 2018-11-30].
  209. Zasmakuj w szopce! Krakowskie szopkarstwo na liście UNESC. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2018-11-29. [dostęp 2018-11-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-30)].
  210. Post Open’er Theatre. Notatki z Boskiej Komedii [online], teatralny.pl [dostęp 2016-01-09].
  211. Urszula Wolak, Odszedł skandalista kina. Reżyser Andrzej Żuławski zmarł w wieku 75 lat. Przegrał walkę z nowotworem [online], Dziennik Polski, 18 lutego 2016 [dostęp 2024-04-29] (pol.).
  212. Święty Józef – patron miasta Krakowa [online], rakowicka18.pl [zarchiwizowane z adresu 2017-07-01]..
  213. Kontakt – Wiara Bahá’í w Polsce [online].
  214. Wiara Bahá'í Kraków – Kraków [online].
  215. Wiara Bahá'í Kraków [online].
  216. Centra MTŚK [online], mtsk.pl [dostęp 2022-01-19].
  217. Islamskie Centrum Kultury w Krakowie [online], islam-krakow.pl [dostęp 2022-01-19].
  218. Szlakiem krakowskich synagog [online], podroze.onet.pl, 5 lipca 2019 [dostęp 2022-01-19].
  219. Synagogi [online], gwzkrakow.pl [dostęp 2022-01-19].
  220. O nas [online], beitkrakow.pl [dostęp 2020-12-04].
  221. Chabad–Lubawicz Kraków [online], chabadkrakow.org [dostęp 2022-01-19].
  222. O nas [online], orhadasz.pl [dostęp 2021-07-25].
  223. Kontakt [online], gwzkrakow.pl [dostęp 2020-12-04].
  224. Dekanat krakowsko-krynicki [online], cerkiew.org [dostęp 2022-01-19].
  225. Harmonogram Mszy Św. ormiańskokatolickich w Polsce [online], ordynariat.ormianie.pl [dostęp 2022-01-19].
  226. Diecezja krakowsko-częstochowska [online], polskokatolicki.pl [dostęp 2022-01-19].
  227. Parafie i Misje [online], starokatolicy.eu [dostęp 2019-12-24].
  228. Diecezje i parafie [online], mariawita.pl [dostęp 2022-01-19].
  229. Dekanat krakowski [online], orthodox.pl [dostęp 2022-01-19].
  230. Parafie Ewangelicznego Kościoła Chrześcijańskiego [online], ekch.pl [dostęp 2024-03-19].
  231. Kontakt [online], metodyzm.pl [dostęp 2020-11-27].
  232. Zbory – Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP [online], adwent.pl.
  233. Kontakt [online], maranatha.pl [dostęp 2022-01-19].
  234. Kraków [online], Anglican Church in Poland [dostęp 2021-02-23].
  235. Kościół Baptystyczny „Betel“ – Spotkania [online], betel.info [dostęp 2021-11-15].
  236. Zbory – Kraków [online], kbwch.pl [dostęp 2021-07-25].
  237. Adresy kościołów – województwo małopolskie [online], kosciolbozy.pl [dostęp 2021-08-22].
  238. Gdzie jesteśmy [online], baptysci.pl [dostęp 2020-11-27].
  239. Wspólnoty i misje [online], kosciolmocy.pl [dostęp 2021-06-28].
  240. Kontakt [online], kosciolbozegokrolestwa.pl [dostęp 2021-06-28].
  241. Woj. małopolskie Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej [online], kchwe.pl.
  242. Kościół Chrześcijański w Krakowie – Kościół Biblijny w Polsce [online], kosciolchrzescijanski.pl [dostęp 2019-05-27].
  243. Kościół Chrześcijański „Dobra Nowina” w Krakowie [online], koscioldobranowina.pl [dostęp 2022-10-19].
  244. Kościoły lokalne [online], kosciolchwaly.pl [dostęp 2024-03-18].
  245. Ewangelicy w Krakowie/Kontakt [online], krakow.luteranie.pl [dostęp 2022-01-19].
  246. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – Kraków, Tarnów [online], metodysci.org [dostęp 2021-01-19].
  247. Kontakt [online], kosciolzbawiciela.pl [dostęp 2022-01-19].
  248. Parafie Kościoła [online], Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP [dostęp 2020-11-27].
  249. Kontakt [online], mlkrakow.wixsite.com [dostęp 2022-01-18].
  250. Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2021-10-27].
  251. Znajdź na mapie Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich – Kraków [online].
  252. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2024-09-30].
  253. Świecki Ruch Misyjny Epifania – Kraków [online] [dostęp 2013-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-12].
  254. Nabożeństwa niedzielne [online], zborkrakow.pl [dostęp 2020-12-04].
  255. Gromada MIR – Śląska Grupa Rodzimowierców [online] [dostęp 2019-03-25].
  256. Scott Simpson, 4. Only Slavic Gods: Nativeness in Polish Rodzimowierstwo, [w:] Kathryn Rountree (red.), Cosmopolitanism, Nationalism, and Modern Paganism, wyd. 1, Nowy Jork: Palgrave Macmillan US, 2017, s. 66, DOI10.1057/978-1-137-56200-5, ISBN 978-1-137-57040-6, LCCN 2016960959 (ang.).
  257. Polish Rodzimowierstwo: Strategies for (Re)constructing a Movement, [w:] Kaarina Aitamurto, Scott Simpson (red.), Modern Pagan and Native Faith Movements in Central and Eastern Europe, Acumen Publishing, 2013, s. 117, ISBN 978-1-84465-662-2.
  258. Oddziały [online], rodzimawiara.org.pl [dostęp 2022-01-19].
  259. O nas – Wolni Rodzimowiercy Krakowa [online] [dostęp 2020-12-04].
  260. Centrum Krakowskie [online], rozokrzyz.pl [dostęp 2022-01-18].
  261. Wprowadzenie [online], wspolnotachrzescijan.pl [dostęp 2021-12-27].
  262. Kontakt [online], wspolnotachrzescijan.pl [dostęp 2021-12-27].
  263. Zakon Braci Zjednoczenia Energetycznego [online], zakonze.org [dostęp 2022-01-19].
  264. Przekrój.
  265. Tygodnik „Przekrój” powrócił z Warszawy do Krakowa – Kultura i Sztuka – Kultura wysoka i masowa – Dziennik.pl.
  266. Tygodnik Powszechny. tygodnik.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-15)]..
  267. Onet.
  268. Interia.
  269. RMF FM -lider słuchalności radiowej w Polsce.
  270. M. Orlewicz-Musiał, A. Kurek, 130 lat turystycznej działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie (1885–2015), Kraków 2017, ISBN 978-83-62891-50-4.
  271. Adrian Dworakowski: Przewodnik po polskich skoczniach narciarskich 2013. Ski Jumping. [dostęp 2013-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  272. Finał Mistrzostw Europy – siatkówka 2017. Czy są jeszcze bilety? [online], Radio Zet [dostęp 2017-09-05].
  273. Kraków z oficjalnym logo klubowych MŚ w siatkówce [online], krakow.pl [dostęp 2017-12-11].
  274. Gdzie grają na najwyższym poziomie? Druga edycja rankingu „Sporty drużynowe – najlepsze miasta w Polsce”! | Gotowi na Sport [online], 8 listopada 2023 [dostęp 2023-12-13] (pol.).

Bibliografia

edytuj
publikacje
periodyki
bibliografie

Linki zewnętrzne

edytuj