Małopolska
Małopolska (łac. Polonia Minor) – kraina historyczna Polski, obejmująca obecnie południowo-wschodnią część kraju, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły oraz w dorzeczu górnej Warty. Stolicą Małopolski jest Kraków.
| |||
Państwa | |||
---|---|---|---|
Stolica | |||
Ważniejsze miejscowości |
Lublin, Częstochowa, Radom, Sosnowiec, Jaworzno, Dąbrowa Górnicza, Kielce, Żywiec, Nowy Sącz, Tarnów | ||
Położenie na mapie |
Nazwa
edytujNazwa Małopolska została po raz pierwszy użyta w źródłach pisanych w 1411 roku[1], a potwierdzona została dopiero w roku 1493 w statucie piotrkowskim króla Jana Olbrachta[2] (podczas obrad dwuizbowego sejmu walnego w Piotrkowie w latach 1493–1496)[3] w celu odróżnienia tej części państwa od Wielkopolski (łac. Polonia Maior). Pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest pewne – słowa maior i minor można odczytywać tu w kilku kontekstach (nie tylko najbardziej oczywiste większa – mniejsza, ale też np. starsza – młodsza, rozszerzona – właściwa).
Obecnie, po wprowadzeniu reformy administracyjnej w 1999 roku, określenia „Małopolska” używa się potocznie w stosunku do obszaru, utworzonego w trakcie wspomnianej reformy województwa małopolskiego w charakterze synonimu lub akronimu. Ma to m.in. odzwierciedlenie w nomenklaturze Urzędu Marszałkowskiego objawiającej się przykładowo w logo województwa[4].
Położenie
edytujWspółczesny podział administracyjny
edytujDo Małopolski należą tereny współcześnie zaliczone do województw: małopolskiego (bez polskich części Orawy i Spisza), świętokrzyskiego (całość), lubelskiego (zachodnia część), podkarpackiego (zachodnia część), łódzkiego (wschodnia część), mazowieckiego (część południowa) i śląskiego (wschodnia, północna i południowo-wschodnia część).
Terytorium
edytujDo XVIII wieku właściwą Małopolskę stanowiły obszary trzech dawnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego[5][6]. Definiował tak Małopolskę zarówno Marcin Kromer (1577)[7], jak i Szymon Starowolski (1632)[8]. Województwa te powstały z istniejących wcześniej ziem: krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej. Siedzibą sejmiku generalnego dla prowincji małopolskiej było Nowe Miasto Korczyn. Oprócz tego w skład Małopolski wchodziły kupione (w XV wieku) przez Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego, od książąt śląskich księstwo siewierskie, oraz odzyskane przez Władysława Jagiełłę (najpierw drogą zastawu) starostwo spiskie z 13 miastami.
Herb | Województwo | Stolica | Obraz | Sejmik | Obraz |
---|---|---|---|---|---|
Województwo krakowskie (z włączonymi księstwami oświęcimskim, zatorskim oraz księstwem siewierskim) |
Kraków | Proszowice | |||
Województwo sandomierskie | Sandomierz | Opatów | |||
Województwo lubelskie | Lublin | Lublin |
Granice
edytujMałopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem. Na południowym zachodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest Biała – granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską. Na południowym zachodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Teren księstwa oświęcimskiego i zatorskiego w latach 1179–1445 był we władaniu książąt opolsko-raciborskich, następnie cieszyńskich, a także króla czeskiego. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica oraz Przemsza wzdłuż Jaworzna. W latach od 1331 do 1817 Imielin, Kosztowy i Chełm Śląski były własnością biskupów krakowskich. Do 1179 kasztelania bytomska była częścią Małopolski.
Północna granica z Mazowszem przebiega wzdłuż obrzeży ziemi sandomierskiej i przebiegała przez Wyśmierzyce na linii Pilicy do Stoczka, następnie okolice Żelechowa do Liwca.
Na wschodzie Małopolska graniczy z Rusią Czerwoną, z czego południowa część granicy przebiegała wzdłuż rzeki Jasiołki.
Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Spiszu i Orawy).
Północna, południowa oraz wschodnia granica Małopolski niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w I Rzeczypospolitej: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego[9].
Podział na regiony
edytujNa obszarze Małopolski wykształciły się następujące regiony historyczno-kulturowe:
Z Małopolską związanych jest ponadto wiele grup etnograficznych posiadających własne obszary zasięgu kulturowego.
Historia
edytujArcheologia
edytujEpoka brązu (XVIII wiek p.n.e. – VIII wiek p.n.e.)
Epoka żelaza (od VIII wiek p.n.e.)
Państwo Wiślan
edytujPrawdopodobnie pod koniec VIII w. powstało na ziemiach późniejszej Małopolski państwo Wiślan, które uznaje się wraz z państwem Polan za kolebkę państwowości polskiej. Stolicą Wiślan był Kraków (Wawel) lub Wiślica. Nie jest pewne, czy w skład państwa Wiślan wchodziła ziemia sandomierska, którą od ziemi krakowskiej odróżniają wzorce osadnictwa doby plemiennej oraz brak w ziemi sandomierskiej „wielkich grodów” wiślańskich. Oddzielał także te regiony płaszcz lasów staszowskich (Puszcza Rytwiańska i Szydłowska).
Istnieją hipotezy, jakoby Wiślanie w IX w. zostali podporządkowani państwu wielkomorawskiemu i przyjęli za jego pośrednictwem chrześcijaństwo; nie znajdują one jednak przekonującego oparcia w materiale dowodowym. Upadek państwa wielkomorawskiego nie przyniósł radykalnej zmiany sytuacji politycznej w Małopolsce. Być może w X wieku ziemie Wiślan znalazły się pod panowaniem czeskim, jednak nie da się rozstrzygnąć, kiedy to nastąpiło, jaki miało zasięg, charakter i czy w ogóle miało miejsce[10].
Państwa Piastów i Przemyślidów
edytujPod koniec X wieku Polanie wcielili Małopolskę do swego państwa (według jednej z teorii, w wyniku wojny polsko-czeskiej w 989[11]). Utworzono wtedy dwie prowincje: krakowską oraz sandomierską. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, która obejmowała znaczną część regionu, a za panowania Kazimierza I Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą. W 1040 roku Kraków stał się stolicą Polski.
W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice. Ziemie krakowska i sandomierska stały się główną częścią dzielnicy senioralnej, a Kraków stał się siedzibą seniora. Z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1177 wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu, którego wygnano z kraju. Łamiąc postanowienia senioratu, na tron krakowski powołano wtedy Kazimierza II Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego.
W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd aż do 1734 Kraków był miejscem koronacji królów Polski. W 1333 zmarł Władysław Łokietek. Pogrzeb króla w Krakowie umocnił rolę miasta jako metropolii monarszej. W tym samym roku rozpoczęło się panowanie Kazimierza Wielkiego. Za panowania Kazimierza Wielkiego powstał wielki system obronny warowni królewskich zabezpieczających zachodnią granicę państwa od strony Śląska.
W 1474 roku ziemia lubelska i ziemia łukowska zostały wydzielone z województwa sandomierskiego jako województwo lubelskie.
I Rzeczpospolita
edytujW czasach I Rzeczypospolitej za Małopolskę powszechnie uważano tereny ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego, co miało swoje źródło w kształtowaniu się krain historycznych za czasów Piastów i Jagiellonów. Tak była ona rozumiana wśród ówczesnej ludności Polski[12]. Ponadto utworzona została, jako jednostka administracyjna, prowincja małopolska, która obejmowała również Podlasie, Ruś Czerwoną, Podole, Wołyń, Ukrainę. Nie należy jej jednak mylić z właściwą Małopolską jako regionem historycznym.
W 1609 roku król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy i tym samym przyczynił się do zahamowania rozwoju Krakowa oraz spadku jego znaczenia.
Czasy zaborów
edytujW efekcie rozbiorów Małopolska stała się częścią Monarchii Habsburgów i w niewielkiej części Królestwa Prus. W 1770 r. Austria przejęła powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński, w ramach I rozbioru – południową Małopolskę do Wisły, w ramach II rozbioru Prusy zajęły północno-zachodnią Małopolskę z Częstochową, a w ramach III rozbioru w skład Austrii weszły terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem, Kielcami i Lublinem. Tereny otrzymane przez Austrię w 1795 nazwano Nową Galicją (w odróżnieniu od „starej”, obejmującej tereny otrzymane w 1772).
W latach 1807–1815 (od traktatu w Tylży do kongresu wiedeńskiego) pruska część Małopolski, a od 1809 także Nowa Galicja, stanowiła część Księstwa Warszawskiego. Od 1815 roku Małopolska leżała w granicach Rosji (do Królestwa Kongresowego weszły ziemie Księstwa Warszawskiego) i Austrii oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej, anektowanej w 1846 roku przez Austrię.
Dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte, zaś jej obie części zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo. Podziały administracyjne, narzucone przez zaborców, przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski. Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją po stronie austriackiej do dzisiaj ma swoje konsekwencje w polskiej tożsamości społecznej i w podziale administracyjnym kraju (choć przecież austriacka Galicja zajmowała znacznie większy obszar niż dzisiejsze województwo małopolskie; obejmowała też tereny, które historyczną Małopolską nie były)[12].
II Rzeczpospolita i II wojna światowa
edytujW II Rzeczypospolitej nazwą „Małopolska” obejmowano Galicję, a nie przedrozbiorowe terytorium Małopolski. Małopolskę Zachodnią stanowiło województwo krakowskie, a województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie zaczęto określać mianem Małopolski Wschodniej, zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to nieformalnie stosowano podział na Galicję Zachodnią i Wschodnią, przy czym ich granicę stanowił zasięg właściwości Sądu Apelacyjnego w Krakowie i Sądu Apelacyjnego we Lwowie[13][14].
W latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski powstawał Centralny Okręg Przemysłowy (COP). Był jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej. Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925 mln zł.
W okresie II wojny światowej tereny Małopolski weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa.
Polska Ludowa i III Rzeczpospolita
edytujPo II wojnie światowej historyczna Małopolska wchodziła w skład województw: krakowskiego, kieleckiego oraz częściowo łódzkiego, lubelskiego, rzeszowskiego i śląskiego.
1 stycznia 1999 r., w wyniku reformy administracyjnej, po raz pierwszy od ponad 200 lat oficjalnie jednemu z obszarów Polski nadano nazwę „województwo małopolskie”, nawiązującą do historycznego pojęcia Małopolski.
We współczesnej polskiej tożsamości społecznej do Małopolski najczęściej zaliczane są obszary obecnego województwa małopolskiego i podkarpackiego[12] (mimo że większość terytorium tego drugiego historycznie nie leży w obrębie Małopolski, lecz Rusi Czerwonej, w tym sam Rzeszów). Zwraca się również uwagę na małopolskie korzenie terenów województwa świętokrzyskiego oraz okolic Lublina, Radomia, Częstochowy i Bielska-Białej[a]. Historyczną częścią Małopolski jest też Zagłębie Dąbrowskie, leżące obecnie w województwie śląskim.
Na początku XXI wieku Kraków ponownie stał się drugim co do wielkości miastem Polski.
Warunki naturalne
edytujMałopolska na południu oparta jest o podalpejskie pasmo Karpat, również w Beskidach ma jeszcze kilka łańcuchów górskich i wzniesień. Na północy skałki Jury Krakowskiej i kulminacje Gór Świętokrzyskich, na wschodzie Roztocze. Pomiędzy wzgórzami rozciągają się pola żyznych nizin w regionie Pogórza oraz dolin w widłach Wisły i Sanu. Góry małopolskich Karpat bogate są w złoża żelaza, soli, ropy naftowej oraz uranu. Nasłonecznione stoki Pogórzy i dolin nadają się do uprawy owoców i winnej latorośli. Najstarszymi miastami są zgodnie z datami lokacji: Sandomierz (przed 1227), Bochnia (1253), Zawichost (1255) i Kraków (1257) .
Aż do czasu nadejścia Słowian przypuszczalnie Celtowie stanowili dominujący element kulturowy na tym obszarze. Ich obecnością można też próbować wyjaśniać cechy oraz odrębne powiązania Wiślan w wiekach od VIII do X. W okresie rządów austriackich Małopolska z centralnym ośrodkiem w Krakowie stanowiła zachodnią połowę Galicji. Przed okresem industrializacji korzystne warunki naturalne powodowały poważne przeludnienie wsi[15].
Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły, tylko niewielkie zachodnie krańce znajdują się w dorzeczu Odry. Źródła wód mineralnych znajdują się w Pieninach, Beskidzie Sądeckim oraz w Beskidzie Niskim gdzie występują wody „szczawy”. Znajdują się tam liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi, np.: Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Krynica-Zdrój, Wysowa.
Na południu regionu znajduje się najwyższe pasmo górskie w łańcuchu Karpat – Tatry. Najwyższym szczytem Małopolski są Rysy (2499 m n.p.m.). W północnej części zlokalizowane są Góry Świętokrzyskie.
Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej. Na terenie Małopolski leży Lubelskie Zagłębie Węglowe.
Miasta
edytujDo największych miast Małopolski (powyżej 40 tys. mieszkańców) należą:
Lp. | Miasto | Ludność | Powierzchnia | Województwo |
---|---|---|---|---|
1. | Kraków | 803 282 | 326,85 km² | małopolskie |
2. | Lublin | 331 991 | 147,45 km² | lubelskie |
3. | Częstochowa | 209 395 | 159,71 km² | śląskie |
4. | Radom | 198 754 | 111,80 km² | mazowieckie |
5. | Sosnowiec | 191 676 | 91,06 km² | śląskie |
6. | Kielce | 184 520 | 109,65 km² | świętokrzyskie |
7. | Bielsko-Biała[a] | 168 319 | 124,51 km² | śląskie |
8. | Dąbrowa Górnicza | 115 955 | 188,73 km² | śląskie |
9. | Tarnów | 105 922 | 72,38 km² | małopolskie |
10. | Jaworzno | 88 267 | 152,67 km² | śląskie |
11. | Nowy Sącz | 80 756 | 57,58 km² | małopolskie |
12. | Siedlce | 76 005 | 32,00 km² | mazowieckie |
13. | Ostrowiec Świętokrzyski | 63 394 | 46,43 km² | świętokrzyskie |
14. | Tomaszów Mazowiecki[b] | 58 796 | 41,30 km² | łódzkie |
15. | Stalowa Wola | 58 545 | 82,52 km² | podkarpackie |
16. | Mielec | 60 075 | 46,89 km² | podkarpackie |
17. | Będzin | 55 065 | 37,50 km² | śląskie |
18. | Zawiercie | 47 720 | 85,30 km² | śląskie |
19. | Starachowice | 47 638 | 31,82 km² | świętokrzyskie |
20. | Puławy | 44 504 | 50,49 km² | lubelskie |
21. | Skarżysko-Kamienna | 44 260 | 64,39 km² | świętokrzyskie |
22. | Tarnobrzeg | 44 156 | 85,39 km² | podkarpackie |
23. | Dębica | 42 692 | 33,83 km² | podkarpackie |
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ a b Miasto powstało z połączenia w 1951 r. położonego na historycznym Śląsku Cieszyńskim Bielska i położonej na terenie historycznej Małopolski Białej Krakowskiej.
- ↑ Miasto leży od 1977 r. na styku trzech krain historycznych: ziemi sieradzkiej, ziemi łęczyckiej i Małopolski (gł. dzielnice: Białobrzegi i Ludwików).
Przypisy
edytuj- ↑ Jak książę Bolesław i skryba Maciej Wielkopolskę stworzyli, z Jerzym Strzelczykiem rozmawia Piotr Bojarski (wersja elektroniczna, artykuł ukazał się z „Gazecie Wyborczej” w czerwcu 2007).
- ↑ Jerzy Krasuski, Inne spojrzenie na początki Polski. Skąd się wzięli Lechici?, [w:] Tygodnik „Polityka” nr 27 (2511) z dnia 09-07-2005; s. 66.
- ↑ Pod red. Adama Tatomira, Tysiąc lat dziejów Polski, Warszawa 1962, s. 95.
- ↑ Oficjalny portal województwa małopolskiego prowadzony przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. [dostęp 2018-12-26].
- ↑ Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, 1868, s. 154.
- ↑ Część II: Podział na prowincje i województwa, Prowincya Małopolska. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: 1903.
- ↑ Oto jak charakteryzuje Małopolskę Marcin Kromer, autor szesnastowiecznego traktatu polityczno-geograficznego, opisującego nasz kraj: Małopolska rozciąga się bardziej na wschód w stosunku do omówionej poprzednio Wielkopolski obejmując województwa krakowskie, sandomierskie i wchodzące niegdyś w jego skład województwo lubelskie, zwrócone w kierunku północno-wschodnim i wschodnim w tej wiośnie kolejności, jak tu zostały wyliczone. Pisząc dalej o granicach Małopolski autor ten stwierdza: Dzielnica ta graniczy od północy z Mazowszem i Polesiem, które niedawno pozostawało pod panowaniem litewskim, od wschodu z Rusią, od południa z Węgrami i Śląskiem. Szesnastowieczny autor w zasadzie precyzyjnie określił, co należy rozumieć pod terminem Małopolska. Antoni Podraza Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
- ↑ W dziele Szymona Starowolskiego „Polonia sive status Regni Poloniae descripto” (Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego): Utwór Starowolskiego wydany po raz pierwszy w 1632 roku był – jak świadczy o tym kilka kolejnych wydań – bardzo popularny w XVII i XVIII wieku i obok wydań łacińskich został przetłumaczony w 1765 roku na język polski. Opis poszczególnych dzielnic historycznych Polski jest u Starowolskiego dokładniejszy niż u Kromera. Pisząc o Małej Polsce, autor stwierdza – podobnie jak Kromer – że dzieli się ona na trzy prowincje, czyli województwa: krakowskie, sandomierskie i lubelskie, położone w tej samej kolejności, w jakiej tu je wyliczono ku północy i letniemu wschodowi Antoni Podraza Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
- ↑ „Do tej tak rozumianej Małopolski niewątpliwie ciążyły silnie pod różnymi względami tereny leżące nad Sanem i górnym Bugiem, czyli zachodnia część woj. ruskiego (ziemia przemyska i sanocka), woj. bełskie i ziemia chełmska.”, [w:] Studia historyczne: t. XVI. Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Kielcach, Polska Akademia Nauk. Komisja Nauk Historycznych. 1972, s. 119.
- ↑ Buko Andrzej, Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Univesitas, Kraków 2000, s. 150–152.
- ↑ Gerard Labuda: Pierwsze państwo polskie. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989. ISBN 83-03-02969-X.
- ↑ a b c Artykuł Historyczna Małopolska: https://web.archive.org/web/20150626172228/http://www.nowamalopolska.pl/newsysn/formatka.php?idwyb=288.
- ↑ Po prostu zaborczą nazwę Galicji zastąpiono teraz nazwą Małopolska, choć zasięg terytorialny tak rozumianej Małopolski w niewielkim tylko stopniu pokrywał się z jej historyczną poprzedniczką. Zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to używano określeń Galicja Zachodnia i Wschodnia, przy czym ich umowną granicę stanowił San, teraz zaczęto używać nazw Małopolska Zachodnia i Wschodnia. Były to zresztą określenia często używane w języku potocznym, ale niemające w zasadzie uzasadnienia w strukturach administracyjnych kraju. Do tak rozumianej Małopolski wchodziły w okresie międzywojennym cztery województwa. Jedno z nich stanowiło Małopolskę Zachodnią, a było to województwo krakowskie, trzy dalsze: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie – Małopolskę Wschodnią. To pozbawione historycznych podstaw nazewnictwo po II wojnie światowej znowu uległo zmianie. Antoni Podraza, Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
- ↑ Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005, s. 25-27, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458 .
- ↑ Norman Davies. Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2002, s. 51.
Linki zewnętrzne
edytuj- Rocznik „Małopolska” (djvu)
- okres rzymski (lateński) w Małopolsce. [dostęp 2007-01-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-17)].
- Czy Małopolanie są Białymi Chorwatami?. muzeum.tarnow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-17)].
- Małopolska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 38 .