Małopolska

region w Polsce

Małopolska (łac. Polonia Minor) – kraina historyczna Polski, obejmująca obecnie południowo-wschodnią część kraju, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły oraz w dorzeczu górnej Warty. Stolicą Małopolski jest Kraków.

Małopolska
Polonia Minor
Herb
Herb
Państwa

 Polska

Stolica

Kraków

Ważniejsze miejscowości

Lublin, Częstochowa, Radom, Sosnowiec, Jaworzno, Dąbrowa Górnicza, Kielce, Żywiec, Nowy Sącz, Tarnów

Położenie na mapie
Mapa Małopolski
Małopolska i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych

Nazwa Małopolska została po raz pierwszy użyta w źródłach pisanych w 1411 roku[1], a potwierdzona została dopiero w roku 1493 w statucie piotrkowskim króla Jana Olbrachta[2] (podczas obrad dwuizbowego sejmu walnego w Piotrkowie w latach 1493–1496)[3] w celu odróżnienia tej części państwa od Wielkopolski (łac. Polonia Maior). Pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest pewne – słowa maior i minor można odczytywać tu w kilku kontekstach (nie tylko najbardziej oczywiste większa – mniejsza, ale też np. starsza – młodsza, rozszerzona – właściwa).

Obecnie, po wprowadzeniu reformy administracyjnej w 1999 roku, określenia „Małopolska” używa się potocznie w stosunku do obszaru, utworzonego w trakcie wspomnianej reformy województwa małopolskiego w charakterze synonimu lub akronimu. Ma to m.in. odzwierciedlenie w nomenklaturze Urzędu Marszałkowskiego objawiającej się przykładowo w logo województwa[4].

Położenie

edytuj

Współczesny podział administracyjny

edytuj

Do Małopolski należą tereny współcześnie zaliczone do województw: małopolskiego (bez polskich części Orawy i Spisza), świętokrzyskiego (całość), lubelskiego (zachodnia część), podkarpackiego (zachodnia część), łódzkiego (wschodnia część), mazowieckiego (część południowa) i śląskiego (wschodnia, północna i południowo-wschodnia część).

Terytorium

edytuj

Do XVIII wieku właściwą Małopolskę stanowiły obszary trzech dawnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego[5][6]. Definiował tak Małopolskę zarówno Marcin Kromer (1577)[7], jak i Szymon Starowolski (1632)[8]. Województwa te powstały z istniejących wcześniej ziem: krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej. Siedzibą sejmiku generalnego dla prowincji małopolskiej było Nowe Miasto Korczyn. Oprócz tego w skład Małopolski wchodziły kupione (w XV wieku) przez Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego, od książąt śląskich księstwo siewierskie, oraz odzyskane przez Władysława Jagiełłę (najpierw drogą zastawu) starostwo spiskie z 13 miastami.

Herb Województwo Stolica Obraz Sejmik Obraz
  Województwo krakowskie
(z włączonymi księstwami oświęcimskim, zatorskim
oraz księstwem siewierskim)
Kraków   Proszowice  
  Województwo sandomierskie Sandomierz   Opatów  
  Województwo lubelskie Lublin   Lublin  

Granice

edytuj

Małopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem. Na południowym zachodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest Biała – granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską. Na południowym zachodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Teren księstwa oświęcimskiego i zatorskiego w latach 1179–1445 był we władaniu książąt opolsko-raciborskich, następnie cieszyńskich, a także króla czeskiego. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica oraz Przemsza wzdłuż Jaworzna. W latach od 1331 do 1817 Imielin, Kosztowy i Chełm Śląski były własnością biskupów krakowskich. Do 1179 kasztelania bytomska była częścią Małopolski.

Północna granica z Mazowszem przebiega wzdłuż obrzeży ziemi sandomierskiej i przebiegała przez Wyśmierzyce na linii Pilicy do Stoczka, następnie okolice Żelechowa do Liwca.

Na wschodzie Małopolska graniczy z Rusią Czerwoną, z czego południowa część granicy przebiegała wzdłuż rzeki Jasiołki.

Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Spiszu i Orawy).

Północna, południowa oraz wschodnia granica Małopolski niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w I Rzeczypospolitej: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego[9].

Podział na regiony

edytuj

Na obszarze Małopolski wykształciły się następujące regiony historyczno-kulturowe:

Z Małopolską związanych jest ponadto wiele grup etnograficznych posiadających własne obszary zasięgu kulturowego.

Historia

edytuj

Archeologia

edytuj

Epoka brązu (XVIII wiek p.n.e. – VIII wiek p.n.e.)

Epoka żelaza (od VIII wiek p.n.e.)

Państwo Wiślan

edytuj
 
Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Prawdopodobnie pod koniec VIII w. powstało na ziemiach późniejszej Małopolski państwo Wiślan, które uznaje się wraz z państwem Polan za kolebkę państwowości polskiej. Stolicą Wiślan był Kraków (Wawel) lub Wiślica. Nie jest pewne, czy w skład państwa Wiślan wchodziła ziemia sandomierska, którą od ziemi krakowskiej odróżniają wzorce osadnictwa doby plemiennej oraz brak w ziemi sandomierskiej „wielkich grodów” wiślańskich. Oddzielał także te regiony płaszcz lasów staszowskich (Puszcza Rytwiańska i Szydłowska).

Istnieją hipotezy, jakoby Wiślanie w IX w. zostali podporządkowani państwu wielkomorawskiemu i przyjęli za jego pośrednictwem chrześcijaństwo; nie znajdują one jednak przekonującego oparcia w materiale dowodowym. Upadek państwa wielkomorawskiego nie przyniósł radykalnej zmiany sytuacji politycznej w Małopolsce. Być może w X wieku ziemie Wiślan znalazły się pod panowaniem czeskim, jednak nie da się rozstrzygnąć, kiedy to nastąpiło, jaki miało zasięg, charakter i czy w ogóle miało miejsce[10].

Państwa Piastów i Przemyślidów

edytuj
 
Wawel – dawna siedziba królów Polski

Pod koniec X wieku Polanie wcielili Małopolskę do swego państwa (według jednej z teorii, w wyniku wojny polsko-czeskiej w 989[11]). Utworzono wtedy dwie prowincje: krakowską oraz sandomierską. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, która obejmowała znaczną część regionu, a za panowania Kazimierza I Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą. W 1040 roku Kraków stał się stolicą Polski.

W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice. Ziemie krakowska i sandomierska stały się główną częścią dzielnicy senioralnej, a Kraków stał się siedzibą seniora. Z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1177 wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu, którego wygnano z kraju. Łamiąc postanowienia senioratu, na tron krakowski powołano wtedy Kazimierza II Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego.

W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd aż do 1734 Kraków był miejscem koronacji królów Polski. W 1333 zmarł Władysław Łokietek. Pogrzeb króla w Krakowie umocnił rolę miasta jako metropolii monarszej. W tym samym roku rozpoczęło się panowanie Kazimierza Wielkiego. Za panowania Kazimierza Wielkiego powstał wielki system obronny warowni królewskich zabezpieczających zachodnią granicę państwa od strony Śląska.

W 1474 roku ziemia lubelska i ziemia łukowska zostały wydzielone z województwa sandomierskiego jako województwo lubelskie.

I Rzeczpospolita

edytuj
 
Małopolska (niem. Kleinpolen, napisana małymi literami) przed rokiem 1660, fragment mapy austriackiego towarzystwa bibliograficznego (1892)

W czasach I Rzeczypospolitej za Małopolskę powszechnie uważano tereny ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego, co miało swoje źródło w kształtowaniu się krain historycznych za czasów Piastów i Jagiellonów. Tak była ona rozumiana wśród ówczesnej ludności Polski[12]. Ponadto utworzona została, jako jednostka administracyjna, prowincja małopolska, która obejmowała również Podlasie, Ruś Czerwoną, Podole, Wołyń, Ukrainę. Nie należy jej jednak mylić z właściwą Małopolską jako regionem historycznym.

W 1609 roku król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy i tym samym przyczynił się do zahamowania rozwoju Krakowa oraz spadku jego znaczenia.

Czasy zaborów

edytuj
 
Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1831 r. Mapa przedstawia podział z lat 1816–1844

W efekcie rozbiorów Małopolska stała się częścią Monarchii Habsburgów i w niewielkiej części Królestwa Prus. W 1770 r. Austria przejęła powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński, w ramach I rozbioru – południową Małopolskę do Wisły, w ramach II rozbioru Prusy zajęły północno-zachodnią Małopolskę z Częstochową, a w ramach III rozbioru w skład Austrii weszły terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem, Kielcami i Lublinem. Tereny otrzymane przez Austrię w 1795 nazwano Nową Galicją (w odróżnieniu od „starej”, obejmującej tereny otrzymane w 1772).

W latach 1807–1815 (od traktatu w Tylży do kongresu wiedeńskiego) pruska część Małopolski, a od 1809 także Nowa Galicja, stanowiła część Księstwa Warszawskiego. Od 1815 roku Małopolska leżała w granicach Rosji (do Królestwa Kongresowego weszły ziemie Księstwa Warszawskiego) i Austrii oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej, anektowanej w 1846 roku przez Austrię.

Dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte, zaś jej obie części zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo. Podziały administracyjne, narzucone przez zaborców, przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski. Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją po stronie austriackiej do dzisiaj ma swoje konsekwencje w polskiej tożsamości społecznej i w podziale administracyjnym kraju (choć przecież austriacka Galicja zajmowała znacznie większy obszar niż dzisiejsze województwo małopolskie; obejmowała też tereny, które historyczną Małopolską nie były)[12].

II Rzeczpospolita i II wojna światowa

edytuj
 
Postrzeganie Małopolski na przestrzeni wieków

W II Rzeczypospolitej nazwą „Małopolska” obejmowano Galicję, a nie przedrozbiorowe terytorium Małopolski. Małopolskę Zachodnią stanowiło województwo krakowskie, a województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie zaczęto określać mianem Małopolski Wschodniej, zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to nieformalnie stosowano podział na Galicję Zachodnią i Wschodnią, przy czym ich granicę stanowił zasięg właściwości Sądu Apelacyjnego w Krakowie i Sądu Apelacyjnego we Lwowie[13][14].

W latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski powstawał Centralny Okręg Przemysłowy (COP). Był jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej. Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925 mln zł.

W okresie II wojny światowej tereny Małopolski weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa.

Polska Ludowa i III Rzeczpospolita

edytuj

Po II wojnie światowej historyczna Małopolska wchodziła w skład województw: krakowskiego, kieleckiego oraz częściowo łódzkiego, lubelskiego, rzeszowskiego i śląskiego.

1 stycznia 1999 r., w wyniku reformy administracyjnej, po raz pierwszy od ponad 200 lat oficjalnie jednemu z obszarów Polski nadano nazwę „województwo małopolskie”, nawiązującą do historycznego pojęcia Małopolski.

We współczesnej polskiej tożsamości społecznej do Małopolski najczęściej zaliczane są obszary obecnego województwa małopolskiego i podkarpackiego[12] (mimo że większość terytorium tego drugiego historycznie nie leży w obrębie Małopolski, lecz Rusi Czerwonej, w tym sam Rzeszów). Zwraca się również uwagę na małopolskie korzenie terenów województwa świętokrzyskiego oraz okolic Lublina, Radomia, Częstochowy i Bielska-Białej[a]. Historyczną częścią Małopolski jest też Zagłębie Dąbrowskie, leżące obecnie w województwie śląskim.

Na początku XXI wieku Kraków ponownie stał się drugim co do wielkości miastem Polski.

Warunki naturalne

edytuj
 
Małopolski Przełom Wisły w Kazimierzu Dolnym
 
Kopalnia soli w Wieliczce

Małopolska na południu oparta jest o podalpejskie pasmo Karpat, również w Beskidach ma jeszcze kilka łańcuchów górskich i wzniesień. Na północy skałki Jury Krakowskiej i kulminacje Gór Świętokrzyskich, na wschodzie Roztocze. Pomiędzy wzgórzami rozciągają się pola żyznych nizin w regionie Pogórza oraz dolin w widłach Wisły i Sanu. Góry małopolskich Karpat bogate są w złoża żelaza, soli, ropy naftowej oraz uranu. Nasłonecznione stoki Pogórzy i dolin nadają się do uprawy owoców i winnej latorośli. Najstarszymi miastami są zgodnie z datami lokacji: Sandomierz (przed 1227), Bochnia (1253), Zawichost (1255) i Kraków (1257) .

Aż do czasu nadejścia Słowian przypuszczalnie Celtowie stanowili dominujący element kulturowy na tym obszarze. Ich obecnością można też próbować wyjaśniać cechy oraz odrębne powiązania Wiślan w wiekach od VIII do X. W okresie rządów austriackich Małopolska z centralnym ośrodkiem w Krakowie stanowiła zachodnią połowę Galicji. Przed okresem industrializacji korzystne warunki naturalne powodowały poważne przeludnienie wsi[15].

Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły, tylko niewielkie zachodnie krańce znajdują się w dorzeczu Odry. Źródła wód mineralnych znajdują się w Pieninach, Beskidzie Sądeckim oraz w Beskidzie Niskim gdzie występują wody „szczawy”. Znajdują się tam liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi, np.: Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Krynica-Zdrój, Wysowa.

Na południu regionu znajduje się najwyższe pasmo górskie w łańcuchu Karpat – Tatry. Najwyższym szczytem Małopolski są Rysy (2499 m n.p.m.). W północnej części zlokalizowane są Góry Świętokrzyskie.

Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej. Na terenie Małopolski leży Lubelskie Zagłębie Węglowe.

Miasta

edytuj

Do największych miast Małopolski (powyżej 40 tys. mieszkańców) należą:

Lp. Miasto Ludność Powierzchnia Województwo
1.   Kraków 803 282 326,85 km²   małopolskie
2.   Lublin 331 991 147,45 km²   lubelskie
3.   Częstochowa 209 395 159,71 km²   śląskie
4.   Radom 198 754 111,80 km²   mazowieckie
5.   Sosnowiec 191 676 91,06 km²   śląskie
6.   Kielce 184 520 109,65 km²   świętokrzyskie
7.   Bielsko-Biała[a] 168 319 124,51 km²   śląskie
8.   Dąbrowa Górnicza 115 955 188,73 km²   śląskie
9.   Tarnów 105 922 72,38 km²   małopolskie
10.   Jaworzno 88 267 152,67 km²   śląskie
11.   Nowy Sącz 80 756 57,58 km²   małopolskie
12.   Siedlce 76 005 32,00 km²   mazowieckie
13.   Ostrowiec Świętokrzyski 63 394 46,43 km²   świętokrzyskie
14.   Tomaszów Mazowiecki[b] 58 796 41,30 km²   łódzkie
15.   Stalowa Wola 58 545 82,52 km²   podkarpackie
16.   Mielec 60 075 46,89 km²   podkarpackie
17.   Będzin 55 065 37,50 km²   śląskie
18.   Zawiercie 47 720 85,30 km²   śląskie
19.   Starachowice 47 638 31,82 km²   świętokrzyskie
20.   Puławy 44 504 50,49 km²   lubelskie
21.   Skarżysko-Kamienna 44 260 64,39 km²   świętokrzyskie
22.   Tarnobrzeg 44 156 85,39 km²   podkarpackie
23.   Dębica 42 692 33,83 km²   podkarpackie

Zobacz też

edytuj
  1. a b Miasto powstało z połączenia w 1951 r. położonego na historycznym Śląsku Cieszyńskim Bielska i położonej na terenie historycznej Małopolski Białej Krakowskiej.
  2. Miasto leży od 1977 r. na styku trzech krain historycznych: ziemi sieradzkiej, ziemi łęczyckiej i Małopolski (gł. dzielnice: Białobrzegi i Ludwików).

Przypisy

edytuj
  1. Jak książę Bolesław i skryba Maciej Wielkopolskę stworzyli, z Jerzym Strzelczykiem rozmawia Piotr Bojarski (wersja elektroniczna, artykuł ukazał się z „Gazecie Wyborczej” w czerwcu 2007).
  2. Jerzy Krasuski, Inne spojrzenie na początki Polski. Skąd się wzięli Lechici?, [w:] Tygodnik „Polityka” nr 27 (2511) z dnia 09-07-2005; s. 66.
  3. Pod red. Adama Tatomira, Tysiąc lat dziejów Polski, Warszawa 1962, s. 95.
  4. Oficjalny portal województwa małopolskiego prowadzony przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. [dostęp 2018-12-26].
  5. Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, 1868, s. 154.
  6. Część II: Podział na prowincje i województwa, Prowincya Małopolska. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: 1903.
  7. Oto jak charakteryzuje Małopolskę Marcin Kromer, autor szesnastowiecznego traktatu polityczno-geograficznego, opisującego nasz kraj: Małopolska rozciąga się bardziej na wschód w stosunku do omówionej poprzednio Wielkopolski obejmując województwa krakowskie, sandomierskie i wchodzące niegdyś w jego skład województwo lubelskie, zwrócone w kierunku północno-wschodnim i wschodnim w tej wiośnie kolejności, jak tu zostały wyliczone. Pisząc dalej o granicach Małopolski autor ten stwierdza: Dzielnica ta graniczy od północy z Mazowszem i Polesiem, które niedawno pozostawało pod panowaniem litewskim, od wschodu z Rusią, od południa z Węgrami i Śląskiem. Szesnastowieczny autor w zasadzie precyzyjnie określił, co należy rozumieć pod terminem Małopolska. Antoni Podraza Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
  8. W dziele Szymona Starowolskiego „Polonia sive status Regni Poloniae descripto” (Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego): Utwór Starowolskiego wydany po raz pierwszy w 1632 roku był – jak świadczy o tym kilka kolejnych wydań – bardzo popularny w XVII i XVIII wieku i obok wydań łacińskich został przetłumaczony w 1765 roku na język polski. Opis poszczególnych dzielnic historycznych Polski jest u Starowolskiego dokładniejszy niż u Kromera. Pisząc o Małej Polsce, autor stwierdza – podobnie jak Kromer – że dzieli się ona na trzy prowincje, czyli województwa: krakowskie, sandomierskie i lubelskie, położone w tej samej kolejności, w jakiej tu je wyliczono ku północy i letniemu wschodowi Antoni Podraza Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
  9. „Do tej tak rozumianej Małopolski niewątpliwie ciążyły silnie pod różnymi względami tereny leżące nad Sanem i górnym Bugiem, czyli zachodnia część woj. ruskiego (ziemia przemyska i sanocka), woj. bełskie i ziemia chełmska.”, [w:] Studia historyczne: t. XVI. Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Kielcach, Polska Akademia Nauk. Komisja Nauk Historycznych. 1972, s. 119.
  10. Buko Andrzej, Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Univesitas, Kraków 2000, s. 150–152.
  11. Gerard Labuda: Pierwsze państwo polskie. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989. ISBN 83-03-02969-X.
  12. a b c Artykuł Historyczna Małopolska: https://web.archive.org/web/20150626172228/http://www.nowamalopolska.pl/newsysn/formatka.php?idwyb=288.
  13. Po prostu zaborczą nazwę Galicji zastąpiono teraz nazwą Małopolska, choć zasięg terytorialny tak rozumianej Małopolski w niewielkim tylko stopniu pokrywał się z jej historyczną poprzedniczką. Zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to używano określeń Galicja Zachodnia i Wschodnia, przy czym ich umowną granicę stanowił San, teraz zaczęto używać nazw Małopolska Zachodnia i Wschodnia. Były to zresztą określenia często używane w języku potocznym, ale niemające w zasadzie uzasadnienia w strukturach administracyjnych kraju. Do tak rozumianej Małopolski wchodziły w okresie międzywojennym cztery województwa. Jedno z nich stanowiło Małopolskę Zachodnią, a było to województwo krakowskie, trzy dalsze: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie – Małopolskę Wschodnią. To pozbawione historycznych podstaw nazewnictwo po II wojnie światowej znowu uległo zmianie. Antoni Podraza, Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
  14. Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005, s. 25-27, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
  15. Norman Davies. Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2002, s. 51.

Linki zewnętrzne

edytuj