Epoka żelaza

okres dziejów ludzkości w prehistorii

Epoka żelaza – okres dziejów ludzkości następujący po epoce brązu, w której żelazo stało się głównym surowcem w wytwarzaniu narzędzi. Ramy czasowe epoki żelaza są różne i uzależnione od stref geograficznych, zróżnicowania kulturowego i rozwoju społeczno-gospodarczego. W znaczeniu historycznym trwa do dziś (w sensie archeologicznym skończyła się w XIII w.)[1].

Żelazo jest materiałem znacznie bardziej dostępnym niż brąz. Najpopularniejszym surowcem do wytwarzania żelaza w starożytności były tzw. rudy darniowe oraz błotne, w których zawartość żelaza wahała się od 30% do 50%. Występowały one przy powierzchni, więc były bardzo łatwe w eksploatacji. Rzadko sięgano do głębszych pokładów rud żelaza, gdyż wiązało się to z czasochłonnymi metodami górniczymi. Żelazo otrzymywano poprzez termiczną redukcję tlenków zawartych w rudzie i oddzielenie czystego surowca od zanieczyszczeń, w tym celu po wydobyciu rudy segregowano oraz oczyszczano konkrecje następnie poddając je procesowi prażenia z węglem drzewnym. W najwcześniejszym okresie wytopu dokonywano w ogniskach otwartych, a dopiero z biegiem czasu stosowano do wytopu dymarki. Żelazo umieszczano w piecu warstwowo na przemian z węglem drzewnym. Następnie rozgrzewano piec do temperatury 1300 stopni, ponieważ wtedy dochodziło do redukcji tlenków i utworzenia się metalu. W wyniku tego procesu otrzymywano metal w postaci łupki, zanieczyszczonej węglem drzewnym. Następnie w celu pozbycia się zanieczyszczeń przekuwano i podgrzewano łupki. Żelazo poddawano dalszej obróbce.

Bardzo ważne w późniejszym procesie obróbki żelaza było nawęglanie oraz hartowanie.

Najstarsze wyroby z kutego żelaza (głównie pochodzenia meteorytowego), pochodzą z XV i XIV wieku p.n.e. z terenów państwa Hetytów (Azja Mniejsza), skąd po roku 1180 p.n.e. żelazo przez Palestynę dotarło do Egiptu, i dalej do Mezopotamii i Iranu. Następnie na Kaukaz, w XII w p.n.e. do Grecji oraz w XI–X w. p.n.e. do Italii. Do dalszych części Europy żelazo dotarło przez Półwysep Bałkański oraz Kaukaz.

Kultury epoki żelaza

edytuj
 
Orientacyjny zasięg kultur: łużyckiej, miłogradzkiej i czarnoleskiej

Do najważniejszych europejskich kultur epoki żelaza należą:

Chronologia epoki żelaza

edytuj

Na terenach dzisiejszej Polski, wyróżnia się podział epoki żelaza na następujące okresy[2]:

1. Okres halsztacki – zwany wczesną epoką żelaza dzieli się na podokres

  • C (700–600 p.n.e.)
  • D (600–550/400  p.n.e.)

2. Okres lateński – zwany też przedrzymskim dzieli się na podokresy:

  • A (480–420) – wczesny okres lateński
  • B  (420–250/260 p.n.e.) – wczesny okres lateński,  z fazami:
    • B1 (420–330 p.n.e.)  
    • B2 (330–260/250 p.n.e.)
  • C (260/250–120 p.n.e.) – środkowy okres lateński,  z fazami
    • C1 (260/250–220 p.n.e.)
    • C2 (220–120 p.n.e.)
  • D (120 p.n.e.–0) – późny okres lateński, z fazami:
    • D1 (120–60 p.n.e.)
    • D2 (60 p.n.e.–0)

3. Okres wpływów rzymskich – zwany też rzymskim dzieli się na podokresy:

  • A (200/180 p.n.e.–20 n.e.) – młodszy okres przedrzymski, który pokrywa się w połowie ze środkowym (C)  i późnym okresem lateńskim (D). Dzieli się na fazy:  
    • A1 (200/180–100 p.n.e.)
    • A2 (100–20 p.n.e.)
    • A3 (20 p.n.e.–20 n.e.)
  • B (20–150 n.e.) – wczesny okres wpływów rzymskich, z fazami:
    • B1 (20–75 n.e.) – dzieli się na stadia A, B, C
    • B2 (75–150 n.e.) – dzieli się na stadia A i B
      • B2a (75–100 n.e.)
      • B2b (100–150 n.e.)
  • C (150–375 n.e.) – późny okres wpływów rzymskich, z fazami:
    • C1 (150–250 n.e.) – dzieli się na stadia A i B
    • C2 (250–325 n.e.)
    • C3 (325–375 n.e.)

4. Okres wędrówek ludów – okres uznawany za kontynuację okresu rzymskiego dlatego wyróżniamy podokres:

  • D (375–450/475 n.e.) – wczesny okres wędrówek ludów, z fazami: D1, D2, D3  
  • E (450/475–650 n.e.) – późny okres wędrówek ludów, z fazami:
    • E1 (450/475–525 n.e.)
    • E2 (525–600 n.e.) – dzieli się na stadia A i B
    • E3 (600–650 n.e.)
  • F (650–800 n.e.) – wczesna faza wczesnego średniowiecza

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Epoka żelaza – encyklopedia Onetu. portalwiedzy.onet.pl. [dostęp 2014-01-06]. (pol.).
  2. P. Kaczanowski, J.K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków 1998, ISBN 83-85719-34-2.