Kultura oksywska

Kultura oksywska – kultura archeologiczna epoki żelaza, której wyróżniki zostały wydatowane na II w. p.n.e. do I w.n.e.

Kryteria wydzielenia edytuj

Kultura oksywska została wyróżniona na podstawie występujących w jej obrębie charakterystycznych przedmiotów metalowych oraz form ceramiki. Jej nazwa pochodzi od Oksywia – dzielnicy miasta powiatowego Gdyni (woj. pomorskie), gdzie odkryto jedno z pierwszych stanowisk (cmentarzysko) tej kultury. Wyniki badań nad tym stanowiskiem nigdy nie zostały opublikowane, a materiał zabytkowy przepadł. Obecnie w wyniku weryfikacji materiału archeologicznego, form ceramicznych i metalowych, obrządku pogrzebowego i ornamentyki naczyń, kulturę Oksywska traktuje się jako jedną z grup kultury jamowej (powrót do koncepcji Kostrzewskiego)^[1] lub jako grupę lokalną kultury przeworskiej^[2].

Chronologia, geneza i zanik edytuj

Proces powstania kultury oksywskiej nie został w pełni wyjaśniony. Stworzono dwie zasadnicze teorie odnośnie do powstania tej kultury, pierwsza, sporządzona przez J. Kostrzewskiego (1951) zakłada jej ewolucję z kultury pomorskiej. Autor ten argumentuje to podobieństwem pewnych form ceramiki i zabytków metalowych, rzadko pojawiającej się ceramiki w wyposażeniu grobowym oraz zajmowanie przez obie kultury zbliżonego terenu. Jednak późniejsi badacze (R. Wołągiewicz, H. Machajewski, A. Strobin, E. Bokiniec) zanegowali tę tezę, zauważając, iż podobne cechy kultury materialnej widoczne były także w kulturze jastorfskiej oraz kręgu północnoeuropejskim, co dotyczy także słabo poświadczonego zwyczaju umieszczania ceramiki wśród darów grobowych (wyjątkiem jest tu północna Dania, lecz region ten – Vendsyssel – wyraźnie odcina się w tym okresie od reszty kręgu północnoeuropejskiego i k. jastorfskiej, a znajduje analogie w kulturze przeworskiej). Argument zbliżonego terytorium został obalony przez R. Wołągiewicza, który zauważył, iż o ile stanowiska k. pomorskiej są mniej więcej równomiernie rozłożone na terenie Pomorza, o tyle k. oksywska skupiona jest w wąskim pasie doliny Wisły i pobrzeżu Słowińskim, aż do pobrzeża Drawskiego. Dodatkowo otwartą pozostaje kwestia zaniku kultury pomorskiej, a większość badaczy skłania się ku tezie, iż mogła ona funkcjonować jeszcze w młodszym okresie przedrzymskim, w takim wypadku k. oksywska i pomorska współwystępowałyby przez pewien okres na terenie Pomorza. Wobec tej argumentacji większość badaczy odrzuca teorię J. Kostrzewskiego. Dla rozważań nad genezą tej kultury ważne jest stwierdzenie faktu zróżnicowania materiałów tej kultury, gdzie w zachodniej części widać wyraźne wpływy jastorfskie, a wschodniej celtyckie, co nie może dziwić w związku z coraz mocniej poświadczonym osadnictwem celtyckim na Kujawach, dodatkowo zaś kultura ta bardzo dobrze wpisuje się w typowy schemat materialny kultur osiadłych wokół Morza Bałtyckiego. Wobec tego wszystkiego należy rozważyć genezę analogiczną do genezy kultury wielbarskiej – pojawienie się na tych terenach nowej grupy ludności ze Skandynawii. Kultura oksywska zanika wraz z końcem fazy A3 młodszego okresu przedrzymskiego, choć w niektórych pochówkach okresu rzymskiego przeżywają się jeszcze pewne jej cechy. W jej miejsce pojawia się kultura wielbarska, identyfikowana z plemieniem Gotów. Wydzielona została na podstawie znaczących różnic w obrządku pogrzebowym i kulturze materialnej.

Obszar występowania i kontekst kulturowy edytuj

Zjawiska charakterystyczne dla kultury oksywskiej występowały na terenie Pomorza Wschodniego i Środkowego, dolnego Powiśla, ziemi chełmińskiej, Pobrzeża Kaszubskiego i Wybrzeża Słowińskiego. W wytwórczości metalurgicznej oraz w obrządku pogrzebowym widoczne są wpływy kultury jastorfskiej oraz przeworskiej na kształtowanie się fenomenu kultury oksywskiej.

Charakterystyczne wytwory kulturowe edytuj

Najbardziej charakterystycznymi wyróżnikami kultury oksywskiej są przedmioty metalowe, takie jak często występujące miecze jednosieczne, groty oszczepów z zadziorami oraz formy ceramiki – naczynia z tendencją do wysoko umieszczonej największej objętości brzuśca, najczęściej przybierające kształty jajowate, beczułkowate lub situlowate. W wyniku szerszego opracowania porównawczego teza o odmienności form ceramiki została podważona, w szerszym kontekście nie można zaobserwować dystynktywnych cech dla tego ugrupowania poza znacznie mniejszą liczbą naczyń ornamentowanych^[2]^[1]. ↵Ludność kultury oksywskiej wytwarzała przedmioty metalowe bazując na własnych, miejscowych rudach wysokofosforowych. Wytwórczość przedmiotów metalowych często była inspirowana wyrobami kultury jastorfskiej – np. klamerki do pasa. Co charakterystyczne, w obrębie kultury oksywskiej dysponowano trzema rodzajami metali, które świadomie stosowano do wyrobu określonych przedmiotów.

Osadnictwo edytuj

Ludność, która utożsamiana jest z kulturą oksywską, zamieszkiwała osady o charakterze otwartym. Występowały na ich terenie głównie budowle mieszkalne o konstrukcji słupowej, oraz budowle gospodarcze. Znane są także przykłady osad tymczasowych z lekkimi budowlami mieszkalnymi – półziemiankami i budowlami typu szałasowego.

Obrządek pogrzebowy edytuj

U ludności kultury oksywskiej stosowane było ciałopalenie z dominującą rolą grobów jamowych. Występowały także groby popielnicowe – obsypane szczątkami stosu lub czyste. Zdarzało się także, że zamiast klasycznej popielnicy używano w pochówku pojemnika z materiału organicznego. Cechą charakterystyczną pochówku w kulturze oksywskiej było umieszczanie nad grobami stel lub kamiennych bruków. W schyłkowej fazie tej kultury pojawiają się groby szkieletowe. Zmarłych wyposażano podobnie jak w kulturze przeworskiej, a dary grobowe były analogicznie niszczone oraz przepalane.

Gospodarka edytuj

Gospodarka kultury oksywskiej bazowała na rolnictwie – uprawie jęczmienia i pszenicy oraz hodowli bydła i owiec.

Przypisy edytuj

↑ ^a ^b Frankiewicz M. Regionality within the cremation grave groups of the Late Iron Age in northern and eastern Central Europe (Przeworsk culture), 2022, Berlin, unpublished PhD thesis.
↑ ^a ^b PiotrP. Łuczkiewcz PiotrP., Fragen zur Oksywie-Kultur. Oder: Über die Katze von Cheshire, die langsam verschwindet, bis nichts mehr als ein Grinsen übrigbleibt, „Kulturkonzepte und konzipierte Kulturen. Aussagemöglichkeiten und Grenzen einer systematischen Erfassung archäologischer Funde des eisenzeitlichen Mittel- und Nordeuropas, Akten des Internationalen Colloquiums anlässlich des 100. Jahrestages des Erscheinens des Fundkataloges von Erich Blume...”, 2018 [dostęp 2022-06-11] .

Bibliografia edytuj

Encyklopedia historyczna świata tom I: Prehistoria, praca zbiorowa, opracowanie naukowe prof. Dr hab. Janusz K. Kozłowski, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
Wielka Historia Polski, tom I Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski, wyd. Fogra Kraków 1998
Historia starożytna ziem polskich, Kazimierz Godłowski, Janusz K. Kozłowski, PWN, Warszawa 1983.

[:0-1] Frankiewicz M. Regionality within the cremation grave groups of the Late Iron Age in northern and eastern Central Europe (Przeworsk culture), 2022, Berlin, unpublished PhD thesis.

[:1-2] PiotrP. Łuczkiewcz PiotrP., Fragen zur Oksywie-Kultur. Oder: Über die Katze von Cheshire, die langsam verschwindet, bis nichts mehr als ein Grinsen übrigbleibt, „Kulturkonzepte und konzipierte Kulturen. Aussagemöglichkeiten und Grenzen einer systematischen Erfassung archäologischer Funde des eisenzeitlichen Mittel- und Nordeuropas, Akten des Internationalen Colloquiums anlässlich des 100. Jahrestages des Erscheinens des Fundkataloges von Erich Blume...”, 2018 [dostęp 2022-06-11] .

[1]

[2]