Wikipedia

Królestwo Galicji i Lodomerii

historyczne państwo (w praktyce prowincja i kraj koronny) w Europie Środkowej (1772–1918)

Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimia i Zatora (niem. Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Grossherzogtum Krakau und den Herzogtümern Auschwitz und Zator; ukr. Королівство Галичини та Володимирії з Великим князівством Краківським і князівствами Освенцима і Затору) – państwo (w praktyce prowincja i kraj koronny) na terytorium Galicji, w latach 1772–1918 wchodzące w skład (kolejno): Monarchii Habsburgów, Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier. Kraina historyczna na wschodzie Europy Środkowej, obecnie w granicach Polski i Ukrainy. Nieformalnie dzieliła się na Galicję Zachodnią z głównym miastem Krakowem i Galicję Wschodnią z ośrodkiem we Lwowie.

Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimia i Zatora
Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Großherzogtum Krakau und den Herzogtümern Auschwitz und Zator
kraj koronny
1772–1918
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Austro-Węgry

Siedziba

Lwów (niem. Lemberg)

Data powstania

1772

Data likwidacji

1918

Zarządzający

Karol I Habsburg

Zarządzający

Wołodymyr Decykewycz

Powierzchnia

78 500 km²

Populacja (1888)
• liczba ludności


6 400 000

• gęstość

81,5 os./km²

Języki urzędowe

niemiecki (do 1867)
oficjalnie polski i do kontaktów z mniejszością ukraiński (od 1867)

Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Królestwo Galicji 1777–1782
Porównanie obszaru przedrozbiorowego woj. ruskiego i Galicji
Królestwo Galicji 1846–1918
Mapa administracyjna Królestwa Galicji: powiaty w 1914 r.

Pochodzenie nazwy

edytuj

Oficjalna nazwa Królestwo Galicji i Lodomerii nawiązywała do jednego z tytułów królów węgierskich[1]: „rex Galiciae et Lodomeriae”, tj. „król Halicza i Włodzimierza”, co miało uzasadniać moralne prawo do zaboru tych ziem przez monarchię Habsburgów[2].

Historia

edytuj

Powstanie Królestwa Galicji i Lodomerii

edytuj

W 1741 roku cesarzowa Maria Teresa, koronując się węgierską koroną Świętego Stefana, przyjęła również tytuł królowej Galicji i Lodomerii, obejmujących księstwo halickie i księstwo włodzimierskie. W czasie koronacji wniesiono również sztandary tego królestwa. W 1769 roku cesarzowa włączyła do swojej pieczęci herby księstwa halickiego i księstwa włodzimierskiego. Było to związane z zasiadaniem w XIII wieku na tronie księstwa halicko-włodzimierskiego węgierskiego króla Kolomana. Fakt ten stanowił też uzasadnienie zajęcia przez Austrię części ziem Rzeczypospolitej w 1772 roku w I rozbiorze Polski, a autorami uzasadnienia byli hofrat Teodor Antoni Rosenthal, kustosz Adam Kollar i rektor Josef Benczura i nosiło ono tytuł Wywód poprzedzający prawa Korony Węgierskiej do Rusi Czerwonej i Podola, tak jako Korony Czeskiej do Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego.

Galicja w składzie Cesarstwa Austriackiego i Austro-Węgier

edytuj

Określenie Galicja i Lodomeria, potocznie skracane do samej tylko Galicji, do szerszego użycia weszło po I rozbiorze Polski. Wówczas to Austrii przypadły ziemie obejmujące m.in. Ruś Czerwoną ze Lwowem, Przemyślem, Sanokiem i Bełzem, południową Małopolskę z Oświęcimiem, Tarnowem i Nowym Sączem oraz zachodni fragment Podola (Tarnopol, Zbaraż) i fragment ziemi chełmsko-włodzimierskiej z Zamościem. Tereny te uzyskały w 1849 status kraju koronnego Austrii o oficjalnej nazwie Królestwo Galicji i Lodomerii (niem. Königreich Galizien und Lodomerien, ukr. Королівство Галіції і Лодомерії lub w formie zreukrainizowanej Королівство Галичини і Володимирії). Nawiązując do tytułu Rex Galiciæ et Lodomeriæ, dyplomacja austriacka starała się uzasadnić prawo monarchów austriackich – jako spadkobierców korony węgierskiej – do zajętych ziem. W wyniku tego zabiegu propagandowego znaczenie nazwy Galicja rozszerzyło się na ziemie nigdy nie wchodzące w skład księstwa halickiego.

Po III rozbiorze w 1795 roku do monarchii habsburskiej przyłączono ziemie, które nazwano Nową Galicją (w odróżnieniu od „starej”, obejmującej tereny otrzymane w 1772). Nowa Galicja obejmowała terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem, Kielcami, Lublinem, Chełmem i Białą Radziwiłłowską. Ziemie Nowej Galicji (wraz z cyrkułem zamojskim z I rozbioru) zostały w 1809 przyłączone do Księstwa Warszawskiego i nie wróciły już do Austrii, stając się po 1815 r. częścią Królestwa Kongresowego. Równocześnie, po pokoju w Schönbrunnie w 1809 roku, Imperium Rosyjskie otrzymało rejon Tarnopola, gdzie utworzono Kraj Tarnopolski. Po kongresie wiedeńskim (1815) obszar ten powrócił w granice Cesarstwa Austrii.

W latach 1820–1850 na mocy patentu Franciszka I ziemie dawnego księstwa oświęcimsko-zatorskiego wyłączono z kraju koronnego Galicji i Lodomerii i włączono je do posiadłości czesko-morawskich co oznaczało inkorporację do Związku Niemieckiego[3], jednak administracyjnie były nadal częścią Galicji[4].

W 1846 r. Austriacy ponownie zajęli Kraków, likwidując formalnie niezależną Rzeczpospolitą Krakowską (która stała się teraz Wielkim Księstwem Krakowskim). Od tego czasu oficjalna nazwa prowincji brzmiała: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimia i Zatora (niem. Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Großherzogtum Krakau und den Herzogtümern Auschwitz und Zator).

Po początkowo silnej germanizacji, w 1861 Galicja uzyskała autonomię z sejmem krajowym i rządem w stołecznym Lwowie. W 1867 roku, w związku z ustanowieniem monarchii dualistycznej (Królestwo Galicji i Lodomerii pozostało w składzie Cesarstwa Austrii-Przedlitawii), autonomię prowincji poszerzono. Rząd austriacki zagwarantował, że namiestnicy będą powoływani spośród miejscowych Polaków. Sejm miał prawo uchwalać ustawy dotyczące gospodarki krajowej, komunikacji, szkolnictwa i zdrowia. Dzięki temu Galicja stała się ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Działały tu polskie partie polityczne i organizacje paramilitarne – Sokół, Strzelec, Drużyny Bartoszowe, które stanowiły bazę sformowanych na początku XX wieku Legionów.

Galicja odegrała także ważną rolę w dziejach nowożytnej Ukrainy, będąc do dziś ośrodkiem ukraińskich ruchów niepodległościowych. W 1848 powstała we Lwowie pierwsza ukraińska organizacja polityczna – Główna Rada Ruska. Mieszkało tu wielu wybitnych pisarzy (Iwan Franko), historyków (Mychajło Hruszewski), polityków (Kost Łewycki) i artystów (Sołomija Kruszelnyćka); działało Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki, towarzystwo pedagogiczne Ridna Szkoła, stowarzyszenie edukacyjne Proswita, stowarzyszenia sportowo-paramilitarne Sokił i Sicz, towarzystwo gimnastyczno-pożarnicze Łuh. Na Uniwersytecie Lwowskim funkcjonowały katedry ukraińskie.

Wspólne zamieszkiwanie Polaków i Ukraińców było powodem licznych konfliktów. Po 1867 stanowiska w administracji były stopniowo przejmowane przez Polaków, co nie podobało się Ukraińcom. W 1890 stronnictwa polskie i ukraińskie zawarły w sejmie krajowym tzw. pierwszy kompromis, przewidujący między innymi rozszerzenie szkolnictwa podstawowego i średniego w języku ukraińskim. Współpraca załamała się jednak po kilku latach, kiedy to Polacy doprowadzili m.in. do zupełnej polonizacji Uniwersytetu Lwowskiego czy odrzucili w Sejmie Krajowym projekt utworzenia gimnazjum ruskiego w Stanisławowie (29 X 1903). W początkach XX wieku Galicja była areną zabójstw politycznych, m.in. namiestnika Galicji hr. Andrzeja Potockiego i ukraińskiego studenta Adama Kocki. Do kolejnej próby porozumienia doszło dopiero w przededniu I wojny światowej. Tzw. drugi kompromis z 28 I 1914 przewidywał zmianę ordynacji wyborczej do sejmu krajowego na korzyść Ukraińców (byli oni niedoreprezentowani z powodu struktury społecznej, od której zależała waga głosów wyborców; był to jednak kompromis spóźniony i mało satysfakcjonujący dla Ukraińców, mogących już od 26 stycznia 1907 głosować na równych prawach z innymi obywatelami Austrii (Przedlitawii) na posłów do wiedeńskiego Reichsratu) oraz utworzenie państwowego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie. Postanowienia te nie mogły już jednak zostać zrealizowane. Koniec wojny stworzył dogodną sytuację dla obu narodów, czego skutkiem był wybuch walk o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, kiedy to Ukraińcy proklamowali Zachodnioukraińską Republikę Ludową. Napięcia narodowościowe nie znikły w okresie II Rzeczypospolitej, z czego wynikała działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w okresie międzywojennym i w czasie II wojny światowej.

Odmienne losy Galicji Wschodniej i reszty ziem ukraińskich były również źródłem napięć wewnątrzukraińskich na gruncie politycznym, kulturowym, językowym i religijnym. Ich przezwyciężenie uważano za jeden z głównych problemów na drodze do niezależności narodowej Ukraińców.

Ustrój polityczny Galicji i Lodomerii

edytuj
Osobne artykuły: Ustrój polityczny Galicji i Władze Galicji i Lodomerii.

Po wprowadzeniu w monarchii austro-węgierskiej ustroju konstytucyjnego włościanie galicyjscy uzyskali prawa obywatelskie na równi ze szlachtą. Następnie wykorzystując swoje uprawnienia tworzą pierwsze przedwyborcze komitety włościańskie (wbrew agitacji szlachty)[5], kierujące walką polityczną w wyborach z dnia 14 czerwca 1848 r. do sejmu galicyjskiego (dawny Stanowy Sejm Galicyjski we Lwowie)[6]. W Galicji powstał termin kiełbasa wyborcza.

Podział administracyjny Galicji i Lodomerii

edytuj
Osobny artykuł: Lista powiatów Królestwa Galicji i Lodomerii w latach 1850–1918.
Osobny artykuł: Zmiany administracyjne na obszarze Galicji w latach 1867–1934.
Mapy przedstawiające zmieniający się podział administracyjny Galicji
 
Podział administracyjny (1775)
 
Podział administracyjny (1777)
 
Podział administracyjny (1782, marzec)
 
Podział administracyjny (1782, jesień)
 
Podział administracyjny (1783)
 
Podział administracyjny (1786)
 
Podział administracyjny (1789)
 
Podział administracyjny (1791)
 
Podział administracyjny (1793)
 
Podział administracyjny (1803)
 
Podział administracyjny (1809)
 
Podział administracyjny (1810)
 
Podział administracyjny (1815)
 
Podział administracyjny (1816)
 
Podział administracyjny (1819)
 
Podział administracyjny (1846)
 
Podział administracyjny (1849)
 
Podział administracyjny (1854)
 
Podział administracyjny (1860)

Po I rozbiorze Polski ziemie Rzeczypospolitej weszły w skład nowo utworzonej prowincji austriackiej – Królestwa Galicji i Lodomerii. Stolicę prowincji miano umieścić w Jarosławiu (jako mieście położonym w centrum prowincji), rozważano też kandydaturę Przemyśla, w końcu zdecydowano się jednak na Lwów, jako największe miasto prowincji[7].

I podział administracyjny Galicji, tuż po zajęciu ziem polskich w wyniku I rozbioru, był na województwa i obowiązywał do połowy 1773 roku: bełskie, czerwonoruskie, krakowskie, lubelskie, podolskie i sandomierskie. Podział ten reprezentował dawne województwa Rzeczypospolitej, obecnie już szczątkowe, przedzielone kordonem. Początkowo nowe władze traktowały zdobyte ziemie jako przejściowy nabytek i jego początkowy podział był prowizoryczny, bardzo nierównomierny (większość obszaru zajmowało województwo czerwonoruskie a tylko skrawki woj. lubelskiego i podolskiego weszły w skład Galicji)[8]. Mimo że władze austriackie zaplanowały podział na cyrkuły, do jego przeprowadzenia w 1772 roku nie doszło, a fasje zarządzone patentem z 22 grudnia 1772 roku musiano grupować według dawnego polskiego podziału na powiaty i ziemie[9].

W połowie 1773 roku obszar Galicji podzielono na 6 cyrkułów (obwodów), a te z kolei na dystrykty (okręgi), których było początkowo 24, potem 59 (wstępnie 60[10]). Były to cyrkuły; wielicki (9 dystryktów), pilzneński z siedzibą w Rzeszowie (10 dystryktów), bełski z siedzibą w Zamościu (8 dystryktów), lwowski (10 dystryktów), samborski (10 dystryktów) i halicki (13 dystryktów)[9]:

Początkowo granica polsko-austriacka była przesunięta na odcinku centralnym bardziej na północ i na wschód, jednak w 1776 zostało zawarte polsko-austriackie porozumienie regulujące granicę państwową, w wyniku którego do Polski wracał Kazimierz, rejon Biłgoraja, Frampola, Goraja, Janowa, Modliborzyc, Zaklikowa, Kraśniczyna, Wojsławic, Dubienki i Korytnicy, a także drobne skrawki na terenie Wołynia. Zmiana ta pozwoliła też na odtworzenie województwa bełskiego w szczątkowej postaci, które przetrwało do 1793[11][12].

Zgodnie z jeszcze inną koncepcją, w skład Królestwa Galicji i Lodomerii miały wejść początkowo następujące obszary, zaznaczone na mapie z 1775[13]:

W następnych latach szachowano liczbę (redukując do 19) i granice dystryktów[14], a w 1782 zrezygnowano z dwustopniowego podziału administracyjnego, ustanawiając 19 cyrkułów.

Podział administracyjny Galicji na cyrkuły (1832)[15]
Lp. Cyrkuł Powierzchnia Ludność
Mil² Km² Ogółem Os./km²
2 bocheński 49,46 2845,44 205.608 72.25
14 brzeżański 111,20 6397,36 202.205 31.60
19 czerniowiecki 174,30 10026,77 265.956 26.53
17 czortkowski 64,34 3703,66 177.798 48.03
4 jasielski 60,42 3475,68 229.675 66.10
18 kołomyjski 56,34 3241,46 183.599 56.64
11 lwowski 48,55 2793,50 166.118 59.47
9 przemyski 98,06 5643,37 243.901 43.21
6 rzeszowski 80,10 4611,26 260.183 56.43
8 samborski 101,12 5817,14 283.903 48.82
7 sanocki 101,40 5833,17 246.261 42.21
3 sądecki 57,65 3319,46 217.589 65.56
16 stanisławowski 67,64 3894,12 216.963 55.71
15 stryjski 98,30 5656,97 202.783 35.84
13 tarnopolski 60,26 3470,47 209.293 60.30
5 tarnowski 93,05 5353,28 237.008 44.29
1 wadowicki 65,40 3763,47 315.154 83.74
12 złoczowski 90,10 5187,26 234.951 45.29
10 żółkiewski 97,34 5601,77 218.14 38.94

Ostatecznie granice prowincji ustalono na kongresie wiedeńskim (1815), natomiast krajem koronnym stała się od 1850 r.

W obrębie Galicji zwykło się wyróżniać część zachodnią i wschodnią, kryterium podziału stanowiły okręgi sądów apelacyjnych w Krakowie dla Galicji zachodniej i we Lwowie dla wschodniej. Galicja Zachodnia obejmowała Kraków (formalnie nie należał do Galicji – Wielkie Księstwo Krakowskie, lecz de facto był jej częścią od 1846 roku), Białą Krakowską, Tarnów, Rzeszów, Krosno, Nowy Targ, Chrzanów (tak jak w przypadku Krakowa) i Nowy Sącz, do Galicji Wschodniej zaliczano Sanok, Jarosław, Przemyśl, Lwów, Stanisławów i Tarnopol. W życiu codziennym oraz pracach publicystycznych z przełomu XIX i XX wieku funkcjonował również inny podział, bazujący na kryterium narodowościowym: na Galicję Zachodnią (od Krakowa do Rzeszowa), Galicję Środkową (rozpościerającą się między Rzeszowem a Samborem) i Galicję Wschodnią (od Sambora do rzeki Zbrucz)[16].

W 1854 wprowadzono nowy podział administracyjny, ustanawiając w granicach cyrkułów urzędy obwodowe (Kreise), stopniowo podzielane później na powiaty (Bezirke):

Podział administracyjny Galicji na cyrkuły (1855)[17]
Cyrkuł Powierzchnia Ludność Podział wewnętrzny
Mil² Km² Ogółem Os./km² Bezirke Gmin
bocheński 37,4 2152,39 206.641 95,98 9 379
brzeżański 68,8 3959,80 248.458 62,74 8 341
czortkowski 60,0 3452,93 225.528 65,29 9 265
jasielski 47,1 2940,74 238.939 81,26 9 350
kołomyjski 75,4 4337,44 253.542 58,46 9 243
krakowski 21,3 1225,85 138.748 113,22 6 183
lwowski 34,3 1973,19 188.100 95,34 6 168
przemyski 58,7 3378,61 257.266 76,15 9 371
rzeszowski 81,8 4534,67 292.713 64,58 11 352
samborski 88,2 5432,95 293.254 53,98 11 351
sanocki 76,0 4405,14 278.442 63,21 11 459
sądecki 69,0 3969,88 221.722 55,84 10 384
stanisławowski 94,1 4858,03 274.322 56,45 10 258
stryjski 100,3 5713,29 239.420 41,92 9 305
tarnopolski 59,4 3418,20 231.999 67,90 9 263
tarnowski 66,5 3326,11 295.939 88,94 10 432
wadowicki 68,3 3936,09 327.071 83,11 13 413
złoczowski 86,2 4960,88 272.217 54,88 10 350
żółkiewski 81,6 4695,02 237.913 50,69 10 283
Podział administracyjny Galicji na Bezirke (1855)[17]
Cyrkuł Bezirk Powierzchnia Ludność Liczba gmin
Mil² Km² Ogółem Os./km²
BO Bochnia 5,5 316,54 32.321 102,09 48
BO Brzesko 4,4 253,22 25.789 101,88 41
BO Dobczyce 4,9 281,99 20.956 74,34 56
BO Niepołomice 3,3 189,92 20.179 106,26 32
BO Podgórze 2,1 120,86 17.744 146,83 32
BO Radłów 4,9 281,99 20.956 74,34 38
BO Wieliczka 2,5 143,88 23.043 160,17 48
BO Wiśnicz 5,4 310,77 26.642 85,72 39
BO Wojnicz 4,4 253,22 19.011 75,06 45
BR Bóbrka 8,4 483,44 28.819 59,61 45
BR Brzeżany 9,6 552,48 33.407 60,47 43
BR Bursztyn 7,4 426,87 26.627 62,39 42
BR Chodorów 7,7 442,48 27.322 61,77 55
BR Kozowa 9,7 558,23 30.984 55,50 38
BR Podhajce 10,0 575,50 29.180 50,70 36
BR Przemyślany 8,5 489,18 26.577 54,33 40
BR Rohatyn 7,5 431,62 25.542 59,18 42
CZ Borszczów 7,1 408,63 26.914 65,88 35
CZ Budzanów 5,8 333,59 21.323 63,93 25
CZ Czortków 7,2 414,36 26.281 63,45 30
CZ Husiatyn 6,6 379,83 24.050 63,33 29
CZ Jazłowiec 7,0 402,85 24.420 60,64 29
CZ Kopyczyńce 8,3 477,57 28.145 58,94 28
CZ Mielnica 6,6 379,83 26.320 69,30 32
CZ Tłuste 6,2 357,01 23.507 65,85 29
CZ Zaleszczyki 5,2 299,26 24.568 82,09 28
JA Biecz 5,4 310,77 29.400 94,59 33
JA Brzostek 4,2 241,71 24.205 100,10 30
JA Dukla 6,1 351,16 19.925 56,73 39
JA Frysztak 4,4 253,22 24.143 95,35 35
JA Gorlice 7,7 442,48 35.082 79,29 48
JA Jasło 4,7 270,39 27.992 103,56 61
JA Krosno 4,5 258,98 28.828 111,35 25
JA Strzyżów 5,2 299,26 27.801 92,90 35
JA Żmigród 5,4 310,77 21.573 69,41 44
KO Gwoździec 4,8 276,25 20.920 75,74 28
KO Horodenka 7,7 442,48 33.107 74,84 28
KO Kołomyja 5,8 333,59 31.154 93,41 26
KO Kosów 19,2 1104,96 33.677 30,47 23
KO Kuty 14,1 811,76 22.201 27,35 22
KO Obertyn 6,4 368,32 27.574 74,86 28
KO Peczeniżyn 8,7 500,39 32.842 65,62 28
KO Śniatyn 5,1 293,51 29.927 101,93 24
KO Zabłotów 3,6 207,18 22.140 106,87 16
KR Chrzanów 5,0 287,77 22.276 77,40 28
KR Jaworzno 3,5 201,43 11.139 55,30 14
KR Kraków, Magistrat 0,2 11,51 40.633 3529,89 4
KR Krzeszowice 5,0 287,75 23.626 82,10 45
KR Liszki 4,1 235,96 24.362 103,26 44
KR Mogiła 3,5 201,43 16.712 82,99 48
LW Gródek 5,0 287,77 24.657 85,65 27
LW Janów 10,0 575,50 26.328 45,75 31
LW Lwów 6,5 373,08 27.487 73,69 41
LW Lwów, Magistrat 0,6 34,53 59.297 1716,96 1
LW Szczerzec 6,0 345,30 25.087 72,63 33
LW Winniki 6,2 357,01 25.244 70,69 35
PR Jarosław 5,1 293,52 29.997 102,25 45
PR Jaworów 6,4 368,32 32.205 87,46 27
PR Krakowiec 7,8 449,09 27.250 60,67 38
PR Mościska 6,3 362,57 30.034 82,87 37
PR Niżankowice 6,3 362,57 26.370 72,76 58
PR Przemyśl 6,4 368,32 32.311 87,73 50
PR Radymno 6,2 357,01 26.551 74,39 41
PR Sądowa Wisznia 5,2 299,26 26.085 87,17 42
PR Sieniawa 9,0 517,95 26.463 51,09 33
RZ Głogów 5,6 322,30 23.759 73,73 25
RZ Leżajsk 7,9 454,35 32.349 71,18 32
RZ Łańcut 5,8 333,59 29.794 89,32 28
RZ Nisko 11,7 673,64 29.776 44,21 32
RZ Przeworsk 6,8 391,34 29.798 76,14 43
RZ Rozwadów 6,8 391,34 24.027 61,37 45
RZ Rzeszów 6,0 345,30 31.988 92,61 39
RZ Sokołów 6,4 368,32 26.924 73,11 23
RZ Tarnobrzeg 8,8 506,44 22.094 43,63 28
RZ Tyczyn 7,0 402,85 27.647 68,62 33
RZ Ulanów 6,0 345,30 15.557 45,05 24
SM Borynia 11,4 656,14 19.669 29,98 33
SM Drohobycz 12,1 696,16 46.721 67,14 39
SM Komarno 5,9 339,54 27.923 82,28 38
SM Łąka 5,5 316,53 18.030 56,93 22
SM Medenice 6,7 385,59 24.390 63,28 22
SM Podbuż 13,0 748,15 24.891 33,26 33
SM Rudki 5,6 322,28 22.112 68,59 36
SM Sambor 7,6 437,38 41.291 94,36 38
SM Starasól 5,2 299,26 23.589 78,83 31
SM Staremiasto 7,9 454,35 24.909 54,85 33
SM Turka 8,3 477,57 25.629 53,67 26
SK Baligród 10,9 627,23 20.888 33,30 68
SK Bircza 7,7 442,48 28.194 63,74 49
SK Brzozów 5,8 333,59 32.504 97,49 28
SK Bukowsko 5,4 310,77 15.850 51,01 32
SK Dobromil 7,3 420,17 24.415 58,11 51
SK Dubiecko 6,3 362,57 28.378 78,29 44
SK Lisko 6,8 391,34 21.248 54,30 48
SK Lutowiska 9,3 535,82 14.214 26,54 30
SK Rymanów 6,0 345,30 28.012 81,11 38
SK Sanok 5,6 322,28 27.481 85,31 48
SK Ustrzyki Dolne 5,8 333,59 17.208 51,58 31
SC Ciężkowice 4,4 253,23 17.175 67,86 38
SC Czarny Dunajec 7,0 402,85 18.447 45,82 17
SC Grybów 4,1 235,96 16.131 68,34 27
SC Krościenko 8,9 512,20 21.352 41,69 33
SC Limanowa 6,0 345,30 23.331 67,56 46
SC Muszyna 9,4 540,37 25.727 47,63 47
SC Nowy Sącz 5,8 333,59 28.375 85,08 63
SC Nowy Targ 8,7 500,39 22.601 45,17 33
SC Stary Sącz 6,3 362,57 22.296 61,52 38
SC Tymbark 8,4 483,42 26.337 54,48 42
ST Bohorodczany 5,6 322,30 22.117 68,60 16
ST Buczacz 6,0 345,30 26.517 76,75 25
ST Delatyn 19,4 1116,17 24.248 21,73 18
ST Halicz 8,1 465,96 29.210 62,68 45
ST Monasterzyska 8,5 489,17 27.567 56,36 37
ST Nadwórna 14,9 857,40 21.976 25,64 18
ST Sołotwina 10,3 592,47 24.360 41,12 23
ST Stanisławów 6,0 345,30 30.288 87,67 25
ST Tłumacz 8,6 495,13 30.948 62,50 28
ST Tyśmienica 6,6 379,83 27.093 71,33 23
SJ Bolechów 8,8 506,45 22.692 44,82 31
SJ Dolina 20,9 1202,40 23.326 19,39 30
SJ Kałusz 12,2 702,11 38.801 55,29 35
SJ Mikołajów 7,8 449,09 26.979 60,05 31
SJ Rożniatów 9,9 569,84 19.062 33,45 19
SJ Skole 14,8 851,74 28.322 33,26 45
SJ Stryj 9,1 523,21 31.354 59,95 41
SJ Wojniłów 7,1 408,61 21.698 53,09 34
SJ Żurawno 9,9 569,84 27.192 47,74 39
TP Grzymałów 7,4 425,89 25.948 60,92 32
TP Ihrowice 6,3 362,57 20.027 55,27 35
TP Medyń 5,9 339,54 28.568 84,15 29
TP Mikulińce 5,8 333,59 21.332 63,98 24
TP Skałat 6,8 391,34 26.108 66,68 27
TP Tarnopol 7,2 414,36 36.464 88,02 28
TP Trembowla 6,0 345,30 24.318 70,44 30
TP Zbaraż 6,9 397,10 27.789 69,95 33
TP Złotniki 7,1 408,61 21.445 52,47 25
TW Dąbrowa 6,6 379,85 25.423 66,94 43
TW Dębica 6,0 345,30 23.521 68,11 35
TW Kolbuszowa 9,2 529,66 25.046 47,29 42
TW Mielec 8,1 465,96 27.768 59,60 55
TW Pilzno 6,9 397,10 27.640 69,59 40
TW Ropczyce 5,3 304,82 25.981 85,26 28
TW Tarnów 6,8 391,34 44.154 112,81 53
TW Tuchów 4,4 253,22 23.671 93,48 27
TW Zassów 8,0 460,40 27.847 60,46 45
TW Żabno 5,2 299,46 24.888 83,11 64
WA Andrychów 4,6 264,73 22.305 84,27 28
WA Biała 4,1 235,96 26.890 114,01 31
WA Jordanów 7,1 408,61 22.461 54,99 26
WA Kalwaria 4,8 276,24 24.167 87,44 40
WA Kęty 4,4 253,22 24.653 97,36 20
WA Maków 5,7 328,04 20.118 61,33 15
WA Milówka 7,2 414,36 20,773 50,13 33
WA Myślenice 5,2 299,26 22.091 73,81 23
WA Oświęcim 3,6 207,18 18.363 88,62 27
WA Skawina 3,3 189,92 16.199 85,33 39
WA Ślemień 5,1 293,51 20.922 71,29 22
WA Wadowice 4,2 241,71 22.573 93,44 36
WA Żywiec 7,2 414,36 26.526 64,04 33
ZŁ Brody 10,1 581,31 45.531 78,30 36
ZŁ Busk 9,2 529,66 23.958 45,25 35
ZŁ Gliniany 8,6 494,93 27.107 54,75 40
ZŁ Kamionka Strumiłowa 5,1 293,51 15.679 53,44 20
ZŁ Łopatyn 8,2 471,91 18.693 39,62 28
ZŁ Olesko 8,4 483,42 25.547 52,83 34
ZŁ Radziechów 8,8 506,84 20.610 40,67 28
ZŁ Załoźce 9,1 523,21 27.388 52,34 40
ZŁ Zborów 10,0 575,50 29.896 51,95 48
ZŁ Złoczów 8,7 500,39 28.808 57,57 41
ŻK Bełz 7,1 408,43 22.591 55,33 43
ŻK Cieszanów 8,1 465,96 24.838 53,33 31
ŻK Kulików 6,0 345,30 18.780 54,37 30
ŻK Lubaczów 9,5 546,72 29.162 53,33 24
ŻK Mosty Wielkie 11,5 661,83 21.300 32,19 24
ŻK Niemirów 6,0 345,30 22.247 64,44 19
ŻK Rawa 7,8 449,09 27.035 60,17 20
ŻK Sokal 10,5 603,38 24.970 41,38 37
ŻK Uhnów 8,4 483,42 21.566 44,61 28
ŻK Żółkiew 6,7 385,59 25.424 65,94 27

W latach 1865–1867 zlikwidowano cyrkuły/urzędy obwodowe i zreorganizowano sieć powiatów, likwidując część z nich i ich liczba w 1867 r. wynosiła 74.

  •  
    Flaga Galicji do 1849 r.
  •  
    Flaga Galicji w latach 1849–1890
  •  
    Flaga Galicji w latach 1890–1918

Skład etniczny

edytuj

Skład etniczny na podstawie spisu ludności z 1910 z podziałem na Galicję Wschodnią i Zachodnią[18][19][20]:

 
Procent społeczności żydowskiej według powiatów w 1910
Język ojczysty
procent 		Galicja Wschodnia
55 300 km² 		Galicja Zachodnia
23 200 km²
Polski 39,8% 96,0%
Ukraiński 58,9% 2,8%
Niemiecki 1,2% 1,0%
Inny 0,1% 0,2%
Religia
procent 		Galicja Wschodnia
55 300 km² 		Galicja Zachodnia
23 200 km²
Rzymscy katolicy 25,3% 88,6%
Grekokatolicy 61,7% 3,2%
Żydzi 12,4% 7,9%
Inni 0,5% 0,3%

Niemcy galicyjscy byli potomkami kolonistów józefińskich, w Galicji Zachodniej zazwyczaj ulegli polonizacji. Najwięcej trwałych kolonii było w Galicji Wschodniej.

Poziom życia

edytuj
Osobny artykuł: Klęski głodu w Galicji.
 
Rozdawanie posiłków przez funkcjonariuszy cyrkułu (1847)
 
Ziemiaństwo wznosi toast w Dąbrówce z okazji wyboru Wł. Mniszka-Tchorznickiego na kpt. GN[21]

Przed okresem industrializacji, korzystne warunki naturalne panujące na tych ziemiach powodowały poważne przeludnienie wsi[22]. Pierwsze próby władz zmierzające do reform i unieważnienia wszystkich umów dziedziców z poddanymi, w których ustalone były obowiązki odrabiania pańszczyzny spełzły na niczym (zob. Kazimierz Milbacher). W konsekwencji zastąpienie tradycyjnego prawa polskiego prawem austriackim znoszącym przeżytki ustroju feudalnego zakończyły się wybuchem rzezi galicyjskiej. Przez pierwszych osiemdziesiąt lat był to cywilizacyjnie najbardziej zapóźniony zabór. Nie doświadczył ani skutków doby stanisławowskiej, ani reform austriackiego oświeconego absolutyzmu. Władze w Wiedniu przez długi czas prowadziły w stosunku do tego regionu politykę w pewnym sensie kolonialną: poziom podatków był bardzo wysoki, a mieszkańcy Galicji nieproporcjonalnie często wcielani byli do wojska. Prowincja ta z punktu widzenia rządu cesarskiego nie prezentowała również sobą szczególnej wartości: poważnie rozważano możliwość ewentualnego przehandlowania tych ziem na rzecz terytoriów bałkańskich czy niemieckich[23]. Od połowy XIX wieku, pomimo swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz relatywnie gęstej (w porównaniu do ziem zaboru rosyjskiego) sieci kolejowej, Galicja była najsłabiej rozwiniętym i najbiedniejszym krajem koronnym Austrii, co powodowało liczną emigrację, m.in. do Ameryki Północnej. Historyk Norman Davies określa sytuację w Galicji jako bardziej beznadziejną niż w Irlandii w początkowym okresie wielkiej klęski głodu[24]. Wydana w 1888 roku we Lwowie publikacja Stanisława Szczepanowskiego pt. Nędza Galicji w cyfrach daje przejmujący obraz rzeczywistości prowincji, w której 50% dzieci umierało przed ukończeniem 5 roku życia. W 1900 1 lekarz przypadał na 9 tysięcy mieszkańców, a w 100-tysięcznym powiecie Borszczów nie istniał ani jeden szpital. 33% miejscowości pozbawionych było szkoły, a 1 nauczyciel przypadał na 91 uczniów. Wadliwa była struktura użytkowania ziemi: ponad 40% areału znajdowało się w rękach 2,4 tys. wielkich posiadaczy, podczas gdy 80% chłopów posiadała gospodarstwa mniejsze od 4 ha[25]. W Galicji występowała szachownica gruntów rolnych, długich i wąskich działek na równinach oraz krótkich i wąskich na terenach górzystych[26]. Przysłowiowa galicyjska bieda stała się przyczyną, dla której nazwę prowincji przekręcano na Golicja i Głodomeria[27].

Zobacz też

edytuj
Wykaz literatury uzupełniającej: Dane statystyczne, dzienniki urzędowe w języku polskim.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Królami Węgier od XVI wieku do 1918 byli Habsburgowie austriaccy.
  2. ↑ Galicja.
  3. ↑ Andrzej Nowakowski. Terytoria oświęcimsko-zatorskie w Związku Niemieckim. Zarys prawno-historyczny. „Przegląd Historyczny”, s. 783–793, 1985. Warszawa. ISSN 0033-2186. Tom 76, Numer 4. (pol.). 
  4. ↑ Renata Pysiewicz-Jędrusik, Andrzej Pustelnik, Beata Konopska, Granice Śląska, Wrocław: Rzeka, 1998, s. 28, ISBN 83-911532-0-7, OCLC 43216062.
  5. ↑ „Leon Sapieha jako jeden z pierwszych w Galicji poruszał w trakcie obrad sejmu galicyjskiego w 1843 r. sprawę likwidacji stosunków poddańczych”. w: Sapiehowie kodeńscy: historia rodu od kolebki do współczesności, 2009 str. 188.
  6. ↑ Stanowy sejm galicyjski obradował w latach 1818–1845, jednak formalnie rozwiązany został dopiero w 1849 w wyniku wydania państwowej konstytucji marcowej, wraz z wydanym dla krajów austriackich oddzielnym patentem „o prawach politycznych”; Stefan Kieniewicz, Sprawa włościańska w galicyjskim Sejmie Stanowym (1843-1845), „Sobótka” 1948-1; t. Rocznik sa̜decki – Tomy 8-9, 1967, Strona 55, Ludwik Dusza, Kryptonim „Nadleśnictwo 14”: z dziejów konspiracji w Gorlickiem, 1981, s. 16; Józef Buczko. Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848–1918, 1996.
  7. ↑ M. Wieliczko, 500 zagadek o Rzeszowie i Ziemi Rzeszowskiej, Warszawa 1973; F. Persowski, Przemyśl pod rządami austriackimi 1772–1918, w: Tysiąc lat Przemyśla. Zarys historyczny, Kraków 1974.
  8. ↑ Cyrkularz galicyjski (mapa).
  9. ↑ a b Eugeniusz Barwiński (1935) Pierwsze podziały administracyjne Galicji.
  10. ↑ Dwa dystrykty scalono w jeden – brodzki.
  11. ↑ http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Palestra/Palestra-r1974-t18-n7(199)/Palestra-r1974-t18-n7(199)-s88-99/Palestra-r1974-t18-n7(199)-s88-99.pdf
  12. ↑ Nota zawierająca w sobie Cesya uczynione Polszcze przez Austrię podług Konwencji Warszawskiej, Die 9 Feb. 1776.
  13. ↑ Lubomeriae et Galliciae Regni Tabula Geographica (1775) F.L. Gussefeld.
  14. ↑ Carte nouvelle des Royaumes de Galizie et Lodomerie avec Bukowine (1780) T.C. Lotter.
  15. ↑ Das Koenigreich Galizien (1832). Weimar Geographisches Institut
  16. ↑ Franciszek Bujak: Galicya. Kraj, ludność, społeczeństwo, rolnictwo. T. 1. Lwów: 1908, s. 48.
  17. ↑ a b Allgemeines Landes-Gesetz- und Regierungsblatt für das Kronland Galizien und Lodomerien mit den Herzogthümern Auschwitz und Zator und dem Großherzogthume Krakau. Jahrgang 1854, Lemberg 1855.
  18. ↑ Wyniki austro-węgierskiego spisu ludności z 1910 – religia i język w Galicji.
  19. ↑ Piotr Eberhardt, Ethnic groups and population changes in twentieth-century Central-Eastern Europe: history, data, analysis, Jan Owsiński (tłum.), Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 2003, s. 92–93, ISBN 0-7656-0665-8, OCLC 830494131.
  20. ↑ Beata Hołub Studium historyczno-geograficzne narodowości w Galicji Wschodniej w świetle spisów ludności w latach 1890–1910, Lublin 2013.
  21. ↑ Podczas Wiosny Ludów w Galicji w 1848. Wśród uczestników zabawy Teofil Wojciech Ostaszewski
  22. ↑ Norman Davies. Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2002, s. 51.
  23. ↑ Stanisław Grodziski Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1771-1848, Wrocław 1971.
  24. ↑ God’s Playground A History of Poland: Volume II: 1795 to the Present. Oxford University Press, 24 lutego 2005. s. 106–108. [dostęp 2013-04-08]. (ang.).
  25. ↑ Andrzej Chojnowski, Jan J. Bruski, Ukraina, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2006.
  26. ↑ http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.agro-4777cc0e-6a4c-4240-99e8-92b75d8596db/c/04.pdf
  27. ↑ Tadeusz Chrzanowski: Kresy, czyli Obszary tęsknot, Wydawnictwo Literackie Kraków 2010, ISBN 978-83-08-04336-3.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Królestwo_Galicji_i_Lodomerii&oldid=77219296”