Wikipedia

Chrzanów

miasto w województwie małopolskim
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejscowości o nazwie Chrzanów.

Chrzanów – miasto w Polsce położone w województwie małopolskim, w powiecie chrzanowskim, siedziba władz powiatu chrzanowskiego i gminy miejsko-wiejskiej Chrzanów.

Chrzanów
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Rynek w Chrzanowie
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

chrzanowski

Gmina

Chrzanów

Prawa miejskie

około 1350

Burmistrz

Robert Maciaszek

Powierzchnia

38,31 km²

Wysokość

ok. 280 m n.p.m.

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


36 575[1]
954,7 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 32

Kod pocztowy

32-500 do 32-503

Tablice rejestracyjne

KCH

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Chrzanów”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Chrzanów”
Położenie na mapie powiatu chrzanowskiego
Mapa konturowa powiatu chrzanowskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Chrzanów”
Położenie na mapie gminy Chrzanów
Mapa konturowa gminy Chrzanów, w centrum znajduje się punkt z opisem „Chrzanów”
Ziemia50°08′28″N 19°24′14″E/50,141111 19,403889
TERC (TERYT)

1203034

SIMC

0938982

Urząd miejski
al. Henryka 20
32-500 Chrzanów
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Miasto ma 36 575 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].

Chrzanów uzyskał lokację miejską około 1350 roku[2].

Położenie

edytuj

Miasto położone jest nad rzeką Chechło (lewym dopływem Wisły). Chrzanów leży na utworach Garbu Tenczyńskiego i Rowu Krzeszowickiego – południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej[3]. Niewielka zachodnia część gminy znajduje się w granicach Wyżyny Śląskiej Pagórów Jaworznickich.

Chrzanów zaliczany jest do Krakowskiego Okręgu Przemysłowego[4][5]. Według niektórych badaczy związanych z katowickim ośrodkiem naukowym (pogląd ten znalazł się w jednym z raportów programu ESPON[potrzebny przypis]) – Chrzanów leży na wschodnich peryferiach konurbacji górnośląskiej[6] oraz w centralnej części Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego, który w przeszłości nazywano także Zachodniokrakowskim Okręgiem Przemysłowym[7], Zachodnio-Krakowskim Kompleksem Przemysłowym[8][9] lub Zagłębiem Krakowskim.

Chrzanów leży w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi krakowskiej[10][11]. Hipoteza jakoby Chrzanów w XII w. był częścią Księstwa Raciborskiego[12] nie ma podstaw historycznych[13][14]. Miasto było integralną częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego (w ramach Królestwa Galicji i Lodomerii) od 1846 do 1918 r. Po odzyskaniu niepodległości, w okresie od 1920 do 1939 oraz w latach 1945–1975 Chrzanów wchodził w skład województwa krakowskiego, a w latach 1975–1998 należał do województwa katowickiego. Od 1999 r. jest miastem powiatowym w województwie małopolskim.

Środowisko naturalne

edytuj

Chrzanów jest położony na niewielkim grzbiecie jurajskim łączącym się Garbem Tenczyńskim z pozostałą częścią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i jednocześnie oddziela od siebie niecki: chrzanowsko-dulowską (część Rowu Krzeszowickiego zwana także Rowem Chrzanowskim) i chrzanowską zachodnią. Grzbiet przecina dolina Chechła[15].

Budowa geologiczna okolic Chrzanowa wyróżnia się występowaniem rud cynku i ołowiu, wapieni, dolomitów, margli, piasków, glin i iłów. Miasto okalają bory sosnowe i buczyny karpackie. Tereny na północ, wschód i południe są podmokłe. Na brzegach potoku Chechło występują zbiorowiska leśne o charakterze olsu, a miejscami lasu łęgowego. W lasach i na łąkach spotkać można między innymi sarny, jelenie, daniele, dziki, łosie, bobry i wydry[16].

Chrzanów znajduje się w strefie klimatu przejściowego. Średnia temperatura roczna wynosi ok. 7 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym – styczeń. Roczna suma opadów wynosi około 730 mm, największe opady występują od maja do sierpnia. Niemal połowa wiatrów wieje od zachodu[17].

Podział administracyjny

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Osiedla Chrzanowa.

Miasto Chrzanów dzieli się administracyjnie na dziesięć jednostek pomocniczych[18]:

 
Osiedla w Chrzanowie
 
Chrzanów od strony Kościelca

Kąty, Stara Huta, Borowiec i Kościelec stanowią typowo willowe części miasta, w pozostałych osiedlach dominuje budownictwo wielorodzinne. W gminie Chrzanów poza wymienionymi jednostkami funkcjonuje także sześć sołectw[18]: Balin, Luszowice, Okradziejówka, Płaza, Pogorzyce i Źrebce.

 

Demografia

edytuj

Miasto Chrzanów jest siedzibą (i jednocześnie częścią) miejsko-wiejskiej gminy Chrzanów. Mieszkańcy miasta stanowią około 80% mieszkańców gminy.

Struktura mieszkańców[19]

Miasto Chrzanów
stan z 30 czerwca 2006 		Ogółem Mężczyźni Kobiety
Łączna liczba mieszkańców 39 797 18 973 20 824
Wiek przedprodukcyjny 6845 3492 3353
Wiek produkcyjny 26 463 13 372 13 091
Wiek poprodukcyjny 6489 2109 4380

Zmiany liczby mieszkańców[19]:

Stan w: 31.08.1939 24.01.1945 31.12.1966 31.12.1970 31.12.1978 31.12.1982 31.12.1985 31.12.1995
Liczba
mieszkańców 		21,5 tys.[20] 13,5 tys.[20] 23,6 tys. 28,6 tys. 33,4 tys. 36,2 tys. 38,4 tys. 42,1 tys.
Stan na: 31.12.2001 31.12.2002 31.12.2003 31.12.2004 31.12.2005 31.12.2006 31.12.2007 31.12.2008 31.12.2009
Liczba
mieszkańców 		40 880 40 708 40 425 40 203 39 944 39 704 39 452 39 291 39 049[21]

Czabanowie

edytuj

Według tradycji ustnej, od XIII w. Chrzanów i okoliczne miejscowości zamieszkiwała ludność napływowa zajmująca się pasterstwem i hodowlą bydła nazywana czabanami. Wywodziła ona swoje pochodzenie od pasterzy (czabanów), którzy przybyli na ziemie Małopolski wraz z najazdem Tatarów w 1241 r. Społeczność ta z czasem przyjęła osiadły tryb życia i zasymilowała się z Polakami. Zachowała jednak do XX w. pewne swoje tradycje i utrzymywała własną odrębność kulturową[potrzebny przypis].

Ze społeczności czabanów wywodzą się znane chrzanowskie rodziny, m.in. Balisiowie, Bytomscy, Dulowscy, Ruskowie, Oczkowscy, Palkowie[potrzebny przypis].

Obecnie czabanami nazywa się często – w tonie humorystycznym – wszystkich mieszkańców Chrzanowa, a za najbardziej znaną regionalną potrawę uchodzą ziemniaki po cabańsku[22].

Mniejszości narodowe

edytuj
  • Śródmieście Chrzanowa zamieszkuje duża społeczność cygańska.
  • Przed II wojną światową około 50% mieszkańców miasta stanowili Żydzi. Z inicjatywy środowisk żydowskich w latach 2005–2007 dokonano renowacji i uporządkowania znajdującego się w mieście cmentarza żydowskiego.

Nazwa

edytuj
 
Chrzanów w granicach Korony Królestwa Polskiego na mapie Wacława Grodzieckiego wydanej w 1592 roku

Według hipotezy historyków[23] nazwa miasta pochodzi od Chrzana, legendarnego założyciela grodu (późniejszej kasztelanii) z czasów poprzedzających powstanie państwa polskiego. Nie są jednak znane żadne historyczne dokumenty na potwierdzenie tej legendy.

Spis powszechny z 1900 roku

edytuj

Według austriackiego spisu powszechnego z 1900 roku w Chrzanowie w 643 budynkach mieszkało 10 170 osób, w tym 9722 polskojęzycznych, 178 niemieckojęzycznych, 6 ruskojęzycznych i 12 innych, z tego 4647 katolików, 5504 wyznania mojżeszowego, 7 grekokatolików i 12 innych[24].

Historia

edytuj

Przynależność polityczno-administracyjna

edytuj
 
Położenie Chrzanowa w Wolnym Mieście Krakowie (1815–1846)

Właściciele Chrzanowa

edytuj

Oprócz swoich początków, gdy był królewską kasztelanią, Chrzanów do roku 1939 pozostawał własnością prywatną. Ponad 220 lat należał do rodziny Ligęzów (ok. 1395-1617). Przez długie lata był też własnością Loewenfeldów (1869-1939) i Ossolińskich (1731-1798)[28]. Osobą, która najdłużej posiadała dobra chrzanowskie, była Teresa ze Stadnickich Ossolińska (1718-1776; od roku 1731 we współwłasności z mężem, Józefem Kantym Ossolińskim).

# właściciel od do lat wobec poprzednika okoliczności objęcia
1 Jan Ligęza (starszy)[29] 1397 1419 22 – nieznane
2 Jan Ligęza (młodszy)[30] 1419 1458 39 syn odziedziczył
3 współrządy Ligęzów[31] 1458 1467 9 siostry i bratanek odziedziczyli
4 Stanisław Ligęza[32] 1467 1490 23 bratanek spłacił krewnych
5 współrządy Ligęzów[33] 1490 1500 10 synowie odziedziczyli
6 Piotr Ligęza[34] 1500 1549 49 syn spłacił braci
7 Zygmunt Ligęza[35] 1549 1558 9 bratanek odziedziczył
8 Mikołaj Ligęza[35] 1558 1603 45 brat odziedziczył
9 Mikołaj Spytek Ligęza[36] 1603 1617 14 wnuk odziedziczył
10 Andrzej Dembiński[37] 1617 1649 32 wuj (brat matki) otrzymał jako spłatę długów
11 Katarzyna Komorowska[38], mąż Piotr Grudziński[39], Teodor Lacki[40] 1649 1674 25 wnuczka odziedziczyła
12 Konstancja Komorowska, mąż Jan Wielopolski[41] 1674 1679 5 córka kuzyna przejęli wraz z innymi majątkami
13 Aleksandra Stadnicka, mąż Jan F. Stadnicki[42] 1679 1713 34 dalsze związki przejęli na mocy ugody pozasądowej z Wielopolskimi
14 Kazimierz Stadnicki[43] 1713 1718 5 syn odziedziczył
15 Teresa Stadnicka (od 1731) mąż Józef Kanty Ossoliński[44] 1718 1776 58 córka odziedziczyła
16 Józef Kanty Ossoliński[45] 1776 1780 4 mąż odziedziczył
17 Józef Salezy Ossoliński[46] 1780 1789 9 syn odziedziczył
18 Józef Tymoteusz Ossoliński[47] 1789 1798 9 syn odziedziczył
19 sądowy zarząd powierniczy[48] 1798 1804 6 – przejęte jako zadłużona masa spadkowa
20 Albert Kazimierz Wettin[49] 1804 1822 8 – kupił na aukcji sądowej
21 Karol Ludwik Habsburg[50] 1822 1822 1 przybrany syn odziedziczył
22 Jan Mieroszewski[51] 1822 1856 34 – zamienił z Karolem Habsburgiem
23 spółka Loewenfeld/Silbergleit/Kunicki[52] 1856 1869 13 – odkupili
24 Emanuel Loewenfeld[53] 1869 1881 12 – spłacił współudziałowców
25 współrządy Loewenfeldów[54] 1881 1885 4 żona i synowie odziedziczyli
26 Henryk Loewenfeld[55] 1885 1931 46 syn i brat spłacił matkę i braci
27 Adolf Loewenfeld[56] 1931 1939 8 brat odziedziczył

Do 1944 r.

edytuj
 
Kościół parafialny pw. św. Mikołaja z XIV w.
 
Dom z Chrzanowa z 1804 r. (obecnie w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym)

Chrzanów jest miastem o średniowiecznym rodowodzie. Pierwsze wzmianki o istnieniu kasztelanii na granicy Śląska i Małopolski pochodzą z 1178 r., nie natrafiono jednak w źródłach pisanych ani archeologicznych na ślady grodu, który był jej głównym ośrodkiem. Według innych źródeł kasztelania chrzanowska powstała pomiędzy 1228 a 1243 r.[57] Ostatnia wzmianka źródłowa o istnieniu takiej kasztelanii pochodzi z 1287 r.[17] (1228 Chranow, 1258 Chranov, 1326 Crenovia (w spisie świętopietrza parafii dekanatu Oświęcim diecezji krakowskiej[58]), 1343 Chrenovia, 1344 Chrzanovia, 1345 Chrzanow). Prawa miejskie Chrzanów uzyskał w XIV w. (niektóre źródła[59][60] podają 1393 r., opierając się na wzmiance sądowej z tego roku o sprzedaży wójtostwa chrzanowskiego). Pierwszy zapis w najstarszej zachowanej księdze miejskiej pochodzi z 1408 roku. Chrzanów otrzymał również królewski przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim (1500 r.).

W 1595 roku miasto położone było w powiecie proszowskim województwa krakowskiego[61].

Chrzanów był miastem otwartym, pozbawionym murów, którymi nie został otoczony dzięki swojemu położeniu wśród rozlewisk, lasów i grzęzawisk. W XVI w. Ligęzowie (pochodzący z Bobrka) nadali swemu miastu nowe przywileje. Od 1581 r. za zgodą Zygmunta Augusta, urządzano dodatkowe cztery jarmarki – na św. Grzegorza, Jacka, Filipa i Jakuba oraz Franciszka. Już od końca XVI w. do Chrzanowa zaczęła napływać ludność żydowska. Andrzej Samuel Dembiński był fundatorem kaplicy św. Stanisława w kościele farnym.

W latach potopu szwedzkiego miasto mocno podupadło na skutek wojennych spustoszeń. W roku 1763 Józef Kanty Ossoliński ustanowił specjalną komisję do ratowania miasta, której prace przyczyniły się do uregulowania wielu aspektów życia, m.in. sytuacji Żydów, których rodzin było w mieście około 60. Żydowska gmina wyznaniowa została w Chrzanowie założona w 1745 r., w 1759 r. powstał cmentarz żydowski, a w 1786 r. pierwsza synagoga.

W wyniku III rozbioru Polski (1795 r.), w 1798 r. Chrzanów trafił pod zabór austriacki do Galicji Zachodniej. W latach 1809–1815 Chrzanów wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego (do którego nawiązuje herb miasta), a po kongresie wiedeńskim w latach 1815–1846 stał się częścią Rzeczypospolitej Krakowskiej.

W latach 1846–1918 Chrzanów był częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego podległego Królestwu Galicji w Cesarstwie Austriackim. Wówczas to uruchomiono przebiegającą przez miasto linię kolejową (1856 r.) i rozwinął się handel rudami cynku i ołowiu. Chrzanowscy mieszczanie wspomagali między innymi powstanie styczniowe (1863–1864), organizując pomoc dla rannych dla powstańców i żołnierzy włoskich, takich jak Elia Marchetti.

 
Ulica Jagiellońska
 
Dawny budynek Starostwa Powiatowego przy al. Henryka, obecnie Urząd Miejski

Na początku XX w. miasto intensywnie się rozwijało: powołano Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (1909 r.) i Gimnazjum im. Stanisława Staszica (1911 r.). W Legionach Józefa Piłsudskiego służyło 538 mieszkańców miasta i okolic. W 20-leciu międzywojennym miasto znajdowało się w województwie krakowskim. Powstawały nowe zakłady przemysłowe, szpital, placówki oświatowe.

Z inicjatywy ks. Jakuba Kamieńskiego powstały ochronka dla dzieci pod wezwaniem św. Róży z Limy w Chrzanowie oraz ochronki św. Wojciecha na Kątach i ochronki św. Mikołaja w Kościelcu[62].

Podczas I wojny światowej w mieście wybudowano 2 cmentarze wojenne. Cmentarz wojenny nr 444 i cmentarz wojenny nr 445. Oba cmentarze są mogiłą żołnierzy zmarłych w szpitalu zakaźnym zlokalizowanym na terenie chrzanowskiego gimnazjum (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Staszica w Chrzanowie[63]) w czasie trwania wojny. Pochowano na nich około 220 żołnierzy narodowości polskiej, rosyjskiej, czeskiej, słowackiej, węgierskiej, austriackiej, bośniackiej i chorwackiej[64].

W przeddzień wybuchu II wojny światowej Chrzanów przygotowywał się do niej. Funkcje Komendy Wojskowej Miasta pełniła policja państwowa. 25 sierpnia 1939 r. rozpoczęto kopanie rowów przeciwlotniczych[65]. W mieście był rejon mobilizacyjny batalionów 23 Dywizji Piechoty. Chrzanowa miała bronić Grupa Operacyjna „Śląsk”, wchodząca w skład Armii „Kraków”. Do tego zgrupowania należał 204 rezerwowy pułk piechoty, w którym jeden z batalionów nosił nazwę „Chrzanów”. Dnia 4 września 1939 r. podczas odwrotu GO „Śląsk” starła się z niemiecką 5 Dywizją Pancerną w okolicy Piły Kościeleckiej. Tego samego dnia, w południe, niemiecki VIII Korpus pod dowództwem gen. Ernsta Buscha zajął miasto[66]. Z nastaniem okupacji niemieckiej Chrzanów wraz z położonym na zachód polskim Górnym Śląskiem wcielono w listopadzie 1939 r. do III Rzeszy (pod zmienioną w 1941 r. nazwą Krenau[67]). Szczególnie tragiczny był los ludności żydowskiej, stanowiącej przed wojną około 50% populacji miasta. W 1940 r. powstało w Chrzanowie getto, które obejmowało ulice: Kadłubek, Krzyską, Garncarską, część Krakowskiej, Luszowicką, Balińską oraz Berka Joselewicza[68]. Zostało ono w 1943 r. zlikwidowane a Żydów wywieziono do pobliskiego obozu koncentracyjnego w Auschwitz.

Polska Ludowa

edytuj
 
Pomnik Wolności i Zwycięstwa (1971) na pl. Tysiąclecia oraz bloki Osiedla Północ

W przeddzień zdobycia miasta przez Armię Czerwoną w Chrzanowie stacjonował, przeznaczony do obrony miasta, liczący ponad 3000 żołnierzy garnizon niemiecki, złożony z jednostek 344 i 371 dywizji piechoty oraz 10 dywizjonu przeciwlotniczego (17 armia polowa grupy armii „A”)[69]. Niemiecka okupacja miasta zakończyła się 25 stycznia 1945 r. wraz z wkroczeniem, w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej, wojsk 59 i 60 armii I Frontu Ukraińskiego oraz 4 korpusu pancernego[70] Armii Czerwonej[71]. Straty po stronie niemieckiej wyniosły 600 żołnierzy i oficerów, w tym 250 wziętych do niewoli. Ubytek ludności miasta w latach okupacji wynosił oficjalnie 7897 osób, a liczbę zniszczonych budynków oszacowano na 25%[72]. 27 stycznia działacze komunistyczni z PKWN i Polskiej Partii Robotniczej przystąpili do organizowania terenowych władz partyjnych oraz Rad Narodowych. 30 stycznia 1945 r. funkcjonowanie rozpoczął Zarząd Miejski. Pierwszym burmistrzem Chrzanowa po wojnie został Paweł Szarek. Największy chrzanowski zakład – Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce – uruchomił wszystkie wydziały 15 lutego, a w końcu marca zatrudniał około 1700 osób. Uruchomiony na nowo Szpital Miejski codziennie udzielał pomocy co najmniej kilku ofiarom niewypałów[72]. Odbudowa zniszczeń w Śródmieściu rozpoczęła się w roku 1946.

W powojennej Polsce Chrzanów był początkowo siedzibą należącego do województwa krakowskiego powiatu, obejmującego także miasta Jaworzno, Trzebinia i Krzeszowice oraz powstałe później Chełmek, Jeleń i Libiąż oraz okoliczne obszary wiejskie. Teren ówczesnego powiatu, do dziś nazywany Ziemią Chrzanowską, został wskutek reformy administracyjnej z 1975 r. podzielony między województwa: katowickie (w którym znalazły się miasta Chrzanów, Trzebinia, Libiąż, Jeleń i Jaworzno), krakowskie (Krzeszowice i Alwernia) oraz bielskie (Chełmek). Mimo silnego oddziaływania Górnego Śląska chrzanowianie zachowali poczucie więzi z Krakowem.

W okresie władzy ludowej zmienione były niektóre historyczne nazwy ulic, np. Aleję Henryka przemianowano na Aleję Lenina, Rynek na Plac Marksa, ulica Sokoła nosiła imię Koniewa, a Świętokrzyska – Komuny Paryskiej. W 1964 r. świętowano Obchody 700-lecia Miasta Chrzanowa. Nie jest dziś jasne, na jakiej podstawie akurat 1264 r. przyjmowano za datę lokacji miasta; znaczenie mogły mieć zbliżające się obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego w 1966 r.

Do osiedli budowanych lub rozbudowywanych w okresie PRL należą: śródmiejskie bloki przy ul. Wojska Polskiego oraz Stella (1949–1955), Osiedle Północ (1961–1973), osiedle przy ul. Jordana (W 1978 r. osiedle było lokowane najpierw na ul. Śląskiej; później zmieniono nazwę na Żabią), Osiedle Młodości (1976–1989). Ostatnie z wymienionych osiedli miało być największym tego typu przedsięwzięciem, z mieszkaniami dla 40 tysięcy osób (plan zagospodarowania Chrzanowa zakładał zwiększenie liczby ludności miasta do 80 tysięcy osób). Planów tych w pełni nie zrealizowano, obecnie Osiedle Młodości liczy około 9 tysięcy mieszkańców.

W październiku 1981 roku powstał Klub Inteligencji Katolickiej w Chrzanowie[73].

III Rzeczpospolita

edytuj

Upadek PRL stał się okazją do dyskusji nad powrotem Chrzanowa do województwa krakowskiego. Po ostatniej reformie administracyjnej z 1999 r. Chrzanów znajduje się w województwie małopolskim i stanowi siedzibę powiatu, obejmującego także miasta Trzebinia, Libiąż i Alwernia oraz gminę Babice. Powiat jest niemal dwukrotnie mniejszy niż przed 1975 r.

Osobny artykuł: Powiat chrzanowski.

W 2008 r., na wniosek władz miasta, watykańska Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydała dekret o uznaniu świętego Mikołaja z Miry za patrona Chrzanowa[74]. Dekret został ogłoszony 6 grudnia przez kardynała Stanisława Dziwisza.

W 1990 r. w budynku parafii św. Mikołaja przy ul. Sokoła 8 w Chrzanowie powstały świetlica dla dzieci niepełnosprawnych, a w 1995 r. Warsztaty Terapii Zajęciowej[75]. W 2001 r. w budynku przy ul. Kościuszki 9 powstała Świetlica Terapeutyczna. Wszystkie te placówki są prowadzone przez Fundację im. Brata Alberta[76].

7 kwietnia 2010 r. w parku naprzeciwko siedziby Muzeum w Chrzanowie odsłonięto tablicę poświęconą pamięci oficerów Wojska Polskiego i funkcjonariuszy Policji Państwowej, pochodzących z Chrzanowa i okolic, zamordowanych przez Sowietów w Miednoje, Katyniu i Charkowie. Zasadzono tam także dęby katyńskie, które upamiętniły Jana Oczkowskiego, Franciszka Piekarskiego, Emila Stacha i Felicjana Stradę[77][78].

W 2018 r. odbyła się ekshumacja szczątków 1340 żołnierzy radzieckich znajdujących się w zbiorowej mogile w parku na os. Kościelec. Zostały one przeniesione na cmentarz komunalny przy ulicy Marchettiego w Chrzanowie[79].

Żydzi w Chrzanowie

edytuj
 
Cmentarz żydowski

Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 r. Chrzanów zamieszkiwała liczna społeczność żydowska – około 8 tys. osób. Zaczęli oni napływać znacznie wcześniej, bo już w XVI i XVII w., i przez 400 lat zamieszkiwania Chrzanowa stanowili około 50% ludności miasta. Przypuszcza się, że Żydzi tak chętnie osiadali w rzemieślniczo-handlowym Chrzanowie ze względu na jego status miasta prywatnego, gdzie nie obowiązywało prawo zakazujące osiedlania się ludności żydowskiej. W 1745 r. powstała w Chrzanowie zorganizowana gmina wyznaniowa, której zarząd sprawował władzę administracyjną, religijną i sądową nad społecznością żydowską. Na przełomie XIX i XX w. udało im się zdominować organa władzy miejskiej, uzyskując nawet bezwzględną większość w radzie miasta w okresie 1888–1920. W latach 1899–1912 Zygmunt Keppler pełnił funkcję burmistrza.

Z czasem stali się oni wpływową grupą społeczną, często dominującą w wielu dziedzinach życia publicznego jak np. wyszynk alkoholu, produkcja pieczywa czy usługi dentystyczne. Jednak wbrew popularnemu stereotypowi większość Żydów zamieszkujących Chrzanów była uboga i mieszkała na peryferiach miasta, żyjąc z drobnego rzemiosła oraz rolnictwa.

W Chrzanowie znajdowały się liczne instytucje żydowskie jak synagogi, rzeźnia koszerna, szkoły, chedery, biblioteka, czytelnia, teatr, żydowskie kółko dramatyczne, kółko żydowskie kobiet, Żydowski Związek Miłośników Sztuki, Żydowskie Towarzystwo Sportowo–Gimnastyczne – Makkabi, Żydowski Klub Sportowy – Jutrznia i inne.

W listopadzie 1941 niemieckie władze okupacyjne utworzyły w rejonie ulic: Kadłubka, Krzyskiej, Krakowskiej, Garncarskiej, Luszowskiej, Balinskiej i Joselewicza getto dla ludności żydowskiej[80]. Mieszkało w nim ok. 8 tys. osób[80]. Getto zostało zlikwidowane 18 lutego 1943, a Żydzi wywiezieni do obozu Auschwitz-Birkenau[80].

Szacuje się, że Holocaust przeżyło około 10% chrzanowskich Żydów[68].

W 1973 decyzją lokalnych władz wysadzono w powietrze Wielką Synagogę, mykwę i inne żydowskie zabytkowe budowle przy pl. Estery.

Dzisiejszymi pozostałościami po chrzanowskich Żydach jest kirkut oraz obelisk na ul. Grunwaldzkiej upamiętniający śmierć 6 Żydów, a także kolekcja judaików w lokalnym muzeum.

Etnografia

edytuj

Obszar gminy Chrzanów zamieszkuje grupa etnograficzna Krakowiaków zachodnich a lokalny dialekt to gwara krakowska[81].

Atrakcje turystyczne

edytuj
 
Muzeum w Chrzanowie
 
Muzeum „Dom Urbańczyka”
 
Bank Spółdzielczy
 
Kryta pływalnia

Zabytki

edytuj

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[82].

  • Zespół kościoła parafialnego: kościół pw. św. Mikołaja, dzwonnica, otoczenie;
  • kaplica grobowa Loewenfeldów na cmentarzu parafialnym, 1898;
  • kościół pw. MB Ostrobramskiej, ul. Borowcowa 76;
  • cmentarz żydowski, ul. Podwale / Borowcowa, 2 budynki oheli, ogrodzenie i mur;
  • dom Urbańczyka, obecnie muzeum, Aleja Henryka 16;
  • park pałacowy os. Kościelec, ul. Dworska, gm. Chrzanów;
  • budynek Towarzystwa Zaliczkowego, obecnie Bank Spółdzielczy, Aleja Henryka 22;
  • oficyna dworska (dawniej nazywany: Lamusem, Dworem, spichlerzem), obecnie główna siedziba Muzeum w Chrzanowie im. Ireny i Mieczysława Mazarakich, ul. Mickiewicza 13;
  • dom, ul. 29 Listopada 32, XVIII, przeniesiony w 1968 do Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego w Wygiezłowie.

Budowle z początków istnienia Chrzanowa, także późniejsze, nie zachowały się jak np. drewniany ratusz miejski, wzniesiony na środku rynku i rozebrany na przełomie XVIII i XIX w. na polecenie władz austriackich, oraz pałac hr. Starzeńskich w Kościelcu, spalony w 1940 r. i rozebrany w latach następnych[83]. Zniszczeniom wojennym i późniejszej rozbiórce uległy synagogi. Zachowały się kościoły i śródmiejskie kamienice. W centrum miasta warte odwiedzenia są: kościół św. Mikołaja, rynek (przebudowany i odnowiony w latach 2004–2005), plac Tysiąclecia, Park Miejski, aleja Henryka. Warto odwiedzić Muzeum w Chrzanowie (budynek główny na terenie parku oraz tzw. Dom Urbańczyka przy Alei Henryka), a także kościół św. Jana Chrzciciela w Kościelcu.

W sołectwach do ciekawszych obiektów można zaliczyć kościół Podwyższenia Krzyża Św. oraz Pałacyk (obecnie Dom Pomocy Społecznej) w Płazie. Na terenie wapiennika w tej miejscowości interesującym zabytkiem architektury przemysłowej jest kręgowy piec do wypalania wapna (typ „Hoffman”) z 1892 r., ostatni taki obiekt zachowany w Polsce[84]. Napis na zegarze, znajdującym się przy jednym ze skrzyżowań w Płazie, głosi: „Jedna z tych godzin będzie twą ostatnią”[85][86][87].

W sąsiedniej gminie Babice zlokalizowane są, należące do Muzeum w Chrzanowie, największe atrakcje okolicy: zakonserwowane ruiny zamku Lipowiec oraz skansen – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie.

Kultura

edytuj

W centrum miasta zlokalizowany jest dom kultury (Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji), pełniący także funkcję jedynego kina w Chrzanowie. Funkcjonuje Miejska Biblioteka Publiczna z filiami dla dzieci i młodzieży.

Corocznie w czerwcu organizowane są Dni Chrzanowa, na które składa się wiele imprez kulturalnych, sportowych i rozrywkowych.

Edukacja

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Oświata w Chrzanowie.

Chrzanów posiada dwa licea ogólnokształcące, zespoły szkół technicznych i zawodowych, cztery gimnazja i siedem szkół podstawowych (w tym jedną specjalną), szkołę muzyczną, a także niepubliczną Wyższą Szkołę Przedsiębiorczości i Marketingu oraz społeczny koledż dla absolwentów szkół średnich.

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj
 
Zasięg parafii katolickich w Chrzanowie
 
Kościół parafialny MB Różańcowej
 
Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela w Kościelcu

Na terenie Chrzanowa działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Dawne synagogi żydowskie

edytuj
 
Dawna synagoga przy ul. 3 Maja (obecnie galeria handlowa)

W Chrzanowie istniały cztery synagogi:

Infrastruktura mieszkaniowa

edytuj

W Chrzanowie znajduje się prawie 17 tysięcy mieszkań, z czego około 6 tysiącami administruje Powszechna Spółdzielnia Mieszkaniowa w Chrzanowie, a ponad 2,5 tysiącami – Zarząd Budynków Komunalnych. Mieszkania zaopatrywane są w wodę z ujęć głębinowych „Matylda” i „Żelatowa”, oraz ze zbiornika wodnego Dziećkowice. Woda jest dostarczana poprzez rurociąg o długości 14 km i przekroju 600 mm[102]. Ponad 9 tysięcy mieszkań posiada ogrzewanie centralne[17].

Gospodarka

edytuj

Uwarunkowania

edytuj
 
Parowóz Ryś produkowany w Fabloku (1946–1950) ustawiony jako pomnik przy pl. Tysiąclecia
 
Parowóz Ol49 produkowany w Fabloku (1951–1954)

U początku Chrzanów był przede wszystkim miastem kupieckim. W 1616 r. zatwierdzono statut cechu tkackiego, wyrabiającego słynne sukna „bernardyńskie” i granatowe „lazury”. W mieście działały też cechy; rzeźnicki, szewski, krawiecki i kowalski. Chrzanów staropolski miał dwie handlowe specjalności: bydło (działała komora celna dla jego wywozu na Śląsk) oraz kruszce – głównie ruda ołowiu, galena, ołowianka oraz cynk. Ich wydobywanie, a także przetapianie rozpoczęto w rejonie Chrzanowa w drugiej połowie XIV w. O znaczeniu Chrzanowa w handlu ołowiem świadczy urobiona od imienia miasta nazwa jednostki wagi tego kruszcu – centarius ponderis gravis Chrzanowiensis. Reliktem ówczesnej, powierzchniowej eksploatacji kruszców są tzw. warpie – lejowate zagłębienia w ziemi, rozsiane wokół Chrzanowa i porośnięte roślinnością. W ciągu XVIII i XIX w. Żydzi przejęli cały handel oraz część przemysłu.

Rozwój przemysłu i handlu nastąpił wraz z uruchomieniem w 1856 r. linii kolejowej („C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda”, niem. K.u.K. privilegierte Kaiser Ferdinands-Nordbahn), łączącej Kraków z Wiedniem, co umożliwiło transport rud wydobywanych w jednej z pierwszych głębinowych kopalni rud cynkowo-ołowianych „Matylda”, uruchomionej w 1852 r.

Osobny artykuł: Zagłębie Krakowskie.

W odrodzonej II Rzeczypospolitej miasto rozwinęło się jako ośrodek produkcji lokomotyw i maszyn (w 1920 r. powstała Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce S.A. – Fablok), która była jedynym przedsiębiorstwem w owym czasie produkującym parowozy. Wkrótce w 1928 r.[103][104] powstały Zakłady Materiałów Ogniotrwałych „Stella”, dostarczające hutnictwu materiały szamotowe oraz ogniotrwałe materiały ceramiczne. W 1930 r. zatopienie kopalni „Matylda” zakończyło natomiast okres wydobycia rud cynku i ołowiu.

Po II wojnie światowej w Chrzanowie rozwinął się przemysł spożywczy (powstały m.in. zakłady mięsne, mleczarnia i chłodnia) oraz produkcja materiałów budowlanych. W 1953 r. osuszono kopalnie Matylda i w 1958 r. wznowiono wydobycie. Kopalnia działała do 1973 r., a w 1987 r. przeprowadzono całkowitą likwidację zakładu. W dawnym szybie „Betty” (powojenna nazwa: „Józef”) znalazło się ujęcie wody pitnej dla miasta[84].

Od czasu transformacji ustrojowej w Polsce, wskutek znacznej redukcji zatrudnienia w sektorze przemysłowym w latach 90. XX w., znaczna część mieszkańców Chrzanowa trudni się handlem detalicznym. Miasto stało się lokalnym centrum handlu, także dla mieszkańców Trzebini, Libiąża czy południowych części Jaworzna.

Zobacz też: Bank Spółdzielczy w Chrzanowie.

Inwestycje

edytuj

W Chrzanowie swoje sklepy zlokalizowało kilka dużych sieci handlowych (m.in. Lidl, Biedronka, Dino, Kaufland, Netto). Znajduje się również Centrum Handlowe MAX, które jest jedyną galerią handlową w powiecie chrzanowskim. Obecnie w galerii znajduje się ponad 65 sklepów i lokali usługowych, w tym kawiarnia i restauracje.5 czerwca 2020 roku otwarto Park Handlowy Kasztelania, sklepy takie jak Carrefour Market, Action czy JYSK[105]. Na istniejących terenach przemysłowych swoje fabryki otworzyły m.in. norweski koncern Hydro, niemiecka grupa Seppeler oraz Zakłady Mięsne UNIMIĘS. Wybudowano fabrykę akcesoriów samochodowych Valeo, zlokalizowaną przy autostradzie A4. W dzielnicy Chrzanów-Kościelec działa zakład spożywczy produkujący słodką żywność Dan Cake Polonia.

Działają też:

  • Kopalnia i Prażalnia Dolomitu Żelatowa S.A. w Chrzanowie
  • Wytwórnia Mas Bitumicznych Bitumik Sp. z o.o.

Zgodnie z porozumieniem[106] podpisanym 27 września 2007 r. przez Burmistrza Miasta Chrzanowa oraz Instytut Prawa Spółek i Inwestycji Zagranicznych w Krakowie reprezentujący zagranicznego inwestora, planowane jest zagospodarowanie terenów położonych na północ od autostrady A4 (w sąsiedztwie Balina) o powierzchni ok. 400 ha, między innymi poprzez budowę nowego, dużego osiedla mieszkaniowego (nazywanego potocznie „drugim Chrzanowem”). Realizację tego przedsięwzięcia opóźnia znaczne rozdrobnienie własności gruntów na tych terenach (obejmujących ok. 1800 prywatnych działek)[potrzebny przypis].

W 2013 r. zakończono budowę pięciokilometrowej obwodnicy, która połączyła osiedle Północ, osiedle Niepodległości i osiedle Kościelec. Wybudowanie północno-wschodniej obwodnicy kosztowało prawie ponad 85 mln zł, z czego 72 mln zł to środki unijnego dofinansowania[107].

W 2015 r. wybudowano zachodnią obwodnicę Chrzanowa, która łączy węzeł Byczyna A4 z DW933. Inwestycja kosztowała 30 mln złotych, z czego 24 mln zł pochodziło z funduszy unijnych[108].

Transport

edytuj
 
Szlaki drogowe i kolejowe w Chrzanowie
 
Stacja kolejowa Chrzanów (Fablok)
 
Przystanek kolejowy Chrzanów Śródmieście

Kolej

edytuj

Pierwsza linia kolejowa w Chrzanowie powstała 1 marca 1856 roku, jako odcinek Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda (Wiedeń – Trzebinia)[109]. Obecnie przez Chrzanów przebiega linia kolejowa nr 93 Trzebinia – Zebrzydowice. Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe z Krakowem (relacja docelowa: Wieliczka) oraz Oświęcimiem, kursy obsługiwane przez EZT EN57 i EN71. Z Chrzanowa pociągiem można się również dostać do Bohumina. Duży ruch pociągów towarowych, w dużej części z libiąskiej Kopalni Węgla Kamiennego Janina.

W mieście znajduje się stacja Chrzanów oraz przystanek osobowy Chrzanów Śródmieście, który ze względu na lokalizację blisko centrum cieszy się większą popularnością wśród podróżnych.

Przez Chrzanów przebiega zamknięta obecnie dla ruchu osobowego linia nr 126 Jaworzno Szczakowa – Bolęcin (na odcinku Jaworzno – Chrzanów została rozebrana w 1985 r.) obecnie wykorzystywana jedynie przez Kopalnię i Prażalnię Dolomitu „Żelatowa”. PKP nie ma w planach przywrócenia ruchu osobowego, który został zamknięty w 1995 r., a w 2001 zdjęto sieć trakcyjną.

Transport drogowy

edytuj

W obrębie Chrzanowa znajdują się trzy bezpośrednie zjazdy na autostradę A4 (E40). Dzięki temu Chrzanów posiada szybkie połączenie drogowe z Krakowem, Katowicami i dalej Wrocławiem oraz Rzeszowem.

Przez centrum miasta przebiega również alternatywna wobec autostrady droga krajowa nr 79. Nie jest jednak przejezdna dla pojazdów o wysokości powyżej 3,2 m ze względu na stosunkowo niskie wiadukty kolejowe. Na trasie w kierunku Katowic prowadzi północnym obrzeżem Śródmieścia, pod wiaduktem o wysokości 3 m[110], natomiast na trasie w kierunku Krakowa – południowym obrzeżem Śródmieścia, pod wiaduktem o wysokości 3,5 m[111].

W Chrzanowie swój początek mają drogi wojewódzkie: 933 przez Oświęcim, Pszczynę, Wodzisław Śląski, Jastrzębie-Zdrój do Rzuchowa oraz 781 przez Babice, Zator, Andrychów do Łękawicy.

Komunikacja zbiorowa

edytuj
 
Dworzec autobusowy

Większość linii komunikacji miejskiej na terenie Chrzanowa i sąsiednich gmin jest obsługiwana na zlecenie Związku Komunalnego Komunikacja Międzygminna w Chrzanowie (współtworzonego przez gminy: Chrzanów, Libiąż i Trzebinia) przez Konsorcjum Komunikacji Autobusowej w Trzebini, w skład którego wchodzą różne firmy przewozowe (głównie Transgór Mysłowice – zakład nr 2 w Trzebini). Do 31 grudnia 1999 w skład ZKKM wchodziło również miasto Jaworzno, gdzie przewozy realizuje niezależnie przedsiębiorstwo PKM Jaworzno.

Ponadlokalny transport samochodowy dla mieszkańców Chrzanowa i okolic zapewniają ZKKM Chrzanów (linia „K” w kierunku Krakowa – zakończono w 2011 r.), PKM Jaworzno (linia A w kierunku Katowic), PKS Kraków, a także minibusy przewoźników prywatnych, takich jak POL-BUS, Stan-BUS, Jawor-Trans, DANEXpress. Funkcjonujące przez wiele lat przedsiębiorstwo PKS Chrzanów zakończyło działalność w 2006 r.

Transport lotniczy

edytuj

W 2012 r. otwarto sanitarne lądowisko przy ul. Topolowej.

Bezpieczeństwo

edytuj

Komenda Powiatowa Policji

edytuj

W Chrzanowie znajduje się Komenda Powiatowa Policji z sześcioma wydziałami:[potrzebny przypis]

  1. Wydział kryminalny;
  2. Wydział dochodzeniowo-śledczy;
  3. Wydział do walki z przestępczością gospodarczą;
  4. Wydział prewencji;
  5. Wydział ruchu drogowego;
  6. Wydział wspomagający.

Do tego dochodzi stanowisko do spraw prasowo-informacyjnych oraz zespół do spraw ochrony informacji niejawnych.

Komendzie Powiatowej Policji w Chrzanowie podlegają:

Komenda Powiatowa Policji w Chrzanowie posiada 35 pojazdów i 266 policjantów:

Lp. Nazwa Jednostki Liczba pojazdów Liczba policjantów
1 Komenda Powiatowa Policji w Chrzanowie 21 145
2 Komisariat Policji w Trzebini 6 61
3 Komisariat Policji w Libiążu 4 35
4 Komisariat Policji w Alwerni 4 25
Razem 35 266
  •  
    Budynek KPP
  •  
    Wejście KPP
  •  
    Wejście KPP
  •  
    Stanowisko dyspozytora KPP
  •  
    Wydział dochodzeniowo-śledczy – atelier
  •  
    Wydział dochodzeniowo-śledczy – live scaner
  •  
    Pokój okazań – szkło weneckie
  •  
    Pokój okazań – wzrostomierz
  •  
    Strzelnica KPP
  •  
    Maszt radiowy KPP

Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej

edytuj

Obszarem działania Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej PSP w Chrzanowie są gminy Alwernia, Babice, Chrzanów, Libiąż i Trzebinia. W trzyzmianowym systemie pełni służbę 62 strażaków. JRG jest wyposażona 13 samochodów: 5 samochody gaśnicze i 8 samochodów specjalnych. Komendzie Powiatowej PSP w Chrzanowie podlegają 27 jednostek OSP[potrzebny przypis].

Lp. Samochód Rok produkcji
Pojazdy samochodowe gaśnicze, wodno-pianowe
1 421[K]21 – GBA MAN TGM 2014
2 421[K]22 – GBA Iveco 2018
3 421[K]23 – GBAPr MAN TGM 2018
4 421[K]25 – GCBARt Scania 2007
5 421[K]27 – GCBA Renault 2002
6 421[K]39 – GCBM Iveco 2015
Pojazdy samochodowe specjalne
6 421[K]44 – SCRt Scania 2018
7 421[K]49 – SCRd Renault 1993
8 421[K]54 – SCH 42 Volvo 2003
9 SCKn Iveco 2017
Pojazdy samochodowe operacyjne i kwatermistrzowskie
10 SLBus Renault 2008
11 SLOp Skoda 2008
12 SKw Star 2003
13 SLKw Peugeot 2012
14 SLOp Toyota RAV4 2023
15 SLRR Ford Ranger 2023
16 SLRR Isuzu D-Max 2017
  •  
    Stanowisko dyspozytora KPPSP
  •  
    Ześlizg
  •  
    Specjalny samochód ratowniczy z podnośnikiem hydraulicznym 42 m – SCHD-42 Volvo
  •  
    Samochód ratowniczo-gaśniczy GBA 2,5/25 Man
  •  
    Specjalny, ciężki samochód ratownictwa technicznego SCRt Mercedes
  •  
    Specjalny, dowodzenia i łączności SLDł Nissan
  •  
    Samochód ratowniczo-gaśniczy GBARt 1,3/23 Star
  •  
    Samochód ratowniczo-gaśniczy, ciężki – GCBA 8/50 Renault

Pogotowie ratunkowe

edytuj
 
Budynek Szpitala Powiatowego w Chrzanowie

Szpital Powiatowy w Chrzanowie jest jedynym szpitalem na terenie powiatu. Szpital ma 22 oddziały szpitalne. Funkcjonuje Szpitalny Oddział Ratunkowy (SOR) do którego pacjenci są dowożeni karetkami lub śmigłowcem. Szpital posiada również sanitarne lądowisko oddane do użytku w 2012 roku.

Sport i rekreacja

edytuj

W Chrzanowie działają kluby sportowe: I Ligowy Piłki Ręcznej: MTS Chrzanów (wydzielony w roku 1998 z upadającego, założonego w 1926 roku TS „Fablok”[112]), Fablok (piłkarski), Orły, Sokół. Siedzibę ma również Chrzanowska Akademia Ju-jitsu, a filię grupa Mundo Capoeira. Jest także kryty basen kąpielowy i niewielki odkryty basen letni oraz hala widowiskowo-sportowa.

Chrzanów i okolice są bogate w atrakcyjne pod względem rekreacyjnym tereny leśne, z wytyczonymi szlakami pieszymi i rowerowymi. Urozmaicone i interesujące są budowa geologiczna oraz ukształtowanie terenu. W sąsiedztwie miasta znajduje się rekreacyjny zbiornik wodny – Zalew Chechło oraz Puszcza Dulowska. Pośród należących do miasta obszarów leśnych znajduje się duży zbiornik dla wędkarzy Groble oraz prowadzony przez zakonników ośrodek rekolekcyjny.

Baza agroturystyczna nie jest rozwinięta.

Media

edytuj

Do tytułów prasy lokalnej należą: Przełom (tygodnik), dwumiesięcznik „Kronika Chrzanowska”, Magazyn Reklamowy „Żółty Jeż” (bezpłatny), miesięcznik Głos Chrzanowski (bezpłatny), a także lokalny dodatek do Gazety Krakowskiej. Do mediów internetowych: portal PowiatChrzanowski.pl, portal społecznościowo-informacyjny Chrzanowski24.pl, Głos 24 Chrzanów oraz powiat-chrzanow.pl

Radio Kraków posiada w Chrzanowie studio terenowe.

Chrzanowska Telewizja Lokalna produkuje audycje dostępne do oglądania w telewizjach kablowych oraz na stronie internetowej.

Polityka

edytuj

Władze miasta

edytuj
Osobny artykuł: Burmistrzowie Chrzanowa.

Burmistrzowie Chrzanowa (od 1990):

Miasta partnerskie

edytuj

Miasta partnerskie Chrzanowa[113]:

Ludzie związani z Chrzanowem

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Chrzanowem.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących [online], Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-21].
  2. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 24–25.
  3. ↑ Jerzy Solon i inni, Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonia”, 2018, ISSN 0016-7282 [dostęp 2020-10-30] (ang.).
  4. ↑ Fierla Irena, Geografia gospodarcza Polski, wydawnictwo PWE 2004, 2004.
  5. ↑ T. Krynicka-Tarnacka, G. Wnuk, Z. Wojtkowicz, Geografia Polski, Toruń: SOP Oświatowiec, 2005.
  6. ↑ ESPON project 1.4.3. Study on Urban Functions. Final Report. March 2007.. mdrl.ro. [dostęp 2015-01-10]. (ang.).
  7. ↑ Zbigniew Rykl (red.), Struktury i procesy społeczno-demograficzne w regionie katowickim, Wrocław: PAN, 1989.
  8. ↑ L. Pakuła, Procesy aglomeracyjne i integracyjne przemysłu na obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Kraków: WSP, 1973.
  9. ↑ L. Pakuła, Kształtowanie się i struktura Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, „Biul. KPZK PAN” (Ser. A, z. 2), Warszawa 1965.
  10. ↑ Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Dzieje Ziemi Krakowskiej w wypisach, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1965, s. 4.
  11. ↑ Jerzy Rajman, Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, 1998.
  12. ↑ Jan Małecki, Dzieje ziemi krakowskiej, 1965.
  13. ↑ Jerzy Rajman, Pogranicze śląsko-małopolskie w średniowieczu, 1998.
  14. ↑ Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], Słownik IH PAN [dostęp 2020-03-28].
  15. ↑ Julian Zinkow, Informator turystyczny powiatu chrzanowskiego, Kraków: Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne, 1968.
  16. ↑ zielonosiec.pl.
  17. ↑ a b c Małgorzata Stefańska, Jerzy Motyka, Chrzanów, Tekst, 1994.
  18. ↑ a b Statut Gminy Chrzanów [online], 11 marca 2014 [dostęp 2018-07-20].
  19. ↑ a b Główny Urząd Statystyczny w Warszawie.
  20. ↑ a b www.chrzanow.pl.
  21. ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010. stat.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-15)].
  22. ↑ Reportaż z kiermaszu II Małopolskiego Festiwalu Smaku.
  23. ↑ W oparciu o monografię miasta autorstwa Jana Pęckowskiego.
  24. ↑ Datei:Oesterreich-12.djvu [online], GenWiki [dostęp 2016-12-26].
  25. ↑ Paździora 2018 ↓, s. 26.
  26. ↑ Paździora 2018 ↓, s. 27.
  27. ↑ Paździora 2018 ↓, s. 9.
  28. ↑ Janina Stoksik, Właściciele Chrzanowa od początku XVII do 1. poł. XIX wieku i ich stosunk do miasta, [w:] Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939, Chrzanów 1998, s. 113–152, Zbigniew Wojas, Chrzanów średniowieczny i nowożytny do połowy XVII w., [w:] Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939, Chrzanów 1998, s. 61–110.
  29. ↑ Wojas 1998, s. 61–62. Rok objęcia nieznany. Niektóre źródła przyjmują 1370, zob. Wojas 1998, s. 61–62, ale pierwsza pewna wzmianka pochodzi z roku 1397, Mariusz Lubczyński, Początki rodziny Ligęzów herbu Półkozic, [w:] Roczniki Historyczne LXV (1999), s. 43.
  30. ↑ Miał dwóch synów, którzy zginęli w wyprawach wojennych. Zmarł bezpotomnie, zapisując majątek siostrom i bratankowi, Wojas 1998, s. 62.
  31. ↑ Współrządy Doroty Fredro z domu Ligęza, Elżbiety Bielczowskiej z domu Ligęza, Małgorzaty Ligęza (nie wyszła za mąż) oraz Stanisława Ligęzy, syna Stanisława, który z kolei był bratem Jana Ligęzy młodszego, Wojas 1998, s. 61, 63.
  32. ↑ Wojas 1998, s. 63.
  33. ↑ Współrządy synów Stanisława, tj. Mikołaja, Feliksa i Piotra Ligęzów, Wojas 1998, s. 63.
  34. ↑ Wojas 1998, s. 61, 63.
  35. ↑ a b Wojas 1998, s. 61.
  36. ↑ Jego dziad Mikołaj miał dwóch synów; młodszy z nich i ojciec Mikołaja Spytka zmarł przed rokiem 1603. Mikołaj Spytek odziedziczył swoją część w wieku 8. lat; zarząd sprawował jego stryj (brat ojca) Mikołaj Spytek starszy, który na żądanie bratanka przekazał mu zarządzenie majątkiem w roku 1610. Odtąd majątek był systematycznie zadłużany u wuja młodocianego właściciela. Niewykluczone, że matka Mikołaja Spytka, Anna Ligęzina z domu Dembińska, celowo stymulowała ten proces, Stoksik 1998 s. 114–117.
  37. ↑ Do roku 1640 władzę w majątku de facto sprawowała dożywotniczka, Anna z Dembińskich Ligęzina, a brat nie ingerował w ten proces. Sam zarządzał majątkiem po śmierci siostry w roku 1640, Stoksik 119-122.
  38. ↑ Córka Anny Konstancji Komorowskiej z domu Dembińskiej, córki Andrzeja Dembińskiego i żony Aleksandra Komorowskiego. Ten ostatni znalazł się w ostrym sporze z teściem, którego pojmał i oślepił, a następnie zbiegł na banicję.
  39. ↑ W latach 1649–1653.
  40. ↑ W latach 1661–1674.
  41. ↑ Konstancja była córką Krzysztofa Komorowskiego, który był z kolei synem Mikołaja Komorowskiego, stryja (brata ojca) Katarzyny Komorowskiej. Otrzymała testamentalnie część spadku po Katarzynie, ale nie jest jasne, czy również dobra chrzanowskie; być może wraz z mężem przejęli klucz chrzanowski w sposób wątpliwy, Stoksik 1998, s. 126–128.
  42. ↑ Aleksandra była córką Andrzeja S. Stadnickiego, który z kolei był synem Marianny Dembińskiej, wujenki (siostry matki) Katarzyny Komorowskiej. Małżeństwo uznało się za jej prawowiwych spadkobierców i wystąpiło przeciw Wielopolskim na drogę sądową. Historyk przypuszcza, że między Wielopolskimi a Stadnickim doszło do ugody, Stoksik 1998, s. 127–133.
  43. ↑ Stoksik 1998, s. 133.
  44. ↑ Po przedwczesnej śmierci ojca odziedziczyła majątek w wieku 1 roku. Początkowo dobrami zarządzała jej matka i siostra ojca (wraz ze swoim mężem). W roku 1713 jako czternastolatka poślubiła Ossolińskiego, który odtąd de facto sprawował władzę w majątku, Stoksik 1998, s. 135.
  45. ↑ Po śmierci żony w roku 1776 władał majątkiem samodzielnie, Stoksik 1998, s. 135–139.
  46. ↑ Bardzo aktywny jako właściciel, znacznie zadłużył majątek i doczekał się wielu procesów, Stoksi 1998, s. 139–146.
  47. ↑ Przejął ogromnie zadłużony majątek jako pięciolatek, zarządzała nim siostra ojca z mężem Potockim, ale ostatecznie dobra jako beznadziejnie zadłużone zostały przejęte przez sąd, Stoksik 1998, s. 146–148.
  48. ↑ Forum Nobilium, czyli sąd szlachecki w Krakowie przejął majątek i wystawił go na sprzedaż, jednak przez 6 lat nie mógł on znaleźć nabywcy, Stoksik 1998, s. 148.
  49. ↑ Kupił majątek na przetargu, ale nie administrował nim, tylko oddawał w dzierżawy. Podjął próbę zamiany dóbr na Brzeszcze, położone bliżej jego dóbr cieszyńskich, Stoksik 1998, s. 149–151.
  50. ↑ Formalnie posiadał majątek od kwietnia do lipca 1822, kiedy sfinalizowano prowadzone już przez jego poprzednika negocjacje o zamianie majątków.
  51. ↑ Wraz z żoną Wiktorią Klose, pierwsi właściciele spoza szlachty, pochodzenia mieszczańskiego.
  52. ↑ Wrocławska spółka, której udziałowcami byli po 1/3 Emanuel Loewenfeld, Wilhelm Silbergleit i Szymon Kunicki, Anna Sadło-Ostafin, Loewenfeldowie, [w:] serwis Muzea Małopolska 2020.
  53. ↑ Spółkę Loewenfelda, Silbergleita i Kunickiego rozwiązano, przy czym ten pierwszy spłacił dwu ostatnich.
  54. ↑ Po śmierci Emanuela dobra należały do wdowy Róży oraz synów Williama, Adolfa i Henryka.
  55. ↑ Jeszcze przed śmiercią matki spłacił ją i braci oraz przejął cały majątek, choć w praktyce oddał znaczną część zarządu bratu Adolfowi, Sadło-Ostafin 2020.
  56. ↑ Przejął majątek po śmierci brata. Wyjechał do Szwajcarii w końcu lat 30. i tam zmarł, Sadło-Ostafin 2020.
  57. ↑ Rafał Malik: Średniowieczne lokacje miejskie w granicach kasztelanii chrzanowskiej. Kraków: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, 2005.
  58. ↑ Monumenta Poloniae Vaticana T.1 Acta Camerae Apostolicae. Vol. 1, 1207-1344. Jan Ptaśnik (redakcja). Cracoviae: Sumpt. Academiae Litterarum Cracoviensis, 1913, s. 147–150.
  59. ↑ Chrzanów, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2006-11-03].
  60. ↑ Chrzanów w dokumencie archiwalnym [online] [dostęp 2006-11-03] [zarchiwizowane z adresu 2007-12-05].
  61. ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 111.
  62. ↑ Ksiądz Kamieński – (nie)zapomniany bohater z Chrzanowa › Przelom.pl – portal ziemi chrzanowskiej [online], przelom.pl [dostęp 2022-09-07] (pol.).
  63. ↑ I wojna światowa [online], 1 Liceum Ogólnokształcące im. St. Staszica [dostęp 2021-09-09] (pol.).
  64. ↑ Attention Required! [online], groby.radaopwim.gov.pl [dostęp 2020-04-27] [zarchiwizowane z adresu 2014-02-09].
  65. ↑ S. Jura, Etapy walki z okupantem niemieckim (2), „Kronika” (32), 1994, s. 9.
  66. ↑ Chrzanów. Studia z dziejów miasta. tom 2. Chrzanów współczesny. cz.1, Chrzanów: Muzeum w Chrzanowie, 1999, s. 11–12, ISBN 83-906081-3-8.
  67. ↑ Rolf Jehke: Gemeindeverzeichnis Landkreis Krenau.
  68. ↑ a b Żydzi w Chrzanowie [online], regionalia.home.pl [dostęp 2024-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2014-05-12] (pol.).
  69. ↑ Chrzanów, miasto w woj. katowickim, [w:] B. Dolata, T. Jurga, Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945 : wybrane miejsca bitew, walk i akcji bojowych, s. 72.
  70. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2014-11-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-13)].
  71. ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2709-3.
  72. ↑ a b Jan Ciura, Jerzy Motyka, Chrzanów w 35-leciu Polski Ludowej, 1980.
  73. ↑ Instytut Pamięci Narodowej, Kluby Inteligencji Katolickiej w województwie katowickim 1956–1989 [online], Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2022-09-07] (pol.).
  74. ↑ Św. Mikołaj biskup – patron miasta. chrzanow.pl. [dostęp 2013-09-24].
  75. ↑ Chrzanów / Fundacja Św. Brata Alberta [online], albert.krakow.pl [dostęp 2022-09-07].
  76. ↑ Chrzanów / Fundacja Św. Brata Alberta [online], albert.krakow.pl [dostęp 2022-09-07].
  77. ↑ Wspominamy dziś ofiary zbrodni katyńskiej, także z ziemi chrzanowskiej • Ziemia chrzanowska › Przelom.pl – portal ziemi chrzanowskiej [online], przelom.pl [dostęp 2022-10-18] (pol.).
  78. ↑ Policjanci, Pomnik Ofiar Zbrodni Katyńskiej z Chrzanowa [online], Policjanci w służbie historii [dostęp 2022-10-18] (pol.).
  79. ↑ Redakcja, Chrzanów. Zakończyła się ekshumacja. Żołnierze radzieccy spoczęli na cmentarzu [ZDJĘCIA] [online], Chrzanów Nasze Miasto, 19 lutego 2018 [dostęp 2022-10-18] (pol.).
  80. ↑ a b c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 136. ISBN 83-01-00065-1.
  81. ↑ Dialektologia polska [online], dialektologia.uw.edu.pl [dostęp 2020-11-06].
  82. ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-11-21].
  83. ↑ Muzeum w Chrzanowie, Mijane, a mało znane, „Kronika Chrzanowska” (1/2023), s. 46–47, ISSN 1232-4566.
  84. ↑ a b Muzeum w Chrzanowie Chrzanów. Studia z dziejów miasta. tom 2. Chrzanów współczesny. cz.1 Chrzanów 1999, s. 368, ISBN 83-906081-3-8.
  85. ↑ Swoje chwalcie, poznawajcie! „Wejdź na szlak” płaziańskich zabytków.. plaza24.eu. [dostęp 2014-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-26)]. (pol.).
  86. ↑ Historia. plaza24.eu. [dostęp 2014-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-26)]. (pol.).
  87. ↑ Joanna Sęk: Zegar. [dostęp 2014-12-15].
  88. ↑ Placówki ChWE w Polsce [online], chwe-denominacja.pl [dostęp 2021-11-13] [zarchiwizowane z adresu 2021-11-09].
  89. ↑ Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2021-11-13].
  90. ↑ Placówki [online], kbwch.pl [dostęp 2024-04-20].
  91. ↑ Witaj [online], npchrzanow.pl [dostęp 2024-04-20].
  92. ↑ O nas [online], npchrzanow.pl [dostęp 2024-04-20].
  93. ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2021-11-13].
  94. ↑ Parafie [online], metodysci.pl [dostęp 2021-11-13].
  95. ↑ Zbory KECh w Polsce [online], kech.pl [dostęp 2021-11-13].
  96. ↑ Zbory Kościoła Wolnych Chrześcijan [online], kwch.org [dostęp 2021-11-13].
  97. ↑ Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2021-11-09].
  98. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-20].
  99. ↑ Paweł Mocny, Świadkowie Jehowy wznawiają zebrania stacjonarne w powiatach olkuskim, oświęcimskim, wadowickim i chrzanowskim [online], olkusz.naszemiasto.pl, 7 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-07].
    * Chrzanów, Trzebinia. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność [online], chrzanow.naszemiasto.pl, 23 czerwca 2022.
  100. ↑ a b Marek Oratowski, Świadkowie Jehowy przez pandemię nie chodzą już po domach [online], przelom.pl, 7 grudnia 2020 [dostęp 2021-11-13].
  101. ↑ Historia zborów ziemi chrzanowskiej [online], nastrazy.pl [dostęp 2021-11-13].
  102. ↑ Już pijemy wodę z Dziećkowic [online], Przełom – portal ziemi chrzanowskiej [dostęp 2020-06-18] (pol.).
  103. ↑ H. Latała, Chrzanowskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych, [w:] Zarys historii polskiego przemysłu materiałów ogniotrwałych, t. 2, Gliwice 1997, s. 77–83.
  104. ↑ Chrzanów. Studia z dziejów miasta. tom 2. Chrzanów współczesny. cz.1, Chrzanów: Muzeum w Chrzanowie, 1999, s. 369, ISBN 83-906081-3-8.
  105. ↑ [1].
  106. ↑ Por. www.chrzanow.pl.
  107. ↑ Chrzanów ma nowiutką obwodnicę.
  108. ↑ Obwodnica Chrzanowa już pewna! Ma kosztować 30 mln zł.
  109. ↑ Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939, Chrzanów: Muzeum w Chrzanowie, 1998, s. 208, ISBN 83-906081-2-X, OCLC 169951728.
  110. ↑ Wiadukt w Chrzanowie na ulicy Krakowskiej.
  111. ↑ Wiadukt w Chrzanowie na ulicy Siennej.
  112. ↑ Fablok. Historia. fablok.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-21)].
  113. ↑ Urząd Miejski w Chrzanowie: Miasta partnerskie. chrzanow.pl. [dostęp 2021-02-16]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Mariusz Paździora: Atlas historyczny ziemi chrzanowskiej. Chrzanów: Miejska Biblioteka Publiczna w Chrzanowie, 2018. ISBN 978-83-923541-9-2.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chrzanów&oldid=75161460”