Powiat (Polska)

jednostka administracyjna w Polsce

Powiat – jednostka samorządu terytorialnego i podziału administracyjnego II stopnia w Polsce. Jednostką wyższego szczebla jest województwo, a niższego – gmina. Funkcjonowanie powiatów reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym[1].

Aktualna mapa powiatów w Polsce

W Polsce jest 314 powiatów oraz 66 miast na prawach powiatu.

Historia

edytuj

Etymologia

edytuj

Termin „powiat” wywodzi się od „dnia wietnego”, czyli „wiecu”, zgromadzenia sądowego o z góry wyznaczonym terminie.

Królestwo Polskie

edytuj

Po raz pierwszy powiaty w Polsce wprowadzono w drugiej połowie XIV wieku. Przejęły one część funkcji ograniczanej wówczas sieci kasztelanii. W systemie podziału terytorialnego kraju pojawiła się jednostka administracyjna większa od kasztelanii, zwana po łacinie districtus (dystrykt) i uwzględniana w tytulaturzu książęcym.

W końcu XIV w. funkcjonował już nowy system podziału terytorialnego, opierający się na ustroju sądowo-ziemskim. Jego podstawą była ziemia, składająca się z 2–3 powiatów sądowych. Należy sądzić, że ziemie powstały w wyniku podziału dystryktów. Dla każdej z ziem ustanowiono delegowany sąd książęcy, złożony z sędziego i podsędków oraz lokalnych urzędników. Sądy ziemskie nie miały stałych siedzib, ale dokonywały objazdów całego terytorium, zatrzymując się na pewien czas w znaczniejszych ośrodkach. Okolice tych ośrodków, przeważnie miejskich, wraz z mieszkańcami podległymi jurysdykcji sądów ziemskich utworzyły powiaty.

Oddzielny, dla każdej z ziem, zarząd majątkiem władcy spoczywał w rękach specjalnych rządców (łac. procuratores), zwanych od połowy XV wieku starostami. Starostowie posiadali rozległą władzę administracyjno-sądową; sądzili wszystkich, którzy dopuścili się przestępstw zagrażających spokojowi publicznemu. Do starosty należała również piecza nad wykonywaniem wyroków sądowych oraz ogólny nadzór nad aparatem skarbowym. Siedzibą starosty była początkowo stolica ziemi. W późniejszych czasach starostami nazywano także dzierżawców królewszczyzn (tzw. starostowie niegrodowi). Patrz też: urzędy ziemskie.

W późniejszym okresie powiaty istniały w dwujęzycznym Wielkim Księstwie Poznańskim, jako odpowiednik niemieckiego Kreis. W zaborze rosyjskim odpowiednikiem powiatów były ujezdy. W Galicji jednostkami administracyjnymi były dystrykty, a od 1867 – powiaty. Spis powiatów na ziemiach polskich pod zaborami można znaleźć w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego.

II Rzeczpospolita oraz PRL

edytuj

Powiaty funkcjonowały w okresie II Rzeczypospolitej, a później w PRL do 1975, kiedy to zlikwidowano duże województwa podzielone na powiaty, wprowadzając w ich miejsce 49 mniejszych województw.

Powiaty we współczesnej Polsce

edytuj

Ramy prawne funkcjonowania

edytuj

Podział województw na powiaty przywróciła reforma administracyjna 1999 roku, która weszła w życie 1 stycznia 1999.

Status powiatu w Polsce reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym[1].

Powiat jest tworzony przez lokalną wspólnotę samorządową i odpowiednie terytorium[2]. Lokalna wspólnota samorządowa stanowi składnik ludzki, a terytorium – składnik rzeczowy powiatu. Wspólnota lokalna to samoistny, niezależny od państwa byt, przede wszystkim taki, który jest podmiotem pierwotnym wobec państwa i jego struktury administracyjnej. Istnieją trzy grupy poglądów dotyczących rozumienia tego pojęcia:

  • I grupa: na gruncie prawnym poza użyciem terminu „lokalna wspólnota samorządowa” nie nadano mu żadnej treści i nie rozwinięto go w przepisach ustaw[3],
  • II grupa: „lokalna wspólnota samorządowa” to termin socjologiczny i nie należy koncentrować na nim szczególnej uwagi, ponieważ uważana jest ona w tej nauce jako zbiorowość posiadająca wspólne terytorium, interakcje społeczne oraz oparta jest na silnych więziach emocjonalnych, co nie odgrywa znacznej roli w rozumowaniu pojęcia lokalnej wspólnoty samorządowej[4],
  • III grupa wskazuje na materialnoprawny aspekt pojęcia „lokalnej wspólnoty samorządowej”. Jest ona podmiotem administracji publicznej i nie stanowi tylko sumy mieszkańców powiatu, lecz również system wspólnych wartości i celów znajdujących swój wyraz w zadaniach wspólnoty i rozwijanych w ustawach szczególnych.

Do właściwego zrozumienia pojęcia lokalnej wspólnoty samorządowej należy uwzględnić termin „mieszkańca powiatu” (członka powiatowej wspólnoty), który może być rozpatrywany w dwóch ujęciach:

  • materialnoprawnym – wszyscy ludzie zamieszkujący stale dany obszar (terytorium powiatu). Do oceny stałego zamieszkania nie stosuje się przepisu art. 25 kodeksu cywilnego[5], ponieważ trudno jest zakwalifikować niepełnoletnich czy też ubezwłasnowolnionych całkowicie do grupy osób mogących mieć zamiar stałego pobytu;
  • ustrojowo-politycznym – podmiot praw i obowiązków z zakresu prawa administracyjnego, mający zdolność zarządzania sprawami publicznymi o charakterze lokalnym, ale również podmiot odpowiedzialny za realizację zadań publicznych.

Potocznie stosuje się często terminy powiat ziemski i powiat grodzki. Rozróżnienie takie nie znajduje jednak podstaw w ustawie o samorządzie powiatowym. Bardziej poprawne jest mówienie o powiatach, czyli jednostkach samorządu obejmujących kilka gmin i posiadających własne organy, omówione w ustawie, oraz o miastach na prawach powiatu, w których organy samorządu gminnego mają również zadania i kompetencje samorządu powiatowego (niemniej miasta na prawach powiatu nawet w niektórych aktach prawnych nazywane są powiatami).

Zakres działania i zadania powiatu

edytuj

Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:

  • edukacji publicznej
  • promocji i ochrony zdrowia
  • pomocy społecznej
  • wspieranie rodziny i systemu pieczy zastępczej
  • polityki prorodzinnej
  • wspierania osób niepełnosprawnych,
  • transportu zbiorowego i dróg publicznych,
  • kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
  • kultury fizycznej i turystyki,
  • geodezji, kartografii i katastru,
  • gospodarki nieruchomościami,
  • administracji architektoniczno-budowlanej,
  • gospodarki wodnej,
  • ochrony środowiska i przyrody,
  • rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,
  • porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli,
  • ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska,
  • przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy,
  • ochrony praw konsumenta,
  • utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
  • obronności,
  • promocji powiatu,
  • współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
  • działalności w zakresie telekomunikacji.

Ponadto:

  • do zadań publicznych powiatu należy również zapewnienie wykonywania określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży,
  • ustawy mogą określać inne zadania powiatu,
  • ustawy mogą określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez powiat,
  • powiat na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy przekazuje jej zadania z zakresu swojej właściwości na warunkach ustalonych w porozumieniu,
  • zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin,
  • ustawy mogą nakładać na powiat obowiązek wykonywania zadań z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów.

Organy powiatu

edytuj

Organ stanowiący – rada powiatu

edytuj
Zobacz też: rada powiatu.

Organem stanowiącym powiatu jest rada powiatu, złożona z radnych powiatu. Na czele rady stoi wybrany przez radę Przewodniczący rady powiatu.

Komisje rady powiatu wyłaniane są spośród członków rady powiatu i kontrolują działania władzy wykonawczej. Obligatoryjnie musi istnieć jedna komisja – rewizyjna (do kontroli spraw finansowych), komisje doraźne są powoływane w sytuacjach nagłych. W mieście na prawach powiatu ich zadania wykonują odpowiednio: rada miasta i prezydent miasta oraz komisje stałe i doraźne.

Oddzielnym gremium jest komisja bezpieczeństwa i porządku (niebędąca komisją rady powiatu), złożona z przedstawicieli samorządów, służb powiatowych oraz powołanych przez starostę ekspertów. Funkcjonuje ona także w mieście na prawach powiatu.

Organ wykonawczy – zarząd powiatu

edytuj
Zobacz też: zarząd powiatustarosta.

Organem wykonawczym powiatu jest zarząd powiatu, który liczy od 3 do 5 osób (zgodnie ze statutem danego powiatu). Przewodniczącym zarządu jest starosta. Poza nim, w skład zarządu wchodzi wicestarosta (zawsze jeden), a także pozostali członkowie zarządu (w liczbie od 1 do 3).

Starostę wybiera rada powiatu. Wicestarostę oraz pozostałych członków zarządu wybiera rada powiatu na wniosek starosty.

Starosta i wicestarosta są zatrudnieni w starostwie powiatowym na podstawie wyboru, i z tego tytułu pobierają wynagrodzenie za pracę. Członkowie zarządu dzielą się na etatowych i nieetatowych - członkowie etatowi są zatrudnieni w starostwie na podstawie wyboru, a członkowie nieetatowi otrzymują dietę za udział w posiedzeniach zarządu. O tym, czy w danym powiecie członkowie zarządu są członkami etatowymi (i czy wszyscy, czy np. tylko jeden z nich), decydują zapisy statutu danego powiatu.

Starosta, wicestarosta i członkowie zarządu mogą, ale nie muszą, być jednocześnie radnymi powiatu.

Zgodnie z art. 33b ustawy o samorządzie powiatowym, powiatową administrację zespoloną (jednostki podporządkowane staroście) stanowią:

W mieście na prawach powiatu zadania zarządu powiatu wykonuje prezydent miasta.

Powiat w obrocie cywilnym i gospodarczym

edytuj

Gospodarka finansowa powiatu oparta jest na uchwalanych przez radę powiatu: rocznym budżecie oraz wieloletniej prognozie finansowej[6]. W ramach budżetu powiatu uchwalane są plany finansowe: starostwa powiatowego oraz pozostałych powiatowych jednostek budżetowych. Starostwo powiatowe oraz powiatowe jednostki budżetowe nie posiadają osobowości prawnej, ale mogą być pracodawcami w rozumieniu Kodeksu pracy[7]. W przypadku umów cywilnoprawnych (zlecenia, o dzieło) zawieranych na potrzeby tych jednostek, stroną takiej umowy jest powiat[8].

Do zaciągania zobowiązań w imieniu powiatu (zawierania umów) umocowani są: dwaj członkowie zarządu powiatu działający łącznie, jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd, albo jednoosobowo upoważniony pracownik starostwa powiatowego. Dyrektorzy powiatowych jednostek budżetowych mogą zostać upoważnieni przez zarząd powiatu do zawieranie w imieniu powiatu umów związanych z prowadzeniem bieżącej działalności powiatu[9]. Do skutecznego zaciągnięcia zobowiązania niezbędna jest kontrasygnata skarbnika lub osoby przez niego upoważnionej[10].

Kierownikiem zamawiającego w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego na potrzeby powiatu jest zarząd powiatu, lub osoba wyznaczona przez zarząd (np. starosta). Jeżeli powiatowa jednostka budżetowa udziela zamówienia związanego z jej własną działalnością, kierownikiem zamawiającego jest dyrektor tej jednostki[11].

Statystyka

edytuj

Dane statystyczne wg stanu na 1 stycznia 2023 r.[12]:

  • w statystyce Unii Europejskiej powiaty stanowią regiony NUTS 4[potrzebny przypis].
  • w Polsce jest 314 powiatów oraz 66 miast na prawach powiatu, które są gminami, ale realizują także zadania powiatów. Razem 380.
  • w Polsce jest 335 miast powiatowych, 45 z nich jest jednocześnie siedzibami powiatów i miastami na prawach powiatu.
  • największe:
    • największym powiatem pod względem powierzchni jest powiat białostocki (2976,56 km²)
    • największym miastem na prawach powiatu pod względem liczby mieszkańców jest Warszawa (1 861 975), natomiast pod względem powierzchni Gdańsk (683 km²)
    • największym powiatem ziemskim pod względem liczby mieszkańców jest powiat poznański (442 680)
    • najgęściej zaludnionym powiatem jest powiat pruszkowski (722,64 osób/km²)
    • najgęściej zaludnionym miastem na prawach powiatu jest Warszawa (3600,1 osób/km²)
  • najmniejsze:
    • najmniejszym powiatem pod względem powierzchni jest powiat bieruńsko-lędziński (158,14 km²)
    • najmniejszym miastem na prawach powiatu pod względem powierzchni jest miasto Świętochłowice (13,3 km²)
    • najmniejszym powiatem pod względem liczby mieszkańców jest powiat sejneński (18 802)
    • najmniejszym miastem na prawach powiatu pod względem liczby mieszkańców jest Sopot (32 276)
    • najrzadziej zaludnionym powiatem jest powiat bieszczadzki (18,24 osób/km²)
  • Wszystkie powiaty w Polsce mają siedzibę w miastach. Ostatnią wsią będącą siedzibą powiatu były Mońki (do 1964 roku).
Liczba powiatów według województw
województwo miasta na
prawach powiatu
powiaty powiaty ogółem
dolnośląskie 4 26 30
kujawsko-pomorskie 4 19 23
lubelskie 4 20 24
lubuskie 2 12 14
łódzkie 3 21 24
małopolskie 3 19 22
mazowieckie 5 37 42
opolskie 1 11 12
podkarpackie 4 21 25
podlaskie 3 14 17
pomorskie 4 16 20
śląskie 19 17 36
świętokrzyskie 1 13 14
warmińsko-mazurskie 2 19 21
wielkopolskie 4 31 35
zachodniopomorskie 3 18 21
Polska 66 314 380

Nazwy powiatów

edytuj

Miasta na prawach powiatu mają nazwy w formie mianownikowej identyczne z nazwami miast, które stanowią. Powiaty mają nazwę przymiotnikową składającą się z członu „powiat” i przymiotnika pochodzącego przeważnie od miasta stanowiącego siedzibę powiatu (np. powiat poznański)[13]. Część przymiotnikowych nazw powiatów została jednak utworzona nieco inaczej:

Dziesięć nazw powiatów powtarza się w różnych województwach, co może prowadzić do nieporozumień – bielski, brzeski, grodziski, krośnieński, nowodworski, opolski, ostrowski, średzki, świdnicki, tomaszowski. Nieformalnie dodaje się wtedy określenie województwa; np. powiat opolski (województwo lubelskie).

Listy powiatów

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b Dz.U. z 2022 r. poz. 528
  2. Ustawa o samorządzie powiatowym.
  3. J. Boć, Powiat, wyd. Kolonia Limited 2001.
  4. P. Chmielnicki, Ustawa o samorządzie powiatowym. Komentarz, LexisNexis 2005.
  5. Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.
  6. art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym
  7. art. 2 pkt 2 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych
  8. art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym
  9. art. 48 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym
  10. art. 48 ust. 3 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym
  11. art. 7 pkt 7 i art. 33 ust. 2 ustawy z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych
  12. GUS: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku. stat.gov.pl, 2023-07-20. (pol.).
  13. Ewa Wolnicz-Pawłowska, Maciej Zych: Polski przewodnik toponimiczny dla redaktorów map i innych użytkowników. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2010, s. 79. ISBN 978-83-254-0826-8.