Cmentarz parafialny w Chrzanowie
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Cmentarz parafialny w Chrzanowie – cmentarz znajdujący się w Chrzanowie, przy ul. Marchettiego (główna brama) i ul. Balińskiej (tylna brama). Został założony w 1809 roku[1]. Jest administrowany przez parafię św. Mikołaja w Chrzanowie.
 Kaplica cmentarna, mauzoleum Loewenfeldów | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Marchettiego/ul. Balińska |
| Typ cmentarza |
parafialny |
| Stan cmentarza |
czynny |
| Data otwarcia |
1809 |
| Zarządca |
parafia św. Mikołaja w Chrzanowie |
Położenie na mapie Chrzanowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu chrzanowskiego  | |
Położenie na mapie gminy Chrzanów  | |
 50°08′51″N 19°24′07″E/50,147500 19,401944
| |
Historia
edytujNekropolia powstała w obecnym miejscu w 1809 roku. Wcześniej zmarłych grzebano na cmentarzu położonym wokół kościoła św. Mikołaja[2] oraz na cmentarzyku przy kościele Świętego Krzyża[3] na przedmieściu przy ul. Świętokrzyskiej.
Po włączeniu Chrzanowa do Królestwa Galicji (formalnie 1795, faktycznie 1796 po ustąpieniu okupacyjnych wojsk pruskich i wejściu Austriaków) na miasto rozciągnięto austriackie przepisy sanitarne wydane w czasach Józefa II, które zabraniały pochówków w centrach miast i w świątyniach. W związku z tym po kilku latach rozpoczęto starania o założenie cmentarza parafialnego poza zasięgiem zabudowy miejskiej. W 1808 roku[1] planowano umiejscowienie cmentarza na łąkach między dzisiejszymi ulicami Podwale i Szpitalną, ale prawdopodobne z powodu wylewów rzeczki Chechła porzucono tę koncepcję i w 1809 roku założono cmentarz na gruntach plebańskich na wzgórzu zwanym W Łanach, położonym na północ od miasta przy drodze wiodącej do Luszowic, ówcześnie zwanej ul. Luszowską (obecnie ul. Marchettiego). W drugiej ćwierci XIX w. cmentarz zaopatrzony był w niewielką kostnicę oraz kapliczkę[4].
Największym problemem chrzanowskiej nekropolii było ustawiczne przepełnienie, zaniedbanie oraz pochówkowy chaos, o czym donosi wiele raportów władz miejskich i okręgowych w XIX stuleciu. Do stanu tego przyczyniała się zbyt mała powierzchnia cmentarza w stosunku do liczby ludności chrześcijańskiej miasta, brak jasnych przepisów dotyczących tego, jak i gdzie można kopać nowe mogiły, jak i liczne pochówki stacjonujących w Chrzanowie żołnierzy austriackich oraz pruskich, zmarłych podczas epidemii tyfusu[5] w latach 40. XIX w., w okresie kiedy Prusy dokonały periodycznej okupacji części terytorium Wolnego Miasta Krakowa.
Po raz pierwszy poszerzono areał cmentarza 1866 roku[6] w kierunku zachodnim, niemal podwajając jego pierwotną powierzchnię. Zanim do tego doszło przez kilka lat toczyły się spory o to, kto ma przeznaczyć grunt pod rozszerzenie nekropolii. Stronami tego sporu były władze miejskie, chrzanowski pleban, władze okręgowe oraz Emanuel Loewenfeld[7], który będąc wyznania mojżeszowego nie zamierzał partycypować w ponoszeniu kosztów poszerzenia cmentarza chrześcijańskiego, do czego – jako właściciela chrzanowskiego obszaru dworskiego –zobowiązywało go ówczesne prawo. Po rozstrzygnięciu tych sporów i poszerzeniu nekropolii przez kilka kolejnych lat, aż do 1870 roku[8], ciągnęła się kwestia otoczenia nowego areału cmentarza kamiennym murem oraz sfinansowania tej inwestycji.
W 1892 roku[9] doszło do kolejnego poszerzenia, które podwoiło areał cmentarza, rozciągnąwszy go ku północy. Dodatkowo wprowadzono przepisy określające wielkość mogił, odstępów między nimi i usytuowania w poszczególnych kwaterach, tak by na przyszłość uniknąć dawnego chaosu, do czego władze miejskie zostały wcześniej zobligowane przez specjalną komisję sanitarną. Od strony ulicy Luszowskiej (obecna Marchettiego) wystawiono główną bramę wiodącą na cmentarz, a w latach 1899–1900 Henryk Loewenfeld wystawił na przyłączonej części cmentarza monumentalną kaplicę projektu Teodora Talowskiego[10] na grobowiec dla swojej zmarłej matki, która wraz z synami dokonała konwersji na katolicyzm. W 1914 roku jedną z kwater cmentarza[11] przeznaczono na pochówki zmarłych żołnierzy austro-węgierskich. Jej resztki zachowały się do dzisiaj.
Od 1922 roku[12] poszerzano stopniowo cmentarz w kierunku zachodnim, ku ulicy Balińskiej, zwiększając jego areał o ponad połowę ówczesnego stanu. W latach międzywojennych od strony ul. Balińskiej wzniesiono drugą bramę cmentarną. W 1931 roku[13] na cmentarzu przebywała delegacja włoskiego miasta Bergamo, która oddała hołd Stefano Marchettiemu przy jego grobie. Od 1965 roku cmentarz był sukcesywnie poszerzany ku północy wzdłuż ul. Marchettiego i ku zachodowi, w kierunku ul. Balińskiej[14]. Do ostatniego poszerzenia cmentarza doszło w latach 2022–2023, kiedy od północy dołączono do nekropolii niewielkie skrawki ziemi znajdujące się pomiędzy ogrodzeniem cmentarnym a nowo utworzoną ulicą Ks. Kamieńskiego, oddzielającą cmentarz parafialny od nowo powstałego cmentarza komunalnego.
Pochówki
edytujCmentarz parafialny w Chrzanowie jest miejscem spoczynku postaci ważnych dla lokalnej społeczności. Pochowani są tu m.in.:
- Antoni Andrysik (1843–1926), powstaniec styczniowy[15].
- Aleksander Baliś (1845–1905), powstaniec styczniowy[16].
- Leon Baliś (1898–1941), legionista II Brygady Legionów[15].
- Janusz Baurski (1896–1956), pierwszy powojenny dyrektor Fabloku[17].
- Paweł Bromboszcz (1840–1919), powstaniec styczniowy[18].
- Mikołaj Bytomski (1881–1932), burmistrz Chrzanowa w okresie międzywojennym[19].
- Wincenty Bytomski (1887–1939), powstaniec śląski[19].
- Elżbieta Głuska (1898–1986), okulistka, uczestniczka wojny polsko-bolszewickiej w batalionie sanitarnym[20].
- Tadeusz Kantor (1896–1973), legionista I Brygady Legionów[21].
- Wacław Karaś (1887–1942), kompozytor i kapelmistrz[21].
- Zdzisław Krawczyński (1898–1941), doktor filozofii, pedagog[15].
- Henryk Loewenfeld (1859–1831), właściciel obszaru dworskiego w Chrzanowie, mecenas sztuki i przedsiębiorca[10].
- Róża Loewenfeld (1831–1898), matka Henryka, filantropka[10].
- Stefano Elia Marchetti (1839–1863), garibaldczyk, powstaniec styczniowy[22].
- Mieczysław Mazaraki (1913–2003), pedagog, założyciel Muzeum w Chrzanowie[15].
- Roman Michalik (1898–1942), legionista Piłsudskiego, odznaczony Krzyżem Niepodległości[15].
- Tadeusz Oczkowski (1913–1938), lotnik WP, zginął w katastrofie samolotu w Sokolnikach pod Lwowem[23].
- Jerzy Oszacki (1912–1939), doktor medycyny, zginął tragicznie podczas wykonywania eksperymentu medycznego w Szpitalu Św. Łazarza w Krakowie[24].
- Włodzimierz Scholze-Srokowski (1894–1972), generał WP[25].
- Mirosław Temeriusz (1928–2009), powstaniec warszawski, ps. „Mirek”, żołnierz AK[26].
- Ignacy Trytko (1894–1942), legionista Piłsudskiego, odznaczony Krzyżem Niepodległości[27].
- Tadeusz Urbańczyk (1887–1973), pedagog[27].
- Janina Woynarowska (1923–1999), pielęgniarka, służebnica Boża[28].
- Mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrześniu 1939[28].
Wybrane obiekty zabytkowe
edytuj- Nagrobek Antona Stiastnego z ok. 1856 (pas 2), jest najstarszym zachowanym nagrobkiem chrzanowskiego cmentarza[29].
- Grobowiec Bartłomieja Sporysza, dzieło krakowskiego artysty Edwarda Stehlika z ok. 1868 (kwatera 2)[30].
- Mauzoleum Loewenfeldów, dzieło Teodora Talowskiego z przełomu XIX/XX w. (kwatera 7)[10].
- Secesyjny nagrobek Leona Srokowskiego z ok. 1906 (kwatera 6)[31].
- Nagrobek w stylu art déco Anny Dietrich, kierowniczki Szkoły Powszechnej im. Królowej Jadwigi, z ok. 1927 (kwatera 2)[32].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Mariusz Paździora: Dzieje cmentarza parafialnego w Chrzanowie. Miejska Biblioteka Publiczna w Chrzanowie, 2020, s. 20. ISBN 978-83-952555-9-5.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 10.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 13.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 22.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 27.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 32.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 30.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 25.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 36.
- ↑ a b c d Paździora, Mariusz: op.cit. s. 58.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 44.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 38.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 62.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 40.
- ↑ a b c d e Paździora, Mariusz: op.cit. s. 71.
- ↑ „Przełom” nr 4 z 25 stycznia 2023, s. 14, Mariusz Paździora: Zapomniany bohater.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 72.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 54.
- ↑ a b Paździora, Mariusz: op.cit. s. 74.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 75.
- ↑ a b Paździora, Mariusz: op.cit. s. 77.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 59.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 84.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 85.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 90.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 91.
- ↑ a b Paździora, Mariusz: op.cit. s. 92.
- ↑ a b Paździora, Mariusz: op.cit. s. 93.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 69.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 67.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 68.
- ↑ Paździora, Mariusz: op.cit. s. 55.
Bibliografia
edytuj- Mariusz Paździora: Dzieje cmentarza parafialnego w Chrzanowie. Chrzanów: Miejska Biblioteka Publiczna w Chrzanowie, 2020. ISBN 978-83-952555-9-5.