Wikipedia

Tłumacz (miasto)

miasto na Ukrainie w obwodzie iwanofrankowskim

Tłumacz (ukr. Тлумач, hist. Товмач) – miasto na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie iwanofrankiwskim[2].

Tłumacz
Тлумач
Ilustracja
Tłumacz, plac Mickiewicza (przed 1914)
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 iwanofrankiwski

Rejon

iwanofrankiwski

Powierzchnia

19,57 km²

Populacja (2018)
• liczba ludności


8957[1]

Nr kierunkowy

+380 3479

Kod pocztowy

78000-78004

Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego
Mapa konturowa obwodu iwanofrankiwskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Tłumacz”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, po lewej znajduje się punkt z opisem „Tłumacz”
Ziemia48°52′N 25°00′E/48,866667 25,000000
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Nazwa

edytuj

W wydanym po raz pierwszy w 1786 r. opracowaniu pt. „Geografia (...) Galicyi i Lodomeryi” jego autor, hrabia Ewaryst Andrzej Kuropatnicki, tak wywodził nazwę miasta: Za czasów dawniejszych, z całą dzierżawą to miasto szło na zysk i pensye dla tłumaczów języków oryentalnych w służbie rzeczypospolitej zostających[3]. W dokumentach z XV i XVI w. nazwa występowała w formach Tlmacz, Thumacz, Tulmacz i Tolmacz. Historycy ukraińscy powstanie Tłumacza wiążą z okresem panowania księcia halickiego Jarosława Ośmiomysła, w latach 1153-1187. Według nich niewielki drewniany gród zasiedlili wówczas „towmaczi”, tj. tłumacze pozostający w służbie księcia. Wg profesora Tadeusza Sulimirskiego nazwa jest pochodzenia irańskiego[4].

Historia

edytuj

Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawia się w latopisie halicko-wołyńskim z 1213 roku[5]. W XIV wieku, po śmierci ostatniego księcia halickiego Jerzego II Bolesława z Piastów mazowieckich w wyniku wypraw zbrojnych (według innych danych drogą dziedziczenia[6]), Tłumacz, jak i cała Ruś Halicka, przeszedł na króla polskiego Kazimierza Wielkiego. W 1386 roku miał król ufundować w Tłumaczu parafię[7]. Pod koniec XIV wieku miejscowość została przekazana przez księcia Władysława Opolskiego Rusinowi Mikołajowi Korytce. Miejscowość otrzymała w 1448 roku prawo magdeburskie. W 1485 roku parafia tłumacka otrzymała dla tłumackiego kościoła od króla Kazimierza Jagiellończyka dwór, ziemie, staw, ogrody, dziesięcinę oraz zwolnienie od podatków[7].

W I Rzeczypospolitej należał Tłumacz do województwa ruskiego. W 1510 roku miasto zostało zniszczone i zrabowane przez Turków. W 1511 roku otrzymało przywilej na jarmark roczny. W 1530 roku najechał na ziemię tłumacką hospodar wołoski Petryła i zajął Tłumacz wraz z Tyśmienicą, które stracił rok później po klęsce z wojskami Jana Tarnowskiego. W XVI wieku istniał w Tłumaczu klasztor bazylianów. W 1584 i 1621 roku miasto było palone przez Tatarów. W czasie powstania Chmielnickiego, w 1648 roku z pobliskiej Ottyni wyruszyli na Tłumacz chłopi pod przewodnictwem Jaremy Popowicza, którzy zabili wójta Tłumacza, Ostrowskiego. W 1661 roku Tłumacz został zniszczony przez Kozaków i Węgrów Jerzego II Rakoczego[6]. W 1686 roku król Jan III Sobieski założył w mieście obóz wojskowy, przygotowując się przed wyprawą wołoską. W pierwszej połowie XVIII wieku Tłumacz znajdował się w posiadaniu Potockich[7].

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach monarchii Habsburgów. Początkowo należało do cyrkułu halickiego (z siedzibą w Stanisławowie), w którym do 1775 roku było siedzibą okręgu. Od roku 1782 należało do cyrkułu stanisławowskiego[3].

W 1801 r. starostwo i wójtostwo w Tłumaczu przeszło w ręce Antoniego Dzieduszyckiego w zamian za jego majątki rodzinne m.in. w Kosowie, przejęte przez władze austriackie. W 1825 r. powstałą tu pierwsza szkoła trywialna.

W dziejach przemysłu galicyjskiego ważną rolę odegrała cukrownia, którą założył w Tłumaczu hrabia Henryk Dzieduszycki, właściciel tłumackiego klucza ziemskiego. W obliczu kłopotów finansowych w 1845 r. Dzieduszycki wydzierżawił zakład wiedeńskiemu bankierowi Wertheimsteinowi, który w 1849 r. nabył na licytacji cały klucz Dzieduszyckich. Przebudował on cukrownię, zwiększając w 1850 roku jej możliwości produkcyjne do 30 tys. centnarów cukru rafinowanego rocznie[7]. Zarówno w dobrach tłumackich jak i w innych okolicznych majątkach szybko rozpowszechniła się uprawa buraków cukrowych. Wincenty Pol w swym dziele pt. „Rzut oka na północne stoki Karpat” pisanym w tym czasie podawał: Ogromne obszary są tutaj uprawne w sposób wzorowy tą cukrową rośliną, a fabryka cukru w Tłumaczu jest najchlubniejszym tego rodzaju zakładem w kraju naszym i urządzona na taką skalę, że jej nawet nie ma z czem porównać w tej gałęzi industryi nie tylko w kraju, ale i za granicą[8]. Obok cukrowni powstały gorzelnia z młynem parowym oraz fabryka maszyn i urządzeń rolniczych, wyrabiająca pługi, siewniki, młocarnie i in. Niestety, nadmierne inwestycje doprowadziły Wertheimsteina w 1852 r. do bankructwa, a cukrownia pod różnymi kierownictwami funkcjonowała później do 1876 roku. Tym nie mniej ten dość krótki okres prosperity był ważny dla całego regionu. Pobudowano gościńce, mosty, śluzy, osuszono moczary i zamieniono na łąki. Podjęto eksploatację gipsu i torfu oraz produkcję wapna. Wszystko to przełożyło się na wzrost dobrobytu mieszkańców miasta i okolicy[7].

W latach 1867–1918 Tłumacz był siedzibą powiatu tłumackiego. W 1894 r. powstał w mieście oddział Towarzystwa Szkoły Ludowej, prowadzący m.in. bursa dla młodzieży, a w 1898 r. gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które w 1910 r. wzniosło okazałą siedzibę. W 1902 r. oddano do użytku także budynek 6-klasowej szkoły powszechnej. Działalność zaczęły też Szkoła Kołodziejsko-Kowalska i Towarzystwo Miłosierdzia im. św. Wincentego á Paulo. Miasto stało się centrum polskiego życia patriotycznego, kulturalnego, edukacyjnego, a także towarzyskiego i sportowego[4]

W II Rzeczypospolitej miasto było siedzibą administracyjną powiatu tłumackiego w województwie stanisławowskim, a od 1 sierpnia 1934 roku także nowo powstałej gminy wiejskiej Tłumacz utworzonej w ramach reformy na podstawie ustawy scaleniowej[9]. W 1921 roku liczyło 5788 mieszkańców (3063 kobiety i 2725 mężczyzn) i znajdowały się w nim 854 budynki mieszkalne. 3391 osób deklarowało narodowość polską, 1395 – żydowską, 999 – rusińską, 1 – czeską, 1 – niemiecką, 1 – rosyjską. 2012 osób deklarowało przynależność do wyznania mojżeszowego, 1951 – do rzymskokatolickiego (w tym 24 obrządku ormiańskiego), 1821 – do greckokatolickiego, 3 – do prawosławnego, 1 – do niewiadomego[10].

Tłumacz był prężnie rozwijającym się ośrodkiem miejskim. Chociaż jedna z pierwszych w regionie cukrowni została zlikwidowana jeszcze pod koniec XIX wieku, działały inne zakłady przemysłowe, przede wszystkim młyny, rozwijał się handel oraz kwitło budownictwo. Podstawę gospodarki w dalszym ciągu stanowiło jednak rolnictwo.

8 sierpnia 1941 r., po wkroczeniu Niemców Ukraińska Policja Pomocnicza aresztowała 12 członków polskiej inteligencji, którzy zostali zamordowani w Czarnym Lesie k. Stanisławowa. W listopadzie 1944 r. oddział UPA napadł na więzienie NKWD, ukraińskich więźniów wypuszczono, a polskich zamordowano. W czasie wojny nacjonaliści ukraińscy z różnych formacji zamordowali łącznie 43 Polaków[11].

Podczas okupacji hitlerowskiej, w marcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3500 osób. 10 września 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono do getta w Stanisławowie i obozu janowskiego, zabito wielu na miejscu[12].

W latach 1939–2020 siedziba rejonu tłumackiego.

Byli mieszkańcy Tłumacza są skupieni w Ogólnopolskim Oddziale Tłumaczan Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich z siedzibą we Wrocławiu, w ramach którego urządzają wspólne spotkania, wyjazdy oraz wydają czasopismo pt. „Zeszyty Tłumackie”[13].

Kościół

edytuj

Kościół pw. św. Anny - murowany, z dwoma wieżami, zbudowany w latach 1874 - 1876 na miejscu drewnianego kościoła, konsekrowany w 1882 r., przebudowany w latach 1921 - 1923, poważnie uszkodzony w czasie II wojny światowej, po ekspatriowaniu Polaków w 1945 zamieniony przez władze radzieckie na sklep, wysadzony w powietrze 1969 r. Na jego miejscu zbudowano kinoteatr, który w 2015 r. odkupili katolicy i zaadaptowali do kultu religijnego. Obsługują go księżą diecezjalni dojeżdżający z parafii w Obertynie. Obraz św. Anny Samotrzeciej z kościoła tłumackiego znajduje się obecnie w kościele w Siedlakowicach na Dolnym Śląsku[14][15].

Demografia

edytuj

Ludzie związani z Tłumaczem

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Tłumaczem.

Honorowi obywatele

edytuj

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (Polacy ratujący Żydów w Tłumaczu)

edytuj
  • Józef i Petronela Delągowie - ukrywali w stodole dziesięcioro Żydów z rodzin Boltuchów, Bauchmanów i Haberów[22]
  • Wacław Kazak - ukrywał Beatę Opoczyńską (vel Zuzannę Sokołowską)[23]
  • Józefa Kościelna - udzielała pomocy Beacie Opoczyńskiej (vel Zuzannie Sokołowskiej)[24]
  • Stanisław Mostowiak[25]
  • ks. Edward Tabaczkowski - proboszcz parafii Tłumacz w latach 1910-1942, wystawiał Żydom fałszywe świadectwa chrztu, ukrywał Leona Weisera. Aresztowany przez Niemców, zmarł z wycieńczenia w więzieniu w Stanisławowie 20 października 1942 roku[26][27][28]

Sport

edytuj

Do 1939 roku w mieście funkcjonował klub piłkarski Strzelec Tłumacz.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. с. 37.
  2. ↑ Про утворення та ліквідацію р... | від 17.07.2020 № 807-IX [online], web.archive.org, 21 lipca 2020 [dostęp 2024-09-08] [zarchiwizowane z adresu 2020-07-21].
  3. ↑ a b Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi. Wyd. powtórne. Lwów: Nakładem Wojciecha Manieckiego, 1858, s. 94.
  4. ↑ a b Historia Miasta [online], Miasto Tłumacz [dostęp 2023-04-07] (pol.).
  5. ↑ м Тлумач, Івано-Франківська область, Тлумацький район. Офіційний портал Верховної Ради України. [dostęp 2014-07-23]. (ukr.).
  6. ↑ a b Kamil Barański: Przeminęli zagończycy, chliborobi, chasydzi...: rzecz o ziemi Stanisławowsko-Kołomyjsko-Stryjskiej. London: Panda Press, 1988, s. 407. ISBN 1-870078-10-1.
  7. ↑ a b c d e Tłumacz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 348-350.
  8. ↑ Wincenty Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków, 1851: tu wyd. Libra PL, Rzeszów 2015, s. 81, ISBN 978-83-63526-66-5.
  9. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 69, poz. 664
  10. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Tom XIV. Województwo stanisławowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1923, s. 20.
  11. ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Eugeniusz Różański, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939–1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 711, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661.
  12. ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 840.
  13. ↑ Historia [online], Miasto Tłumacz [dostęp 2023-04-07] (pol.).
  14. ↑ TŁUMACZ. Kościół p.w. św. Anny (1874 - 1876). Iwano-Frankiwski obw., Iwano-Frankowski r-n (Tłumacki r-n) | Kościoły i kaplice Ukrainy [online], www.rkc.in.ua [dostęp 2023-04-07].
  15. ↑ Adamkuz, adamkuz: Tłumacz. Kościół rzymskokatolicki p.w. Św. Anny. [online], adamkuz, 10 maja 2020 [dostęp 2023-04-07].
  16. ↑ a b Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1909. Lwów: drukarnia Wł. Łozińskiego, 1909, s. 2.
  17. ↑ Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 14. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda S[yn]ów), 1911, s. 359.
  18. ↑ Bolesław Łopuszański: Orliński Henryk (poprzednie nazwisko: Picele Chiel). [W:] Polski Słownik Biograficzny. T. XXIV. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk : Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1979, s. 209.
  19. ↑ Orliński Henryk 1873-1953.
  20. ↑ Lwów. Obywatelstwo honorowe. „Kurier Warszawski”. Nr 346, s. 8, 19 grudnia 1930. 
  21. ↑ Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 4. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda S[yn]ów), 1901, s. 252.
  22. ↑ Deląg Józef & Petronela. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
  23. ↑ Kazak Wacław. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
  24. ↑ Kościelna Józefa. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
  25. ↑ Mostowiak Stanisław. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
  26. ↑ Tabaczkowski Edward. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
  27. ↑ Ryszard Tyndorf, Zygmunt Zieliński (oprac.), Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy The Testimony of Survivors and Rescuers, tom I, Lublin 2023, Wydawnictwo KUL, ISBN 978-83-8288-040-3, s. 554
  28. ↑ Ks. Józef Marecki, „Misterium Iniquitatis. Osoby duchowne i zakonne obrządku łacińskiego zamordowane przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1939-1945”, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Krakowie, Kraków 2020, ISBN 978-83-956508-1-9 (IPN), ISBN 978-83-7643-184-0 (Wydawnictwo UNUM), s. 707-710

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tłumacz_(miasto)&oldid=75940152”