Integrowana ochrona roślin

Integrowana ochrona roślin – sposób ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, polegającym na wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod ochrony roślin, dający pierwszeństwo metodom niechemicznym, w sposób minimalizujący zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska. Tym samym integrowana ochrona roślin pozwala ograniczyć stosowanie chemicznych środków ochrony roślin do niezbędnego minimum i w ten sposób ograniczyć presję na środowisko naturalne oraz chroni bioróżnorodność środowiska rolniczego.

Parazytoid – błonkówka Avispa parásita składa jaja na złożu szkodnka tytoniu motyla Manduca sextana

Termin „integrowana ochrona roślin”, przyjęty w Polsce jako tłumaczenie terminu angielskiego „Integrated Pest Management” (IPM), niezbyt dobrze odzwierciedla znaczenie oryginału, gdyż IPM znaczy dosłownie „integrowane zarządzanie agrofagami”, nie ograniczając się tylko do aspektu ich zwalczania (jak sugeruje termin „ochrona”).

W integrowanej ochronie roślin ważny jest łączny wpływ wszystkich kategorii organizmów szkodliwych, czyli patogenów, owadów i chwastów, występujących w środowisku danej uprawy na jej plon, dlatego do zwalczania agrofagów podchodzi się całościowo, ze zwróceniem szczególnej uwagi na wzajemne powiązania i zachodzące współoddziaływania. Potencjalnie szkodliwy organizm staje się agrofagiem jeżeli obecna jest roślina żywicielska, środowisko jest korzystne zarówno dla rośliny, jak i organizmu szkodliwego a czas sprzyja interakcji między rośliną i organizmem szkodliwym. Ponadto człowiek i organizm szkodliwy konkurują w stosunku do rośliny, stopień uszkodzenia rośliny obniża ilość lub jakość plonu.

Integrowana ochrona roślin wykorzystuje w pełni wiedzę o organizmach szkodliwych dla roślin (w szczególności o ich biologii i szkodliwości) w celu określenia optymalnych terminów dla podejmowania działań zwalczających te organizmy, a także wykorzystuje naturalne występowanie organizmów pożytecznych, w tym drapieżców i pasożytów organizmów szkodliwych dla roślin, a także posługuje się ich introdukcją.

Podstawa prawna

Obowiązek stosowania zasad integrowanej ochrony roślin przez wszystkich profesjonalnych użytkowników środków ochrony roślin począwszy od dnia 1 stycznia 2014 r. wynika z postanowień art. 14 dyrektywy 2009/128/WE oraz rozporządzenia nr 1107/2009. Art. 55 rozporządzenia nr 1107/2009/WE stanowi, że środki ochrony roślin muszą być stosowane zgodnie z ogólnymi zasadami integrowanej ochrony roślin, o których mowa w art. 14 oraz załączniku III do tej dyrektywy.

Załącznik ten podaje:

1. nad chemiczne metody zwalczania organizmów szkodliwych przedkładać należy metody biologiczne, fizyczne i inne metody niechemiczne, jeżeli zapewniają one ochronę przed organizmami szkodliwymi;
2. zapobieganie występowaniu organizmów szkodliwych powinno być osiągane m.in. przez:

a) stosowanie płodozmianu,

b) stosowanie właściwej agrotechniki,

c) stosowanie odmian odpornych lub tolerancyjnych oraz materiału siewnego i nasadzeniowego poddanego ocenie zgodnie z przepisami o nasiennictwie,

d) stosowanie zrównoważonego nawożenia, wapnowania, nawadniania i melioracji,

e) stosowanie środków zapobiegających introdukcji organizmów szkodliwych,

f) ochronę i stwarzanie warunków sprzyjających występowaniu organizmów pożytecznych,

g) stosowanie środków higieny fitosanitarnej (takich jak regularne czyszczenie maszyn i sprzętu wykorzystywanego w uprawie roślin), aby zapobiec rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych,

h) stosowanie środków ochrony roślin w sposób ograniczający ryzyko powstania odporności u organizmów szkodliwych.

Ochrona roślin w integrowanej produkcji roślin

Integrowana produkcja jabłek

W przypadku integrowanej produkcji jabłek duże znaczenie ma wybór odpowiedniego stanowiska. Powinno ono zabezpieczać sad przed północnymi wiatrami oraz zastoiskami mrozowymi. Dlatego sady zakłada się najczęściej na wzniesieniach osłoniętych od północy. Na równinnych terenach można zastosować także osłonę w postaci jednego lub dwóch rzędów szybkorosnących drzew posadzonych na granicy działki. Najlepiej do tej roli nadają się olchy lub lipy.

W przypadku uprawy integrowanej istotne jest pozostawienie zarośli na granicy oraz wokół sadu. Stanowią one ostoję dla ptaków oraz owadów pożytecznych, co wpływa na równowagę biologiczną oraz umożliwia ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Jednocześnie należy dbać o to, by w otoczeniu sadu nie rosły dzikie jabłonie lub inne rośliny będące gospodarzami najczęściej występujących patogenów groźnych dla uprawy jabłoni.

Odpowiednie nawożenie roślin opiera się o ocenę wizualną rośliny oraz analizę chemiczną liści i gleby. W ten sposób można określić odczyn gleby (pH) czy zawartość makropierwiastków (fosfor, potas oraz magnez). Oprócz nawozów naturalnych, głównie obornika stosuje się także nawozy mineralne (sztuczne). Dzięki nawożeniu jabłonie są bardziej odporne na choroby.

W celu utrzymywania zachwaszczenia na niskim poziomie stosuje się zróżnicowane metody:

• uprawa gleby,
• koszenie,
• utrzymywanie roślin okrywowych,
• ściółkowanie,
• stosowanie herbicydów,
• termiczne niszczenie chwastów palnikiem gazowym (stosowane stosunkowo rzadko).

Pierwszeństwo w integrowanej produkcji jabłek mają zawsze metody niechemiczne, jednak czasami są one zbyt kosztowne lub nieskuteczne. W takich przypadkach dopuszcza się wykorzystywanie herbicydów do zwalczania chwastów.

Walka z chorobami w integrowanej produkcji jabłek

Duże znaczenie w integrowanej produkcji jabłek ma także wybór odmian odpornych na choroby. Odmiana powinna zostać wybrana z uwzględnieniem chorób, które występują najczęściej w danym terenie. Prawidłowa pielęgnacja jabłoni, w tym ich przycinanie i formowanie, zapewnia lepszą przewiewność koron, co zapobiega zakażeniom, a jednocześnie ułatwia dokładne opryskanie drzew. W ten sposób można efektywnie zwalczać nawet trudne choroby drzew przy użyciu mniejszej ilości środków chemicznych. Zabiegi pielęgnacyjne należy przeprowadzać także po zbiorach. Zgrabianie i niszczenie opadłych liści pozwala na ograniczenie ilości patogenów, które zimują w takich miejscach.

Aby w pełni chronić sad przed chorobami, bardzo ważne są regularne lustracje. Pozwalają one ocenić zagrożenie wystąpienia danego patogenu. Zauważenie już pierwszych objawów choroby ułatwia zastosowanie skutecznego programu ochrony jabłoni. W końcu kwitnienia, w lipcu oraz w sierpniu w uprawach integrowanych przeprowadza się dokładną lustrację wszystkich drzew. Stan drzew jabłoni powinno się sprawdzać co 7-10 dni przez cały okres wegetacji.

Walka ze szkodnikami w integrowanej produkcji jabłek

W celu zwalczania szkodników stosuje się następujące metody:

• uprawa gleby w celu ograniczenia liczebności szkodników glebowych (w tym pędraków),
• stosowanie preparatów wirusowych,
• dezinformacja samców owocówki jabłkóweczki,
• zawieszanie pułapek z feromonami,
• wprowadzenie drapieżnych gatunków roztoczy (w tym dobroczynka gruszowego),
• umieszczenie tyczek z poprzeczką dla ptaków drapieżnych, aby ułatwić im polowanie na norniki polne,
• ochrona lisich nor,
• pułapki kleszczowe, rurkowe oraz stożkowe na karczowniki ziemnowodne,
• dbanie o równowagę ekologiczną i dobre warunki dla gatunków pożytecznych.

Integrowana produkcja owoców jagodowych

Plantacje malin zakłada się na terenach równinnych o łagodnych zboczach. Należy unikać zastoisk, które powodują przemarzanie roślin. Borówka amerykańska (wysoka) oraz porzeczki wymagają przewiewnej gleby i właściwej wilgotności. Przed sadzeniem należy zbadać glebę pod kątem występowania agrofagów, szczególnie pędraków, drutowców i opuchlaków. Przy przekroczeniu progu zagrożenia konieczne jest zaplanowanie plantacji w innym miejscu. Jeśli badanie zostało przeprowadzone z wyprzedzeniem, możliwe jest kilkukrotne uprawienie gleby w okresie od maja do sierpnia. Dzięki temu szkodniki są niszczone, a osobniki wyrzucane na powierzchnię gleby – zjadane przez ptaki. W celu regulacji zachwaszczenia można stosować metody mechaniczne, czyli systematyczne uprawianie gleby w międzyrzędach. Sieje się także rośliny okrywowe, które tworzą murawę, które blokują rozwój chwastów. Podobne efekty daje ściółkowanie gleby naturalnymi materiałami jak słoma, trociny, kora i kompost. Jeśli wyżej wymienione metody nie są efektywne lub są zbyt kosztowne, dopuszcza się także stosowanie środków chemicznych.

Ochrona roślin jagodowych przed chorobami w uprawie integrowanej

Lustracja plantacji służy do efektywnej ochrony przy użyciu środków ochrony roślin, chemicznych i biologicznych. Stała kontrola ułatwia szybką reakcję na występujący problem. Jednocześnie stosuje się wiele metod ochrony roślin w celu minimalizacji ryzyka zachorowań:

• dbanie o zdrowotność sadzonek oraz dobór odmian odpornych na choroby najczęściej występujących w otoczeniu,
• właściwy płodozmian oraz unikanie uprawy w miejscach, gdzie występuje siedlisko choroby lub szkodniki,
• odpowiednie nawożenie roślin jagodowych oraz ich pielęgnacja,
• prawidłowe nawadnianie roślin, ważne szczególnie w przypadku borówki amerykańskiej,
• usuwanie pędów z objawami chorobowymi,
• wygrabianie opadłych liści,
• w określonych sytuacjach stosowanie środków chemicznych i ich prawidłowy dobór.

Historia

Początki integrowanej ochrony roślin sięgają lat 60. XX wieku, choć termin stał się powszechnie obowiązującym około 20 lat później, na początku lat 80. Za początkowy punkt często wymieniane jest opublikowanie przez Rachel Carson w 1962 roku artykułu zatytułowanego „Silent Spring” (pol. Cicha wiosna), w którym po raz pierwszy omawiane są szkody jakie przynosi powszechne stosowanie pestycydów. Carson i inni sugerują, że metody ochrony inne niż chemiczne powinny zostać wprowadzane w celu ochrony życia zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego. W kolejnych latach presja opinii publicznej skłoniła rządy wielu krajów do wycofania zgody na stosowanie silnych pestycydów, takich jak np. DDT. Zasady integrowanej produkcji opracowane zostały w wielu krajach i organizacjach. Dostosowane zostało prawodawstwo i utworzone instytucje nadzorujące. W 1968 roku FAO rozpoczęło prace i w kolejnych latach stworzyło ramy dla integrowanej produkcji na całym świecie.

Pierwsza dyrektywa Unii Europejskiej omawiająca problematykę integrowanej produkcji owoców, oraz regulująca jej aspekty prawne została wydana w 1991 roku.

Ponadto kraje członkowskie UE mają od wielu lat własne programy, w ramach których redukuje się stosowane maksymalne dawki pestycydów. Wycofywane są stopniowo pestycydy nieselektywne oraz o wysokiej klasie toksyczności.

Integrowana produkcja w Polsce

Pułapki feromonowe na winorośli

W Polsce integrowana produkcja, oparta na zasadach integrowanej ochrony roślin sięga, podobnie jak w UE, początków lat 90. a jej założenia merytoryczne zostały opracowanie w 1991 roku w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach i dotyczyły integrowanej produkcji owoców, a pierwsze sady w których metody zostały wprowadzane założono w 1992 roku. W pierwszych latach IP obejmowała wyłącznie sady jabłoniowe, jednak stopniowo w kolejnych latach zasady zaczęły obejmować kolejne gatunki oraz kolejne grupy roślin uprawnych.

Przepisy prawne dotyczące Integrowanej Produkcji zawiera ustawa o ochronie roślin przed agrofagami z dnia 13 lutego 2020 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 301) oraz rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2013 r. w sprawie dokumentowania działań związanych z integrowaną produkcją roślin (Dz.U. z 2023 r. poz. 2501). Jednostką koordynującą całość systemu Integrowanej Produkcji w Polsce oraz kontrolującą prawidłowość prowadzenia upraw i wydawania certyfikatów jest Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

Etykieta integrowanej produkcji w Polsce

Producent chcąc uzyskać certyfikat IP w Polsce musi spełnić następujące wymagania:

• ukończyć 16-godzinne szkolenie IP,
• zgłosić chęć prowadzenia upraw zgodnie z zasadami IP, w najbliższej jednostce Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa,
• prowadzić produkcję zgodnie z metodyką szczegółową (dla określonego gatunku), publikowaną na stronach PIORIN i Ministerstwa Rolnictwa,
• prowadzić na bieżąco Notatnik Integrowanej Produkcji,
• przejść pozytywne kontrole: Notatnika, gospodarstwa w okresie wegetacji i jakości płodów,
• złożyć przed lub w trakcie zbiorów wniosek o wydanie certyfikatu IP.