Kultura Zapoteków

Kultura Zapoteków – jedna z kultur prekolumbijskich Mezoameryki, utworzona przez Zapoteków, zamieszkujących środkowo-wschodnią część obecnego stanu Oaxaca.

Początki edytuj

Zapotekowie osiedlili się w Dolinie Oaxaca ok. 1400 p.n.e., budując pierwsze osady nad brzegami rzek. Między 1300 a 900 p.n.e. osady wiejskie składały się z ośmiu do dziesięciu domów. Z około 850 p.n.e. pochodzi obserwatorium astronomiczne z Caballito Blanco w dolinie Tlacolula. Około 600 p.n.e. najważniejszym ośrodkiem stało się San José Mogote. Odkryto w nim m.in. pierwsze hieroglify na tym obszarze. Około 500 p.n.e. centrum cywilizacji Zapoteków przeniosło się do Monte Albán.

Monte Albán edytuj

Monte Albán powstało ok. 600 p.n.e., a po stu latach stało się najważniejszym ośrodkiem Zapoteków, zamieszkanym do 900 r. n.e. Powstało na szczycie wzniesienia, którego wierzchołek był systematycznie niwelowany w miarę rozbudowy miasta. Budowali piramidy, tzw. „obserwatorium astronomiczne”, boiska do rytualnej gry w piłkę.

Kalendarz edytuj

Zapotekowie, podobnie jak inne ludy prekolumbijskie, używali dwóch kalendarzy – rytualnego (tzolkin) i słonecznego. Kalendarz rytualny liczył 260 dni i składał się z 13 miesięcy liczących po 20 dni. Każdy dzień miał swoją nazwę, numer i znak glificzny. Kalendarz słoneczny liczył 365 dni i składał się z 18 miesięcy liczących po 20 dni oraz 5 dni dodatkowych. Oba kalendarze „spotykały się” co 52 lata i wtedy następował nowy „wiek”. Tego dnia, co 52 lata, mógł nastąpić koniec świata. Jeśli on nie nastąpił, składano bogom ofiary, budowano nowe świątynie lub przebudowywano stare.

Obserwacje astronomiczne edytuj

Do odmierzania upływu czasu posługiwano się obserwacjami astronomicznymi. Zapotekowie śledzili cykle Księżyca, Słońca i Wenus, pojawianie się roi meteorów oraz komet.

Pismo edytuj

Zapotekowie jako pierwsi posługiwali się pismem do odnotowywania czasu oraz do obliczeń kalendarzowych. W ich piśmie niektóre glify oznaczały dźwięki, a inne pojęcia (ideogramy).

Religia edytuj

Najwazniejszym bogiem był bóg deszczu Cocijo – odpowiednik Tlaloca. Yacijo – bóg-piorun – dzięki swej sile i światłu gromadził chmury deszczowe, a błyskawicami zwiastował deszcz. Pitao Cotzobi (Pitao Cotzobu) była boginią kukurydzy i plonów. Pitao Pezelao był bogiem świata podziemi; Pitao Xoo – bogiem trzęsień ziemi; Xonaxi Quecuya – boginią śmierci; Copijcha – bogiem słońca; Pecala – bogiem miłości i snów; Xipe – bogiem płodności; Pauahtun pilnował wejść do świątyń i świętych jaskiń; Bóg Nietoperz panował nad ciemnością i nocą; Stary Bóg (bóg ognia) reprezentował mądrość, doświadczenie i serdeczność; Pani 13 Węży była towarzyszką umarłych, a Pierzasty Wąż (bóg wiatru) stał na straży życia.

Zapotekowie wierzyli, że poprzez odpowiednie rytuały i składanie ofiar mogą sobie zapewnić przychylność bogów. Krew kapłanów, upuszczana z nosa i uszu była największym darem. Poza tym ofiarowywano żywicę z drzewa copal (kadzidło z żywicy sosny ocote), nasiona elote i zioła.

Zmarłych grzebano w specjalnych grobowcach i uważano ich za pośredników pomiędzy światem żywych a światem bogów. Niektóre grobowce były bardzo bogato wyposażone.

Ullamaliztli edytuj

Rytualna gra w piłkę odbywała się na specjalnie wybudowanych boiskach. Była ona poświęcona bogom, ale nic pewnego nie można dziś o niej powiedzieć.

Handel edytuj

Zapotekowie prowadzili handel wymienny na dużą skalę. Prowadzili nawet coś na kształt faktorii handlowych w Teotihuacánie. Z kolei kolonia kupców z Teotichuacánu znajdowała się w Monte Albán. Z Teotichuacánu Zapotekowie sprowadzali obsydian, z którego wytwarzano narzędzia, ostrza noży i groty strzał. Sprowadzali również surowce do wyrobu artykułów luksusowych – jadeit, serpentynit, turkus. Znad Zatoki Meksykańskiej pochodziły żółwie i suszone lub wędzone ryby, z Petén – wosk i miód, z rejonów tropikalnych – pióra quetzala, papug i innych egzotycznych ptaków, z innych miejsc – przepiórki, indyki, zioła, przędzę lub nici barwione purpurą, kamienie szlachetne i półszlachetne oraz gotowe ozdoby.

Opuszczenie Monte Albán edytuj

Około 500 n.e. znaczenie Monte Albán zmalało, a między 750 a 900 n.e. zostało opuszczone. Nie zostało ono zniszczone, ale drastycznie zmniejszyła się jego ludność, choć niektóre części miasta były zamieszkane do przybycia Hiszpanów w 1521 r.

W tym czasie rozwinęły się inne ośrodki, takie jak Mitla, Lambityeco i Zaachila. Żadne z nich nie osiągnęło dominującej pozycji. Powstawały związki miast, które rywalizowały ze sobą. Na krótko Dolina Oaxaca została podbita przez ludność przybyłą z Doliny Meksyku. Po niej przybyli Mistekowie, prowadząc ciągłe wojny o ziemie uprawne i daniny.

Bibliografia edytuj

Renata Faron-Bartels: Ludzie i bogowie Ameryki Środkowej. Wrocław: Ossolineum, 2009. ISBN 978-83-04-04932-1. OCLC 750531647.