Monaster Chrystusa Zbawiciela w Wirowie

Monaster Chrystusa Zbawicielaprawosławny klasztor żeński w Wirowie, istniejący w latach 1893–1915. Jeden z niekontemplacyjnych żeńskich monasterów powstałych w zachodnich eparchiach Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego przy wsparciu cara Mikołaja II i jego żony Aleksandry Fiodorowny. Mniszki zajmowały się głównie pracą społeczną – prowadziły szkołę, szpital, aptekę oraz sierociniec. Klasztor został powołany również w celu wzmacniania wpływów prawosławia oraz kultury rosyjskiej na ziemiach wcielonych do Imperium Rosyjskiego na mocy rozbiorów Polski. Działał do czasu wyjazdu zakonnic na bieżeństwo, z którego nigdy nie wróciły.

Monaster Chrystusa Zbawiciela w Wirowie
nr rej. 619 z 4.04.1962
Ilustracja
Dawny główny budynek monasterski
Państwo

 Polska

Miejscowość

Wirów

Kościół

Rosyjski Kościół Prawosławny

Eparchia

chełmsko-warszawska

Klauzura

nie

Typ monasteru

żeński

Obiekty sakralne
Cerkiew

Chrystusa Wszechmiłującego Zbawiciela

Cerkiew

św. Serafina z Sarowa

Cerkiew

św. Leoncjusza

Założyciel klasztoru

arcybiskup Flawian (Gorodiecki), mniszki z monasteru Narodzenia Matki Bożej w Leśnej

Styl

bizantyjsko-rosyjski

Materiał budowlany

cegła

Data budowy

lata 90. XIX wieku

Data zamknięcia

1915

Data reaktywacji

nie reaktywowany

Położenie na mapie gminy Jabłonna Lacka
Mapa konturowa gminy Jabłonna Lacka, blisko prawej krawiędzi na dole znajduje się punkt z opisem „Monaster Chrystusa Zbawiciela w Wirowie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej znajduje się punkt z opisem „Monaster Chrystusa Zbawiciela w Wirowie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Monaster Chrystusa Zbawiciela w Wirowie”
Położenie na mapie powiatu sokołowskiego
Mapa konturowa powiatu sokołowskiego, blisko prawej krawiędzi nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Monaster Chrystusa Zbawiciela w Wirowie”
Ziemia52°26′26″N 22°32′20″E/52,440625 22,538800
Przychodnia-szpital w monasterze w Wirowie. W górnej części elewacji widoczna ikona Matki Bożej „Znak”
Dawny dom ihumeni

W budynkach monasteru w Wirowie działały następnie instytucje dobroczynne (szkoły, zakład dla dzieci specjalnej troski) prowadzone przez niepokalanki oraz Siostry Rodziny Maryi. Po 1946 obiekty zostały upaństwowione i zaadaptowane na dom dziecka, a następnie na dom opieki społecznej.

Historia

edytuj

Okoliczności powstania klasztoru

edytuj

W II połowie XIX w. w Rosyjskim Kościele Prawosławnym nastąpił wyraźny wzrost liczby monasterów oraz zamieszkujących je mnichów i mniszek. Pojawił się ponadto typ klasztoru dotąd nieznany w rosyjskiej tradycji cerkiewnej – monastery ukierunkowane na pracę społeczną, niekontemplacyjne[1]. Powstawały one głównie w zachodnich eparchiach Kościoła, tj. na terenach wcielonych do Rosji w toku trzech rozbiorów Polski. Monastery tego rodzaju otrzymywały znaczną pomoc finansową od rodziny carskiej oraz zamożnych ofiarodawców prywatnych; donatorzy pragnęli, by mnisi i mniszki przyczyniali się do poszerzania wpływów prawosławia, języka i kultury rosyjskiej na wymienionym obszarze[1]. Pierwszym klasztorem niekontemplacyjnym w eparchii chełmsko-warszawskiej był powstały w 1889 żeński monaster Narodzenia Matki Bożej w Leśnej, kierowany przez twórczynię nowego modelu zaangażowanego społecznie klasztoru, ihumenię Katarzynę (Jefimowską). Zakonnice z tego klasztoru przyczyniły się następnie do powstania kilku następnych wspólnot monastycznych w tej eparchii, o podobnej regule: monasteru Chrystusa Zbawiciela w Wirowie, monasteru Przemienienia Pańskiego w Teolinie oraz monasteru św. Antoniego w Radecznicy[2]. Urszula Pawluczuk pisze, że główną protektorką tego typu monasterów była caryca Aleksandra Fiodorowna, która po konwersji na prawosławie z luteranizmu stała się gorącą propagatorką swojej nowej religii[3].

Monaster wirowski powstał jako druga z wymienionych wspólnot w 1894, jako filia klasztoru w Leśnej. Oficjalny dekret powołujący klasztor żeński został wydany rok wcześniej przez arcybiskupa warszawskiego i chełmskiego Flawiana (Horodeckiego)[4]. Jesienią 1894 do Wirowa przybyła, wyznaczona 18 września na przełożoną nowego monasteru, mniszka z Leśnej Anna (Potto). W roku poprzednim organizowała ona klasztor w Teolinie. Razem z nią do Wirowa przyjechało 10 posłusznic[5].

Mniszki zabrały z Leśnej symboliczną sumę 1 rubla. Na organizację wspólnoty, żyjącej w początkowym etapie istnienia w bardzo trudnych warunkach materialnych, została zorganizowana kwesta, której koordynatorem był dziekan siedlecki, ks. Naum Miziecki[6]. Zakonnice zamieszkiwały początkowo w dwóch domach[5], zaś na cerkiew zaadaptowały dawny kościół rzymskokatolicki[6]. Według Antoniny Troc dodatkowym problemem było dla nich negatywne nastawienie miejscowej ludności, w przeważającej ilości wyznającej katolicyzm[5]. Według Marka Poleszuka już w pierwszej fazie działania klasztoru, gdy był on w trudnej sytuacji materialnej, mniszki objęły swoją pomocą 30 najuboższych dzieci[6].

Działalność monasteru

edytuj

W toku zbiórki zorganizowanej przez ks. Mizieckiego monasterem w Wirowie zainteresował się późniejszy święty prawosławny ks. Jan Siergijew, który wsparł go materialnie, a następnie car Mikołaj II. Ten drugi wyraził swoje uznanie wobec działalności mniszek i osobiście przekazał 6 tys. rubli[5]. Dzięki uzyskanym pieniądzom możliwe było wzniesienie kompleksu nowych budynków klasztornych w stylu neobizantyjskim oraz rozwinięcie działalności dobroczynnej na wzór tej prowadzonej przez monaster w Leśnej[4]. W szkole przy klasztorze uczyło się 23 chłopców i 88 dziewczynek. Istniały również placówki niższego szczebla we wsiach Mołożew i Wirów (oprócz przyklasztornej)[5]. Według wspomnień cytowanych przez Marka Poleszuka mniszki nie zmuszały uczniów szkoły do przechodzenia na prawosławie. Za naukę dzieci chłopi płacili, przekazując dary w naturze[6]. Jako podstawową zasadę funkcjonowania monasteru przyjęły dewizę wszystko dla innych, nic dla siebie[5].

W 1898 monaster został uznany za samodzielną wspólnotę monastyczną, a jego przełożona otrzymała godność ihumenii. Już pięć lat później ihumenia Anna zapadła na gruźlicę i mimo wyjazdu na leczenie do Włoch zmarła 29 sierpnia 1903 w wieku 38 lat[5]. W momencie swojej śmierci stała na czele klasztoru gromadzącego ok. 200 mniszek, administrujących czterema szkołami, hotelem, pralnią, introligatornią, pracowniami tkacką, krawiecką i ikonopisarską, pięcioma domami dla prawosławnego duchowieństwa, przychodnią dla 2000 chorych, sierocińcem dla 320 dzieci oraz domem starców dla 30 pensjonariuszy[5]. Pierwszą przełożoną monasteru w Wirowie pochowano w jego głównej cerkwi[5]. Po śmierci ihumenii Anny jej obowiązki przejęła ihumenia Zofia (Szachowska), po niej zaś – ihumenia Zuzanna (Mielnikowa). W Wirowie zamieszkiwało ok. 200 mniszek[5]. Monaster był ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym – najliczniejsze grupy wiernych przybywały do niego w dniu święta Siedmiu Męczenników Machabejskich (1 sierpnia w kalendarzu juliańskim). W czasie Świętych Liturgii śpiewał w nim 500-osobowy chór[7].

Monaster działał w dotychczasowym kształcie do 1915, kiedy zakonnice udały się na bieżeństwo. Wyjechały do Moskwy, licząc na możliwość powrotu do Wirowa w przyszłości. Jednak w 1916 zabudowania klasztorne zostały rewindykowane na rzecz Kościoła katolickiego, a sama wspólnota oficjalnie skasowana; w związku z tym prawosławny klasztor w tym miejscu nie został reaktywowany[4].

Budynki klasztoru w Wirowie po likwidacji monasteru

edytuj
 
Kościół św. Antoniego Padewskiego urządzony w cerkwi Chrystusa Zbawiciela, widok współczesny

W budynkach opuszczonych przez mniszki prawosławne zamieszkały siostry z zakonu niepokalanek. W części zabudowań zorganizowały one seminarium nauczycielskie, które działało do 1932. W kolejnych latach dawny monaster został zaadaptowany na szkołę podstawową oraz zakład dla dzieci specjalnej troski, prowadzony przez Siostry Rodziny Maryi. W 1946 w budynkach rozlokowano państwowy dom dziecka. W 1958 został on zlikwidowany, zaś w zabudowaniach powstał zakład dla uzależnionych od alkoholu. Obecnie (2010) w Wirowie działa dom pomocy społecznej[5].

Główna cerkiew klasztorna, pod wezwaniem Chrystusa Zbawiciela, została zaadaptowana na kościół parafialny pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego. W latach 1994–2000 parafia odremontowała drugą z monasterskich świątyń, dawną cerkiew św. Serafina z Sarowa, w celu adaptacji jej na plebanię[5].

22 grudnia 2004 Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny zrezygnował ze starań o zwrot obiektów w Wirowie w zamian za odzyskanie nieruchomości w Warszawie, przy ulicy Świętych Cyryla i Metodego (dawnego internatu dla prawosławnych studentów)[4].

Architektura

edytuj
 
Cerkiew Chrystusa Zbawiciela w kompleksie budynków klasztoru, pocztówka rosyjska

Kompleks zabudowań monasteru wirowskiego składał się z zespołu budynków służących społecznej działalności mniszek, budynków mieszkalnych oraz dwóch cerkwi: Chrystusa Zbawiciela oraz wzniesionej po 1903 św. Serafina z Sarowa. Trzecia świątynia, pod wezwaniem św. Leoncjusza Rostowskiego, stanowiła część budynku szkolnego[6]. Całość była wzniesiona w stylu rusko-bizantyjskim, typowym dla architektury sakralnej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w II połowie XIX stulecia. Mniszki urządziły również tarasy nad brzegiem Bugu[6] oraz otoczyły cały kompleks sadem[7]. Charakterystyczne cechy budownictwa rosyjskiego są nadal widoczne w architekturze obecnego domu pomocy społecznej w Wirowie. Zmian dokonano jedynie w architekturze cerkwi przy ich adaptacji do nowych celów, usuwając typowo prawosławne kopuły[5].

Przy budynkach monasterskich znajdowały się pojedyncze nagrobki prawosławne, w tym marmurowy nagrobek ihumenii Anny (Patto). Szczątki pochowanych w monasterze osób zostały ekshumowane i pogrzebane ponownie na terenie klasztoru na górze Grabarce z inicjatywy jego przełożonej, ihumenii Hermiony (Szczur). Według Marka Poleszuka nagrobki te zostały w ostatnich latach zdewastowane[6].

Przypisy

edytuj
  1. a b A. Mironowicz: Kościół prawosławny.... s. 62.
  2. A. Mironowicz: Kościół prawosławny.... s. 62–63.
  3. U. Pawluczuk: Życie monastyczne.... s. 32.
  4. a b c d Michał Bołtryk: Przy Cyryla i Metodego. [dostęp 2010-06-14]. (pol.).
  5. a b c d e f g h i j k l m Antonina Troc: Monaster Wirów. [dostęp 2010-06-14]. (pol.).
  6. a b c d e f g M. Poleszuk: Wirów. Schody donikąd.... [dostęp 2010-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 lutego 2008)]. (pol.).
  7. a b U. Pawluczuk: Życie monastyczne.... s. 38.

Bibliografia

edytuj
  • Antoni Mironowicz: Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2001. ISBN 83-7431-046-4.
  • Urszula Anna Pawluczuk: Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007. ISBN 978-83-7431-127-4.
  • Michał Bołtryk: Przy Cyryla i Metodego. [dostęp 2010-06-14]. (pol.).
  • Marko Poleszuk: Wirów. Schody donikąd.... [dostęp 2010-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 lutego 2008)]. (pol.).
  • Antonina Troc: Monaster Wirów. [dostęp 2010-06-14]. (pol.).