Palemon (książę)
Palemon (lit. Palemonas) – legendarny litewski książę, protoplasta rodu Palemonowiczów.
Według legendy miał przybyć na Litwę z Rzymu; początkowo za okres jego przybycia uznawano pierwszy wiek przed naszą erą, zaś późniejsi kronikarze przesuwali czas jego wędrówki aż do X wieku. Do XIX wieku przez większość historyków był uznawany za postać historyczną, od tego czasu jego historyczność jest kwestionowana przez większość ekspertów z tej dziedziny[1].
Geneza mitu
edytujPierwsze pisemne wzmianki o Palemonie pochodzą z XVI wieku – czasu intensywnej integracji Litwy z Polską, uwieńczonej unią lubelską oraz intensyfikacji na ziemiach polskich wpływów renesansu, nawiązującego do antyku (w tym wzorców rzymskich). Mit palemoński miał pozwolić Litwinom oddzielić się od wpływów polskich i ruskich oraz dać możliwość włączenia ich kultury w krąg cywilizacji zachodniej[2].
Zdaniem Aleksandra Brücknera autorami legendy byli Litwini kształcący się na Akademii Krakowskiej w XV wieku, zaś według Marii Zachary-Wawrzyńczyk sfabrykowali ją i rozpowszechnili Krzyżacy[1].
Litewski mit o rzymskim pochodzeniu nawiązywał do tezy o pochodzeniu polskiej szlachty od Sarmatów[1]. Pierwowzorem postaci Palemona miał być król Pontu Polemon I Pytodoros[3].
Dzieje Palemona i ich interpretacje
edytujJako pierwszy spośród kronikarzy powiązania pomiędzy Litwą a Rzymem opisał ksiądz krzyżacki Piotr z Dusburga. W swojej kronice wywodził on nazwę Romowy od Rzymu i przyrównywał rezydującego tam kriwego do papieża. Z kolei w Annales Jan Długosz twierdził, że Litwini, Żmudzini i Jaćwingowie wywodzili się od rzymskich imigrantów z czasu wojen pomiędzy Cezarem a Pompejuszem. Legenda ta prawdopodobnie nie została wymyślona przez polskiego kronikarza, a jej początki mogą sięgać pierwszej połowy XIV wieku[4]. Przeciwko wymyśleniu opowieści przez niego świadczą: negatywny stosunek do Litwinów, który przejawiał w swojej kronice oraz pojawienie się legendy w latopisach litewskich, w niedługim odstępie czasowym od wydania dzieła Długosza[1].
Według Długosza o rzymskim pochodzeniu Litwinów miały świadczyć: nazwa Litwa wywodząca się od Italii (Litalia), struktura i leksyka języka litewskiego zbliżona do łaciny z domieszką języków słowiańskich, obrzędy i wierzenia podobne u Rzymian i Litwinów oraz analogie w instytucjach ustrojowych. Według kronikarza zwolennicy Pompejusza na czele z księciem Wilią opuścili Rzym, dotarli na ziemie litewskie i założyli Wilno. Przybysze z Rzymu mieli następnie uzależnić od siebie lokalnych mieszkańców i podbić ziemie litewskie[4].
Według Latopisu Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego jeden z krewnych cesarza Nerona, Palemon, wraz z rodziną i 500 przedstawicielami szlachty rzymskiej, opuścił Rzym w obawie przed prześladowaniami władcy, zaś według późniejszej wersji kroniki w obliczu suszy i głodu[5].
Późniejsze kroniki (m.in. Kronika Bychowca) przesuwały czas podróży Palemona na okres najazdu Hunów Attyli lub X wiek (tak przybycie Palemona przedstawił Wojciech Wijuk Kojałowicz). Według Macieja Stryjkowskiego książę rzymski Palemon (Publiusz Libon) opuścił miasto wraz z rodziną i 500 towarzyszami. Przybysze objęli władzę, zasymilowali się z lokalnymi mieszkańcami i z czasem stworzyli jeden naród[1]. Niektóre kroniki wywodziły również Palemona z Wenecji. Mit cieszył się popularnością – przedostał się do herbarzy czy encyklopedii[2]. Krytycznie do opowieści odnosili się XVI-wieczni dziejopisarze Marcin Kromer i Marcin Bielski[1].
Historycy XIX wieku w większości wyrażali przekonanie o historycznej wiarygodności teorii o rzymskim pochodzeniu Litwinów lub przynajmniej samych władców, co popierał Dionizy Paszkiewicz[1]. Krytykę historyczności opowieści o Palemonie w swoich pracach przedstawiali Adam Naruszewicz, August Ludwig von Schlözer i Joachim Lelewel[2]. Większość późniejszych historyków odrzucała historyczność Palemona. Współcześnie znaczna większość badaczy kwestionuje autentyczność legendy o Palemonie. Część nie odrzuca jej w pełni, zwracając uwagę na jej symbolizm lub teorie o nielitewskim pochodzeniu władców Litwy – ich zdaniem władcy ci nie wywodzili się jednak od Rzymian, lecz od barbarzyńców[6].
Zdaniem Teodora Narbutta, Franciszka Ksawerego Bohusza i Piotra Kraszewskiego Palemon i jego towarzyszem są tak naprawdę Herulami; Narbutt uznał Palemona za postać historyczną. Jeszcze w XV wieku Filip Kallimach twierdził, iż Litwini pochodzą od Celtów[7].
Według przytaczanych przez Mieczysława Dowojnę-Sylwestrowicza legend funkcjonujących wśród chłopstwa na Żmudzi w XIX wieku, Palemon miał być towarzyszem Dausprungisa, syna Godwina, ojca króla Anglii. W rzeczywistości Godwin był jednym z przodków Władysława Jagiełły, lecz nie ze strony jego ojca, lecz matki, Julianny Twerskiej[8].
Palemon przez wiele stuleci był uznawany za postać historyczną, a jego osoba i jej dziedzictwo stały się ważnym czynnikiem w budowaniu litewskiej tożsamości i pozycji Wielkiego Księstwa Litewskiego[9].
Potomkowie
edytujWedług legendy wraz z Palemonem Rzym opuścili przedstawiciele czterech rodów: Centaurów, Kolumnów, Róż i Ursynów. Od Palemona i tych czterech rodów swoje pochodzenie wywodziło wiele znacznych rodów litewskich[10].
Palemon jest uznawany za protoplastę rodu Palemonowiczów. Według legend miał on mieć trzech synów: Borkusa (założyciela Jurborku), Kunasa (założyciela Kowna) oraz Sperę. Spośród nich jedynie Kunas miał dzieci – Kiernusa (założyciela Kiernowa) i Gimbutasa. Męska linia potomków Palemona była kontynuowana przez Gimbutasa i kolejnych potomków tej odnogi Palemonowiczów, zaś jedyna córka Kierniusa Pojata swoim zamążpójściem wyniosła do władzy ród Centaurów (Dorsprungowiczów, nazwa wywodzi się od Juliana Dorsprunga) – legendarnych współtowarzyszy Palemona w trakcie migracji na Litwę[11][12].
Upamiętnienie
edytuj- W Konradzie Wallenrodzie Adama Mickiewicza Litwa jest nazywana ziemiami Palemona[13]
- Maironis w swoim poemacie Mūsų vargai (Nasze niedole) nazywa Kowno najstarszym grodem Palemona[14].
- Konstanty Szyrwid w swoim napisanym w języku litewskim w XVII wieku dziele nazwał Pogoń koniem Palemona[15].
- Władysław Syrokomla w swoim utworze Marcin Studzieński. Kartka z kroniki Wilna nazywa Ostrą Bramę twierdzą, która Palemona kraje od głodu, moru i wojny strzeże[16].
- Od Palemona pochodzi nazwa Góry Palemona – grodziska w okolicy Średnik[17]
- Od Palemona pochodzi nazwa dzielnicy Kowna Palemonas i znajdującej się w niej stacji kolejowej (bezpośrednio od spółki „Palemono keramika”, która zaczerpnęła swoją nazwę od Palemona)[18]
- W Jurborku znajduje się rzeźba przedstawiająca tron Palemona[19]
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g Elżbieta Kulicka , Legenda o rzymskim pochodzeniu Litwinów i jej stosunek do mitu sarmackiego, „Przegląd Historyczny”, 71 (1), 1980, s. 1–21 .
- ↑ a b c Joanna Orzeł , Mit palemoński [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2024-07-17] .
- ↑ Roman Marcinek , Sarmaci. Pytanie o rodowód [online], www.wilanow-palac.pl [dostęp 2024-07-18] .
- ↑ a b Aleksandra Witkowska , Wyobrażenia o cudzoziemcach w świetle „Roczników” Jana Długosza – Kreacja wizerunku wschodnich sąsiadów w Annales, s. 43–45 .
- ↑ Michał Daszczyszak , Podróż w świat heraldyki. 2. Czasy prastare (legendarne)… z historią Litwy w tle [online], Małopolskie Centrum Edukacji „MEC”, 2 czerwca 2020 [dostęp 2024-07-17] (pol.).
- ↑ Benediktas Jankauskas: „Istorinė tiesa ar tikroviška legenda?” | Žemaitija [online] [dostęp 2024-07-17] (lit.).
- ↑ A. Grigienė , Palemono legendos periferinis turinys. Lietuvių kilmės teorija XIII–XV a – Jurbarko krašto gidas [online] [dostęp 2024-07-17] (lit.).
- ↑ Artur Foryt , Jagiellonowie Anglikami? O anglosaskim pochodzeniu Jagiellonów [online], astrahistoria.pl, 8 maja 2016 [dostęp 2024-07-17] (pol.).
- ↑ Gintaras Beresnevičius , Palemonidai. Lietuvių nacionalinis identitetas ir Palemono „romėniškųjų” legendų įtaka jo formavimuisi nuo XVI a., „Literatūra”, 48 (7), 2006, s. 119–128, ISSN 0258-0802 [dostęp 2024-07-17] (lit.).
- ↑ Redaktor, Podróż w świat heraldyki. 2. Czasy prastare (legendarne)… z historią Litwy w tle [online], Małopolskie Centrum Edukacji „MEC”, 2 czerwca 2020 [dostęp 2024-07-17] (pol.).
- ↑ Kernius [online], www.vle.lt [dostęp 2024-07-17] (lit.).
- ↑ Palemonas [online], www.vle.lt [dostęp 2024-07-17] (lit.).
- ↑ Adam Mickiewicz , Konrad Wallenrod [online], wolnelektury.pl [dostęp 2024-07-17] .
- ↑ i, Venclova: Polsko-litewska batalia o Wilno [online], KrytykaPolityczna.pl, 10 sierpnia 2024 [dostęp 2024-09-02] (pol.).
- ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-09-26] (pol.).
- ↑ Marcin Studzieński. Kartka z kroniki Wilna [online], wolnelektury.pl [dostęp 2024-11-24] .
- ↑ Palemono kalnas – Jaunt – Seredžiaus piliakalnis [online], Jaunt [dostęp 2024-07-17] .
- ↑ Stop juosta. Maršrutas nr. 23 – statybinių medžiagų ir metalo pramonė (su vertimu į gestų k.) [online], lrt.lt, 5 lipca 2020 [dostęp 2024-07-17] (lit.).
- ↑ Mokyklos pažintinis takas – Seredžiaus Stasio Šimkaus Mokykla-Daugiafunkcis Centras [online] [dostęp 2024-07-17] (lit.).