Palemon (książę)

Palemon (lit. Palemonas) – legendarny litewski książę, protoplasta rodu Palemonowiczów.

Wyobrażenie Palemona z XVIII wieku

Geneza mitu

Pierwsze pisemne wzmianki o Palemonie pochodzą z XVI wieku - czasu intensywnej integracji Litwy z Polską w wyniku unii lubelskiej oraz intensyfikacji wpływów nawiązującego do antyku (w tym wzorców rzymskich) renesansu na ziemiach polskich. Mit palemoński miał pozwolić Litwinom oddzielić się od wpływów polskich i ruskich oraz dać możliwość włączenia ich kultury w krąg cywilizacji zachodniej.

Zdaniem Aleksandra Brücknera autorami legendy byli Litwini kształcący się na Akademii Jagiellońskiej w XV wieku. Według Marii Zachary-Wawrzyńczyk legenda o Palemonie została sfabrykowana i rozpowszechniona przez Krzyżaków.

Litewski mit o rzymskim pochodzeniu nawiązywał do tezy o pochodzeniu polskiej szlachty od Sarmatów. Archetypem postaci Palemona miał być król Pontu Polemon I Pytodoros.

Historia i interpretacje

Jako pierwszy spośród kronikarzy powiązania pomiędzy Litwą a Rzymem opisał kapłan zakonu krzyżackiego Piotr z Dusburga. W swojej kronice wywodził on nazwę Romowy od Rzymu i przyrównywał rezydującego tam kriwego do papieża. W Annales Jan Długosz twierdzi, że Litwini, Żmudzini i Jaćwingowie wywodzą się od rzymskich imigrantów z czasu wojen pomiędzy Juliuszem Cezarem a Pompejuszem. Legenda ta prawdopodobnie nie została wymyślona przez Długosza, a jej początki mogą sięgać pierwszej połowy XIV wieku. Przeciwko wymyśleniu legendy przez Długosza świadczą: negatywny stosunek kronikarza do Litwinów oraz pojawienie się legendy w latopisach litewskich w niedługim odstępie czasowym od wydania dzieła Długosza.

Według Długosza o rzymskim pochodzeniu Litwinów mają świadczyć: nazwa Litwa wywodząca się od Italii, struktura i leksyka języka litewskiego zbliżona do łaciny z domieszką języków słowiańskich, obrzędy i wierzenia podobne u Rzymian i Litwinów oraz analogie w instytucjach ustrojowych. Według Długosza zwolennicy Pompejusza na czele z księciem Wilią opuścili Rzym, dotarli na ziemie litewskie i założyli Wilno. Przybysze z Rzymu mieli następnie uzależnić od siebie lokalnych mieszkańców i podbić ziemie litewskie.

Według Latopisu Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego jeden z krewnych cesarza Nerona, Palemon, wraz z rodziną i 500 przedstawicielami szlachty rzymskiej opuścił Rzym w obawie przed prześladowaniami cesarza Nerona (według późniejszej wersji kroniki w obliczu suszy i głodu).

Teorię o rzymskim pochodzeniu litewskich władców poparł Dionizy Paszkiewicz. Krytycznie do niej odnieśli się XVI-wieczni Marcin Kromer i Marcin Bielski.

Późniejsze kroniki (m.in. Kronika Bychowca) przesuwały czas przybycia Palemona na Litwę do okresu najazdu Hunów Atylli lub do X wieku (tak przybycie Palemona przedstawił Wojciech Wijuk Kojałowicz). Według Macieja Stryjkowskiego książę rzymski Palemon (Publiusz Libon) opuścił miasto wraz z rodziną i 500 towarzyszami. Przybyszę objęli władzę, zasymilowali się z lokalnymi mieszkańcami i z czasem stworzyli jeden naród. Niektóre kroniki wywodziły również Palemona z Wenecji. Mit cieszył się popularnością - przedostał się do herbarzy czy encyklopedii.

Historycy XIX wieku w większości wyrażali przekonanie o historycznej wiarygodności teorii o rzymskim pochodzeniu Litwinów. Krytykę historyczności opowieści o Palemonie w swoich pracach przedstawiali Joachim Lelewel, Adam Naruszewicz i August Ludwig von Schlözer. Większość późniejszych historyków odrzucała historyczność Palemona. Współcześnie znaczna większość historyków kwestionuje autentyczność legendy o Palemonie. Część nie odrzuca jej w pełni, zwracając uwagę na jej symbolizm lub teorie o nielitewskim pochodzeniu władców Litwy - ich zdaniem władcy ci nie wywodzili się jednak od Rzymian, lecz od barbarzyńców.

Zdaniem Teodora Narbutta, Franciszka Ksawerego Bohusza i Piotra Kraszewskiego Palemon i jego towarzyszem są tak naprawdę Herulami; Narbutt uznał Palemona za postać historyczną. Filip Kallimach twierdził, iż Litwini pochodzą od Celtów.

Według przytaczanych przez Mieczysława Dowojnę-Sylwestrowicza legend funkcjonujących wśród chłopstwa na Żmudzi w XIX wieku Palemon miał być towarzyszem Dausprungisa, syna Godwina, ojca króla Anglii. W rzeczywistości Godwin był jednym z przodków Władysława Jagiełły, lecz nie ze strony jego ojca, lecz matki (Julianny Twerskiej).

Palemon przez wiele stuleci był uznawany za postać historyczną, a jego osoba i jej dziedzictwo stały się ważnym czynnikiem w budowaniu litewskiej tożsamości i pozycji Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Potomkowie

Według legendy wraz z Palemonem Rzym opuścili przedstawiciele czterech rodów: Centaurów, Kolumnów, Róż i Ursynów. Od Palemona tych czterech rodów swoje pochodzenie wywodziło wiele znacznych rodów litewskich.

Palemon jest uznawany za protoplastę rodu Palemonowiczow. Według legend miał on mieć trzech synów: Borkusa (założyciela Jurborku), Kunasa (założyciela Kowna) oraz Sperę. Z pośród nich jedynie Kunas miał dzieci - Kiernusa (założyciela Kiernowa) i Gimbutasa. Męska linia potomków Palemona była kontynuowana przez Gimbutasa i kolejnych potomków tej odnogi Palemonowiczów, zaś jedyna córka Kierniusa Pojota swoim ożenkiem wyniosła do władzy ród Centaurów - legendarnych współtowarzyszy Palemona w trakcie migracji na Litwę.

Upamiętnienie

• W Konradzie Wallenrodzie Adama Mickiewicza Litwa jest nazywana ziemiami Palemona
• Od Palemona pochodzi nazwa Góry Palemona - grodziska w okolicy Średnik
• Od Palemona pochodzi nazwa dzielnicy Kowna i znajdującej się w niej stacji kolejowej (bezpośrednio od nazwy spółki, która zaczerpnęła swoją nazwę od Palemona)
• W Jurborku znajduje się rzeźba tron Palemona