Pierścienie planetarne

pasma materii orbitującej wokół planety lub innego ciała niebieskiego

Pierścień planetarny – pierścień złożony z cząsteczek pyłu i innych małych cząstek orbitujących dookoła planety w cienkim obszarze o kształcie dysku. Mają je wszystkie gazowe olbrzymy w Układzie Słonecznym i niektóre małe ciała niebieskie.

Zdjęcie Saturna i jego pierścieni zrobione przez sondę Cassini 2004-10-06
Zdjęcie pierścieni Saturna wykonane przez sondę Cassini 2004-10-27

Występowanie

edytuj

Najbardziej spektakularne i znane pierścienie planetarne należą do Saturna, ale wszystkie cztery największe planety Układu Słonecznego: Saturn, Uran, Neptun i Jowisz mają układy pierścieni o różnej złożoności[1]. Także niektóre małe ciała Układu Słonecznego okazały się mieć własne pierścienie; pierwszy taki system odkryto wokół (10199) Chariklo z grupy centaurów[2]

Poza Układem Słonecznym zaobserwowano planety pozasłoneczne, które mogą mieć pierścienie. Planeta Proxima Centauri c jest znacznie jaśniejsza w podczerwieni niż wynikałoby to z jej masy, czego wyjaśnieniem może być otaczający ją duży system pierścieni[3]. Istnieniem pierścieni wokół orbitującej towarzyszki tłumaczono zaćmienie gwiazdy V1400 Centauri[4][5], ale zjawisko nie powtórzyło się i prawdopodobnie wywołał je niezwiązany obiekt otoczony dyskiem pyłowym[6][7].

Charakterystyka

edytuj

Pochodzenie pierścieni planetarnych nie jest dokładnie znane, prawdopodobnie zostały ukształtowane przez odpryski materii powstające przy zderzeniach ciał lub przez rozerwanie księżyca planety, gdy ten zbliżył się do planety i przekroczył granicę Roche’a. Kształt pierścieni jest określony w dużym stopniu przez pole grawitacyjne planety, np. pierścienie Saturna A, B, C leżą dokładnie w płaszczyźnie równika planety. Również aktywność geologiczna księżyców może tworzyć i kształtować pierścienie, co ma miejsce w przypadku pierścienia E Saturna, utworzonego przez cząstki wyrzucane przez gejzery na księżycu planety, Enceladusie[8]. Jest to jednak nietypowy pierścień o dużej grubości. Skład cząstek pierścieni jest różny, mogą składać się z lodu i krzemianów. W pierścieniach mogą też występować większe bryły skalne.

Relacje z księżycami

edytuj

Niekiedy pierścieniom towarzyszą tzw. „księżyce pasterskie”, czyli małe księżyce, których orbity przebiegają blisko granic pierścieni lub w przerwach między nimi. Grawitacja księżyców pasterskich tworzy i utrzymuje ostrą krawędź takiego pierścienia: materia „dryfująca” w pobliżu orbity księżyca pasterskiego, po zbliżeniu się do niego jest odrzucana w głąb pierścienia, wyrzucona z pierścienia lub nawarstwia się na księżycu. Także rezonans grawitacyjny pomiędzy satelitami a cząstkami pierścienia ma wpływ na budowę pierścienia, analogicznie do rezonansu Jowisza z niektórymi planetoidami, patrz przerwy Kirkwooda.

Dwa małe księżyce Jowisza, Metis i Adrastea, krążą w obrębie pierścieni planetarnych Jowisza i wewnątrz granicy Roche’a. Oznacza to, że każdy niezwiązany z księżycem okruch, np. powstający w wyniku uderzenia w księżyc innego okruchu, jest porywany z jego powierzchni przez siły pływowe Jowisza zasilając pierścienie w nowy materiał.

Niezwykłą cechą pierścieni Neptuna jest to, że wydają się one składać z oddzielnych łuków, nie opasując całej planety. Sonda kosmiczna Voyager 2 przekazała jednak zdjęcia, które wykazują, że pierścienie są jednak kompletne, za to posiadają wyraźnie jaśniejsze łuki. Jest to wynik grawitacyjnego oddziaływania księżyca pasterskiegoGalatei i prawdopodobnie jeszcze innego, nieodkrytego ciała.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Leszek Czechowski, Planety widziane z bliska, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1985.
  2. F. Braga-Ribas et al.. A ring system detected around the Centaur (10199) Chariklo. „Nature”, 2014-03-26. DOI: 10.1038/nature13155. (ang.). 
  3. Jonathan O’Callaghan, Astronomers may have captured the first ever image of nearby exoplanet Proxima c, „Scientific American”, 21 kwietnia 2020 (ang.).
  4. Eric E. Mamajek i inni, Planetary Construction Zones in Occultation: Discovery of an Extrasolar Ring System Transiting a Young Sun-like Star and Future Prospects for Detecting Eclipses by Circumsecondary and Circumplanetary Disks, „The Astrophysical Journal”, 3, 143, 2012, s. 72, DOI10.1088/0004-6256/143/3/72 (ang.).
  5. Scientists Discover a Saturn-Like Ring System Eclipsing a Sun-Like Star. ScienceDaily, 2012-01-09. [dostęp 2012-01-10]. (ang.).
  6. R.T. Mentel i inni, Constraining the period of the ringed secondary companion to the young star J1407 with photographic plates, „Astronomy and Astrophysics”, 619, 2018, s. 7, DOI10.1051/0004-6361/201834004, Bibcode2018A&A...619A.157M, arXiv:1810.05171, A157 (ang.).
  7. M.A. Kenworthy i inni, ALMA and NACO observations towards the young exoring transit system J1407 (V1400 Cen), „Astronomy and Astrophysics”, 633, 2020, s. 6, DOI10.1051/0004-6361/201936141, Bibcode2020A&A...633A.115K, arXiv:1912.03314, A115 (ang.).
  8. Saturn’s Moon Enceladus Is A 'Cosmic Graffiti Artist,' Astronomers Discover. ScienceDaily, 2007-02-09. [dostęp 2012-01-10]. (ang.).