Saturn

szósta planeta w Układzie Słonecznym

Saturngazowy olbrzym, szósta planeta Układu Słonecznego pod względem odległości od Słońca, druga po Jowiszu pod względem masy i wielkości. Charakterystyczną jego cechą są pierścienie, składające się głównie z lodu i w mniejszej ilości z odłamków skalnych; inne planety-olbrzymy także mają systemy pierścieni, ale żaden z nich nie jest tak rozległy ani tak jasny. W maju 2023 roku znanych było 146 naturalnych satelitów Saturna, najwięcej wśród planet[2].

Saturn
♄
Ilustracja
Zdjęcie Saturna z sondy Cassini - lipiec 2008
Odkrywca

nieznany; planeta znana w starożytności[1]

Charakterystyka orbity (J2000)
Ciało centralne

Słońce

Półoś wielka

1,43353×1012 m
9,582 au[1]

Obwód orbity

8,958 Tm
59,879 au

Mimośród

0,05415060[1]

Perycentrum

1,35255×1012 m
9,195 au[1]

Apocentrum

1,51450×1012 m
9,957 au[1]

Okres orbitalny

10 759,22 d
(29,457 lat)[1]

Synodyczny okres obiegu

378,09 d[1]

Prędkość ruchu

9,09–10,18 km/s
średnio: 9,68 km/s[1]

Długość węzła wstępującego

113,71504°[1]

Argument perycentrum

338,7169°[1]

Nachylenie orbity

2,485°[1]

Charakterystyka fizyczna
Typ planety

gazowy olbrzym

Masa

5,6834×1026 kg
(95,16 M🜨)[1]

Promień

58 232 km[a]
(9,140 R🜨)[1]

Promień równikowy

60 268 km
(9,449 R🜨)[1]

Promień biegunowy

54 364 km
(8,552 R🜨)[1]

Spłaszczenie

0,09796[1]

Pole powierzchni

4,27×1010 km²
(83,703 Ziemi)

Objętość

8,2713×1014 km³
(763,59 Ziemi)[1]

Gęstość

687 kg/m³[1]

Okres obrotu

10,656 h[1]

Prędkość obrotu

na równiku: 35 500 km/h
9,87

Nachylenie osi obrotu

26,73°[1]

Przyspieszenie grawitacyjne

10,44 m/s²[a] (na równiku)
(1,07 g)[1]

Prędkość ucieczki

35,5 km/s[1]

Albedo

0,499

Irradiancja

14,82 W/m²

Temperatura powierzchni

134 K[a][1]

Satelity naturalne

146[2] (księżyce Saturna)

Skład atmosfery

według objętości[1]:

Promień Saturna jest około 9 razy większy od promienia Ziemi[3]. Chociaż jego gęstość to tylko jedna ósma średniej gęstości Ziemi, ze względu na wielokrotnie większą objętość masa Saturna jest dziewięćdziesiąt pięć razy większa niż masa Ziemi[4].

We wnętrzu Saturna panują wysokie ciśnienie i temperatura. Wnętrze gazowego olbrzyma najprawdopodobniej składa się z jądra z żelaza, niklu, krzemu i tlenu, otoczonego warstwą metalicznego wodoru, warstwy pośredniej ciekłego wodoru i ciekłego helu oraz zewnętrznej warstwy gazowej[5]. Prąd elektryczny w warstwie metalicznej wodoru generuje pole magnetyczne Saturna, które jest nieco słabsze niż pole magnetyczne Ziemi i ma około jedną dwudziestą natężenia pola wokół Jowisza[6]. Zewnętrzna warstwa atmosfery wydaje się na ogół spokojna, choć mogą się na niej utrzymywać długotrwałe układy burzowe. Na Saturnie wieją wiatry o prędkości ok. 1800 km/h; są one silniejsze niż na Jowiszu.

Saturn ma 9 pierścieni, składających się głównie z cząsteczek lodu, a także ze skał i pyłu kosmicznego. Potwierdzono odkrycie 146 księżyców krążących wokół planety, spośród których 63 mają oficjalne nazwy[7]. Do tego dochodzą setki „księżyców karłowatych” w pierścieniach planetarnych. Tytan to drugi co do wielkości księżyc w Układzie Słonecznym (po księżycu Jowisza Ganimedesie), jest większy od planety Merkury i jest jedynym księżycem w Układzie Słonecznym posiadającym gęstą atmosferę[8].

Warunki fizyczne edytuj

 
Porównanie rozmiarów Saturna i Ziemi

Ze względu na małą gęstość, szybki obrót i płynny stan większości tworzącej go materii Saturn jest spłaszczony na biegunach i wybrzuszony na równiku. Jego równikowe i biegunowe promienie różnią się prawie o 10% (równikowy – 60 268 km, biegunowy – 54 364 km)[1]. Pozostałe planety-olbrzymy są również spłaszczone, lecz w mniejszym stopniu. Saturn to jedyna planeta w Układzie Słonecznym o średniej gęstości mniejszej od gęstości wody. Chociaż jądro Saturna jest znacznie gęstsze od wody, to ze względu na gazową atmosferę średnia gęstość planety to zaledwie 0,69 g/cm³. Masa Saturna jest 95 razy większa niż masa Ziemi[1]. Dla porównania Jowisz ma masę 318 razy większą niż Ziemia[9], choć jego średnica jest tylko o około 20% większa niż średnica Saturna[10].

Struktura wewnętrzna edytuj

Choć nie ma bezpośrednich informacji o wewnętrznej strukturze Saturna, uważa się, że jego wnętrze jest podobne do wnętrza Jowisza. Składa się z małego skalistego jądra otoczonego głównie przez wodór i hel. Skaliste jądro podobne jest w składzie do Ziemi, ale gęstsze. Jądro otacza grubsza warstwa płynnego metalicznego wodoru, następnie warstwa ciekłego wodoru i helu oraz zewnętrzna, gruba na 1000 km, gazowa atmosfera[11]. W atmosferze obecne są również śladowe ilości różnych substancji lotnych. Masa jądra jest szacowana na 9–22 mas Ziemi[12]. Saturn ma bardzo gorące wnętrze; temperatura w centrum osiąga 11 700 °C. Promieniuje on w przestrzeń kosmiczną 2,5 raza więcej energii, niż otrzymuje od Słońca. Większość dodatkowej energii jest generowana przez mechanizm Kelvina-Helmholtza (powolne zapadanie grawitacyjne), ale samo to może nie wystarczyć do wyjaśnienia wytwarzania ciepła przez Saturna. Być może dodatkowym źródłem ciepła jest opad kropel helu w głąb planety poprzez lżejszy wodór i rozpraszanie energii poprzez tarcie[13].

 
Budowa Saturna

Atmosfera edytuj

 
Emisja ciepła przez Saturna: szczególnie gorący punkt znajduje się przy biegunie południowym Saturna

Zewnętrzne warstwy atmosfery Saturna składają się z 96,3% wodoru i 3,25% helu[14]. Wykryto śladowe ilości amoniaku, acetylenu, etanu, fosforowodoru i metanu[15]. Górna warstwa chmur na Saturnie składa się z kryształów amoniaku, podczas gdy niższa wydaje się mieć w składzie albo kwaśny siarczek amonu (NH4SH), albo wodę[16]. Atmosfera Saturna jest zubożona w hel w stosunku do jego ilości na Słońcu. Zawartość pierwiastków cięższych od helu nie jest dokładnie znana; zakłada się, że występują one w takich proporcjach, jakie występowały w czasie powstania Układu Słonecznego. Całkowita masa tych pierwiastków jest szacowana na 19–31 razy więcej niż masa Ziemi, a znaczna ich część znajduje się w jądrze planety[17].

Warstwy chmur edytuj

Atmosfera Saturna jest podobna do atmosfery Jowisza i tak jak ona składa się z równoleżnikowo ułożonych pasów, jednak pasma chmur Saturna są znacznie mniej wyraźne i o wiele szersze w pobliżu równika. W głębi istnieje warstwa chmur składających się z lodu, grubości około 10 km, gdzie temperatura wynosi ok. −23 °C. Powyżej tej warstwy jest prawdopodobnie warstwa zawierająca kryształki zamrożonego wodorosiarczku amonu, która rozciąga się na kolejne 50 km i ma około −93 °C. Osiemdziesiąt kilometrów ponad tą warstwą znajduje się warstwa, w której chmury tworzy lód amoniakalny, a temperatura jest równa około −153 °C. Górną część atmosfery, rozciągającą się do wysokości 200–270 km ponad widocznymi chmurami amoniaku, tworzą gazowy wodór i hel[18]. Wiatry na Saturnie są jednymi z najszybszych w Układzie Słonecznym. Dane z Voyagera wskazują, że prędkość wschodniego wiatru dochodziła do 500 m/s (1800 km/h)[19]; drobnoskalowa struktura chmur Saturna nie była dostrzegana do czasu przelotów sond Voyager. Od tego czasu jednak rozdzielczość naziemnych teleskopów wzrosła na tyle, że możliwe są regularne obserwacje.

 
Zdjęcie półkuli planety skrytej w cieniu pierścieni, zrobione przez sondę Cassini 27 października 2004 r. Widoczny jest księżyc Mimas.

W zwykle pozbawionej wyrazistych szczegółów atmosferze planety od czasu do czasu pojawiają się owalne struktury, podobne do występujących na Jowiszu. W 1990 Kosmiczny Teleskop Hubble’a zaobserwował ogromny biały obłok w pobliżu równika planety, który nie był obecny podczas przelotu Voyagerów, a w 1994 zaobserwowano inną, mniejszą burzę. W 1990 przez krótki okres widoczna była Wielka Biała Plama, występująca na Saturnie raz w ciągu jednego obiegu wokół Słońca (około 30 lat ziemskich), na północnej półkuli około saturniańskiego przesilenia letniego[20]. Wielką Białą Plamę obserwowano poprzednio w latach: 1876, 1903, 1933 i 1960. Jeśli okresowość jej występowania zostanie zachowana, kolejna burza wystąpi około roku 2020[21].

Na zdjęciach wykonanych przez sondę Cassini północna półkula Saturna ma jasnoniebieski kolor, podobny jak na Uranie, co ukazuje zamieszczona fotografia. Zjawisko to jest okresowo niewidoczne z Ziemi – gdy pierścienie Saturna zasłaniają widok północnej półkuli planety. Kolor ten najprawdopodobniej jest powodowany przez rozpraszanie Rayleigha[22].

Obrazy w podczerwieni wykazały, że na południowym biegunie Saturna występuje ciepły wir polarny; takie wiry występują także na innych planetach w Układzie Słonecznym, ale nigdzie indziej nie są one cieplejsze niż otoczenie[23]. Podczas gdy temperatura na Saturnie to zwykle −185 °C, temperatura w wirze często sięga powyżej −122 °C, uważa się więc, że jest on najcieplejszym miejscem w widocznej warstwie atmosfery Saturna[23].

Wielka sześciokątna burza nad biegunem północnym edytuj

 
Sześciokątna burza na północnym biegunie Saturna odkryta przez sondę Voyager 1 i potwierdzona w 2006 przez sondę Cassini

Utrzymujący się sześciokątny falowy wzór wokół północnego wiru polarnego w atmosferze 78°N po raz pierwszy zauważono na zdjęciach Voyagera[24][25]. W przeciwieństwie do bieguna północnego, obrazy z Kosmicznego Teleskopu Hubble’a w regionie bieguna południowego wskazują na obecność prądów strumieniowych, nie stwierdzają silnego wiru polarnego ani sześciokątnej struktury[26]. W listopadzie 2006 roku NASA doniosła, że sonda Cassini zaobserwowała cyklon na biegunie południowym, który posiadał wyraźne oko[27]. Strukturę taką obserwowano dotąd tylko na Ziemi (sonda Galileo nie zdołała dostrzec oka Wielkiej Czerwonej Plamy na Jowiszu)[28].

Prosty bok „sześciokąta” na biegunie ma długość około 13 800 km. Okres obrotu całego cyklonu to 10 h 39 min 24 s i jest równy okresowi emisji radiowych z Saturna, który uznaje się za równy okresowi obrotu planety. Sześciokątna struktura nie przesuwa się więc i nie zmienia długości planetograficznej, tak jak inne chmury widoczne w atmosferze.

Przyczyna powstawania tej struktury jest obiektem spekulacji. Większość astronomów uważa, że jest ona rodzajem fali stojącej w atmosferze; jednakże sześciokąt może być związany ze zjawiskiem zorzy polarnej. Kształt wielokąta udało się uzyskać w wirujących płynach także w ziemskich laboratoriach[29], ale związek takich wirów z zachowaniem atmosfery Saturna nie jest pewny.

Magnetosfera edytuj

 
Zdjęcia Saturna w zakresie światła widzialnego, z nałożonym obrazem ultrafioletowej emisji południowej zorzy polarnej
 
Zdjęcie wykonane przez teleskop Hubble’a, ukazujące obie zorze polarne na Saturnie

Saturn ma wewnętrzne pole magnetyczne, które ma kształt dipola magnetycznego. Jego natężenie na równiku wynosi 20 μT (0,2 Gausa), czyli około jednej dwudziestej natężenia pola magnetycznego Jowisza i jest nieco słabsze niż pole magnetyczne Ziemi[6]. Magnetosfera Saturna jest znacznie mniejsza niż magnetosfera Jowisza i sięga nieco poza orbitę Tytana[30]. Najprawdopodobniej pole magnetyczne jest generowane, podobnie jak w Jowiszu, przez prąd płynący w warstwie metalicznego wodoru, zgodnie z mechanizmem dynama magnetohydrodynamicznego[30]. Podobnie jak w przypadku innych planet, magnetosfera skutecznie zapobiega przenikaniu cząstek wiatru słonecznego do atmosfery planety. Orbita Tytana znajduje się w zewnętrznej części magnetosfery Saturna, co przyczynia się do występowania zjonizowanych cząstek w zewnętrznych warstwach atmosfery Tytana[6].

Orbita i obrót edytuj

Średnia odległość Saturna od Słońca wynosi ponad 1 400 000 000 km (9,5 au). Przy średniej prędkości orbitalnej 9,68 km/s[1] Saturn potrzebuje 10 759 dni ziemskich (29,5 roku) do wykonania jednego pełnego obiegu wokół Słońca[1]. Orbita Saturna jest nachylona o 2,48° względem płaszczyzny orbity Ziemi[1]. Ze względu na mimośród orbity równy 0,056 odległość Saturna od Słońca zmienia się o około 155 000 000 km między peryhelium i aphelium[1].

Struktury widoczne na Saturnie obracają się w różnym tempie zależnie od szerokości planetograficznej (podobnie jak w przypadku Jowisza); zjawisko to nazywa się rotacją różnicową. System I ma okres obrotu 10 h 14 min 00 s (844,3°/dobę), obejmuje on strefę równikową, położoną pomiędzy północnym i południowym pasem równikowym. Wszystkim pozostałym obszarom powierzchni planety przypisano okres rotacji 10 h 39 min 24 s (810,76°/doby); stosuje się tu nazwę System II. System III, oparty na obserwacjach radiowych planety wykonanych w okresie misji Voyagera ma okres obrotu 10 h 39 min 22,4 s (810,8°/dzień), bliski systemowi II.

Dokładny czas obrotu wnętrza Saturna pozostaje niezbadany. Przy zbliżaniu się do Saturna w 2004 roku sonda Cassini zarejestrowała, że okres obrotu Saturna (wyznaczony na podstawie emisji radiowych) znacznie wzrósł, do około 10 h 45 min 45 s (± 36 s)[31]. Przyczyna tych zmian nie jest znana, zasugerowano jednak, że są one spowodowane przemieszczeniem źródła fal radiowych wewnątrz Saturna na inną szerokość planetograficzną, posiadającą inny okres obrotu, a nie zmianą tempa rotacji całej planety.

Później, w marcu 2007 r., stwierdzono, że zmiany tempa rotacji źródła fal radiowych nie odpowiadają obrotowi planety, ale raczej są wywoływane przez niestabilność w dysku plazmy wokół Saturna, która jest zależna także od innych czynników oprócz rotacji planety. Odkryto także, że różnice w mierzonych okresach rotacji mogą być spowodowane przez działalność gejzerów na księżycu Saturna Enceladusie. Para wodna, emitowana na orbitę Saturna w wyniku tej działalności, powoduje zmniejszenie pola magnetycznego Saturna oraz nieznaczne spowolnienie jego rotacji. Stwierdzono także, że nie ma obecnie[kiedy?] metody określania szybkości obrotu jądra Saturna[32][33][34].

Najnowsze wyznaczenie okresu obrotu Saturna, w oparciu o zestawienie różnych pomiarów z sondy Cassini oraz sond Voyager i Pioneer, dokonane we wrześniu 2007 roku, określa długość doby na Saturnie na 10 godzin 32 minuty 35 sekund[35].

Pierścienie Saturna edytuj

 
Pierścienie Saturna (zdjęcie wykonane przez sondę Cassini w 2007) – najbardziej widoczne pierścienie w Układzie Słonecznym[11]
Osobny artykuł: Pierścienie Saturna.

Saturn ma najrozleglejszy i najlepiej znany system pierścieni planetarnych w Układzie Słonecznym[11]. Pierścienie rozciągają się od 6630 km do 120 700 km ponad równikiem planety, mają średnio około 20 metrów grubości i składają się w 93% z cząstek lodu z zanieczyszczeniami oraz w 7% z amorficznego węgla[36]. Cząstki tworzące pierścienie mają rozmiary od pyłku kurzu do małego samochodu[37]. Istnieją dwie główne teorie dotyczące pochodzenia pierścieni. Jedna z teorii głosi, że pierścienie są resztkami zniszczonego księżyca Saturna. Druga stwierdza, że pierścienie są pozostałością pierwotnej mgławicy, z której powstał Saturn. Część lodu w głównych pierścieniach pochodzi z kriowulkanów Enceladusa[38].

Poza głównymi pierścieniami w odległości 12 mln km od planety znajduje się bardzo rozrzedzony pierścień Febe, który jest nachylony o 27° do innych pierścieni i tak jak księżyc Febe, jego cząstki poruszają się ruchem wstecznym[39].

Księżyce edytuj

Osobny artykuł: Księżyce Saturna.
 
Cztery księżyce Saturna: Dione, Tytan, Prometeusz (obok pierścieni) i Telesto (pośrodku)
 
Schemat położenia księżyców i pierścieni Saturna w przestrzeni

Saturn ma 146 księżyców o potwierdzonych orbitach, 63 z nich ma nadane nazwy[2]. Siedem największych księżyców lodowych (ponad 380 km średnicy) posiada wystarczająco silną grawitację, aby nadała im kształt zbliżony do kulistego. Kolejne sześć o nieregularnych kształtach ma średnicę większą od 50 km. Największy księżyc, Tytan, jest większy od planety Merkury, a jego masa stanowi ponad 90% masy znajdującej się na orbicie Saturna, licząc łącznie z pierścieniami[40].

Małe satelity krążące w obrębie pierścieni tworzą w nich przerwy z charakterystycznymi wzorami na krawędziach (Pan i Daphnis), satelity o średnicy mniejszej niż 1 km nie tworzą przerw w pierścieniach i są trudne do zaobserwowania. Na zdjęciach sondy Cassini w pierścieniu A zidentyfikowano 148 zagęszczeń wywołanych przez małe księżyce, szacuje się, że mają one średnice rzędu 100 m[41]. Prócz tego w układzie Saturna znane są księżyce, których oddziaływanie grawitacyjnie kształtuje wąski pierścień F, zwane księżycami pasterskimi (Prometeusz i Pandora).

Większość nazw regularnych księżyców Saturna pochodzi od imion tytanów z greckiej mitologii. Księżyce nieregularne tworzą trzy grupy o nazwach pochodzących z mitów nordyckich, celtyckich i eskimoskich.

Badania i obserwacje edytuj

W historii obserwacji i badania Saturna wyróżnia się trzy główne fazy. W starożytności, przed wynalezieniem teleskopów, obserwacje prowadzono gołym okiem. Począwszy od XVII wieku dokonywane były coraz bardziej zaawansowane obserwacje z Ziemi, przy użyciu coraz doskonalszych teleskopów. Kolejnym etapem było prowadzenie badań przy pomocy sond, na orbicie lub przelot w pobliżu planety. W XXI wieku nadal prowadzone są obserwacje z Ziemi i orbity okołoziemskiej, oraz przy pomocy sondy Cassini na orbicie Saturna.

Starożytne obserwacje edytuj

Zobacz też: Saturn (mitologia).

Saturn jest planetą znaną od czasów prehistorycznych[42]. W dawnych czasach w Układzie Słonecznym poza Ziemią znanych było 5 planet (oprócz Ziemi), ich współczesne nazwy pochodzą z mitologii rzymskiej. Babilońscy astronomowie systematycznie obserwowali i rejestrowali ruch Saturna na nieboskłonie[43]. W mitologii rzymskiej bóg Saturn, od którego bierze swoją nazwę planeta, był staroitalskim bogiem rolnictwa i zasiewów[44]. Rzymski bóg Saturn jest odpowiednikiem greckiego Kronosa[44]. Grecy poświęcili najbardziej zewnętrzną znaną wówczas planetę Kronosowi[45], Rzymianie utrzymali patrona, zmieniając nazwę na imię ze swojej mitologii.

Ptolemeusz, grecki matematyk mieszkający w Aleksandrii[46] obserwował opozycję Saturna, która stała się podstawą określenia elementów jego orbity[47]. W hinduskiej astrologii znajduje się dziewięć astrologicznych obiektów, nazywanych Nawagraha. Saturn jest znany jako Śani[44]. W V w. n.e hinduscy astronomowie w tekście Surya Siddhanta oszacowali średnicę Saturna na 118 902 km[48], obecnie (2014) przyjmowana średnica równikowa planety to 120 536 km[1]. W astrologii chińskiej i japońskiej planeta Saturn jest określana jako gwiazda ziemi (土星). Określenie to pochodzi od pięciu elementów (Wu xing) chińskiej filozofii, przyporządkowanych żywiołom natury.

W starożytnym języku hebrajskim Saturn nazywany jest Shabbathai. Jego aniołem jest Kasjel. Jego inteligencją (dobroczynnym duchem) jest Agiel, a jego przeciwieństwem jest Zazel. W językach tureckim, urdu i malajskim, jego imię brzmi „Zuhal” i pochodzi od arabskiego زحل.

Obserwacje Europejczyków pomiędzy XVII a XIX w. edytuj

 
Robert Hooke zauważył cienie rzucane przez planetę na pierścienie i przez pierścienie na planetę (a i b), uwiecznione na rysunku Saturna z 1666 r.

Obserwacje pierścieni Saturna wymagają teleskopu o średnicy co najmniej 15 mm[49]. Jako pierwszy dziwne zjawisko wokół Saturna zauważył Galileusz w 1610 roku[50], ale ponieważ posługiwał się słabą lunetą, uznał, że widzi dwa duże ciała obok Saturna. W 1655 roku Christiaan Huygens jako pierwszy opisał dysk materiału krążącego wokół planety. Huygens odkrył księżyc Saturna, Tytana. Niedługo potem Giovanni Cassini odkrył cztery kolejne księżyce: Japeta, Reę, Tetydę i Dione. W 1675 odkrył przerwę pomiędzy pierścieniami A i B, która od jego nazwiska została nazwana Przerwą Cassiniego[51].

Dalsze odkrycia zostały dokonane w 1789 roku, kiedy William Herschel odkrył dwa kolejne księżyce – Mimasa i Enceladusa. Hyperion, satelita o nieregularnych kształtach, będący w rezonansie orbitalnym z Tytanem, został odkryty w 1848 przez brytyjskich astronomów.

W 1899 William Henry Pickering odkrył Febe, księżyc, który posiada nieregularny kształt i nie obraca się w tym samym kierunku co znane wcześniej satelity, ale przeciwnie do kierunku obrotu Saturna i większych księżyców. Febe jest pierwszym takim poznanym satelitą, i potrzebuje ponad rok, by okrążyć Saturna poruszając się ruchem wstecznym. W XX wieku badania nad Tytanem doprowadziły do potwierdzenia (w 1944 roku), że ma on gęstą atmosferę – jako jedyny wśród księżyców w Układzie Słonecznym.

XX i XXI w. – misje NASA i ESA edytuj

Pioneer 11 edytuj

We wrześniu 1979 roku po raz pierwszy do Saturna zbliżyła się sonda kosmiczna – był to Pioneer 11. Przeleciała ona w odległości 20 000 km od górnej warstwy chmur planety. Sonda zrobiła zdjęcia planety i kilku księżyców w niskiej rozdzielczości; nie była ona wystarczająco dobra, aby dostrzec szczegóły powierzchni. Sonda przeleciała również przez pierścienie. Wśród nowych odkryć był cienki pierścień F oraz fakt, że ciemne luki w pierścieniach są jasne, gdy są obserwowane w kierunku Słońca, czyli innymi słowy, że nie są one puste. Pioneer 11 dokonał również pomiaru temperatury Tytana[52].

Program Voyager edytuj

W listopadzie 1980 Voyager 1 pomyślnie dotarł do Saturna przeprowadzając obserwacje systemu księżyców i planety. Voyager jako pierwszy dostarczył wysokiej jakości zdjęcia planety, jej pierścieni i wielu księżyców, ukazujące szczegóły ich powierzchni. Wykonał bardzo bliski przelot w pobliżu Tytana, znacznie zwiększając naszą wiedzę na temat atmosfery tego księżyca. Jednak okazało się, że atmosfera Tytana jest nieprzezroczysta dla światła widzialnego, co uniemożliwiło obserwację szczegółów jego powierzchni. Przelot spowodował również zmianę trajektorii sondy, wyrzucając ją daleko od płaszczyzny Układu Słonecznego[53].

Kolejne badania układu Saturna przeprowadziła w sierpniu 1981 sonda Voyager 2. Wykonała ona więcej zdjęć księżyców Saturna z niewielkiej odległości, uzyskując również dowody na zmiany w atmosferze planety oraz w układzie pierścieni. Podczas przelotu sondy platformy obrotowe kamery zostały zablokowane na kilka dni, tak że części z planowanych zdjęć nie udało się wykonać. Asysta grawitacyjna Saturna została wykorzystana do skierowania sondy w kierunku Urana[53].

Sondy Voyager odkryły i potwierdziły istnienie kilku nowych satelitów krążących w pobliżu lub w obrębie pierścieni planety. Odkryły też niewielką przerwę Maxwella wewnątrz pierścienia C oraz przerwę Keelera o szerokości 42 km w pierścieniu A.

Misja Cassini-Huygens edytuj

 
Zaćmienie Słońca przez Saturna, widziane z sondy Cassini

1 lipca 2004 sonda Cassini wykonała manewr SOI (Saturn Orbit Insertion) i weszła na orbitę wokół planety. Jeszcze przed wejściem na orbitę sonda badała intensywnie system Saturna. W czerwcu 2004 r. przeleciała blisko księżyca Febe, przesyłając obrazy o wysokiej rozdzielczości i wiele danych.

Na początku 2005 roku przy pomocy sondy Cassini naukowcy zaobserwowali występowanie piorunów na Saturnie. Oszacowano ich moc na około 1000 razy większą od piorunów ziemskich[54].

Podczas przelotu sondy Cassini koło największego księżyca Saturna, Tytana, sonda wykonała obrazy radarowe jezior węglowodorów oraz ich wybrzeży, licznych wysp i gór. Przed uwolnieniem próbnika Huygens, 25 grudnia 2004 r. orbiter przeleciał dwukrotnie w pobliżu tego księżyca. Próbnik Huygens opadł na powierzchnię Tytana 14 stycznia 2005. Podczas wchodzenia w atmosferę i po wylądowaniu wysyłał dane do orbitera Cassini. W 2005 r. sonda przeprowadziła serię przelotów w pobliżu Tytana i innych satelitów.

10 marca 2006 na zdjęciach przesłanych z sondy Cassini odkryto aktywność gejzerów na księżycu Saturna, Enceladusie, co jest pośrednim dowodem istnienia podpowierzchniowych zbiorników wody w stanie ciekłym. Niektóre inne księżyce w Układzie Słonecznym również posiadają oceany płynnej wody – pod skorupą o wielokilometrowej grubości. Ale na Enceladusie pokłady ciekłej wody mogą się znajdować nie więcej niż kilkadziesiąt metrów pod powierzchnią[55].

20 września 2006 r. sonda Cassini wykonała zdjęcie wcześniej nieznanych pierścieni planety – po zewnętrznej stronie jaśniejszych pierścieni Saturna, a wewnątrz pierścieni G i E. Istnieją przypuszczenia, że powstanie tego pierścienia jest wynikiem bombardowania przez meteoroidy dwóch księżyców Saturna[56].

W lipcu 2006 r. Cassini zdobyła pierwszy dowód na istnienie jezior węglowodorów w pobliżu północnego bieguna Tytana, co zostało potwierdzone w styczniu 2007 r. W marcu 2007 r. sonda wykonała zdjęcia okolic bieguna, dokumentując istnienie „mórz” węglowodorowych, z których największe, Kraken Mare, jest niemal wielkości Morza Kaspijskiego[57].

W październiku 2006 sonda wykryła huragan o średnicy 8000 km z okiem cyklonu położonym na biegunie południowym Saturna[58].

Od wejścia na orbitę w 2004 roku do 2 listopada 2009 r. misja Cassini odkryła i potwierdziła istnienie 8 wcześniej nieznanych naturalnych satelitów Saturna. Podstawowa misja sondy zakończyła się w 2008 roku, jednak została dwukrotnie przedłużona, do roku 2017.

Widoczność edytuj

Saturn jest najbardziej odległą z pięciu planet łatwo dostrzegalnych gołym okiem (pozostałe cztery to: Merkury, Wenus, Mars i Jowisz; dodatkowo Uran i od czasu do czasu planetoida (4) Westa mogą być widoczne gołym okiem, przy bardzo ciemnym niebie). Był najdalszą znaną planetą, aż do czasu odkrycia Urana w 1781. Saturn widoczny jest gołym okiem na nocnym niebie jako jasny, żółtawy punkt światła, którego wielkość wynosi zwykle od +1 do 0 magnitudo. Do obserwacji pierścieni Saturna konieczne są przyrządy optyczne (duża lornetka lub teleskop) powiększające co najmniej dwudziestokrotnie[11][49].

 
Opozycje Saturna względem pozycji Ziemi

Saturn i jego pierścienie są najlepiej widoczne, gdy planeta jest w pobliżu opozycji, kiedy jej elongacja wynosi ok. 180°, to znaczy Saturn widoczny jest na niebie po przeciwnej stronie niż Słońce. W czasie opozycji 17 grudnia 2002 r. Saturn osiągnął najwyższą jasność, przy jednocześnie najlepszych warunkach obserwacji jego pierścieni[59]. Saturn był jeszcze bliżej Ziemi i Słońca podczas opozycji 31 grudnia 2003 r.[59]

Kultura edytuj

Nazwa planety pochodzi od rzymskiego boga Saturna, na cześć którego organizowano doroczne święto – Saturnalia, obchodzone w starożytnym Rzymie[60]. W hinduizmie planeta była traktowana jako bóg Śani.

W okresie starożytnym był wykorzystywany w astrologii; Saturn ( ) miał rządzić znakami Koziorożca i Wodnika, i najbardziej wpływać na ludzki los przechodząc przez nie[61]. Symbolem Saturna jest rzymski boży sierp (Unicode: ). Analogicznie do innych planet oraz Słońca i Księżyca kojarzony był z jednym z 7 znanych wówczas metali – w tym przypadku z ołowiem.

W klasycznej astronomii chińskiej Saturn był uważany zgodnie z teorią pięciu elementów za planetę związaną z centrum świata i żywiołem ziemi, a jego kolorem był żółty[62].

W XVIII w. Saturn stał się obiektem fantastyki naukowej. W 1752 roku w dziele Micromegas nawiązał do niego Wolter i w swoich wyobrażeniach umieścił na planecie inteligentną cywilizację z własną akademią[63]. We współczesnym świecie nazwa planety, jako rozpoznawalna, bywa wykorzystywana do nazywania rzeczy niemających związku z tym ciałem niebieskim.

W czasie II wojny światowej od grudnia 1942 do lutego 1943 Armia Czerwona przeprowadziła operację wojskową pod kryptonimem „Mały Saturn” na północnym Kaukazie i nad Donem[64].

Po II wojnie światowej zespół niemieckich naukowców pod kierownictwem Wernhera von Brauna opracował rakiety typu Saturn celem wyniesienia ładunków na orbitę Ziemi i poza nią. Pierwotnie zaprojektowane jako wojskowe wyrzutnie satelitarne, stały się pojazdami nośnymi dla Programu Apollo.

7 stycznia 1985 koncern motoryzacyjny General Motors powołał nową markę Saturn (zlikwidowaną w 2010 roku), która miała być odpowiedzią na sukces japońskich samochodów importowanych do Stanów Zjednoczonych[65].

Symbol przedstawiający planetę Saturn jest także używany przez niemiecką sieć marketów oferujących artykuły RTV i AGD, działającą w wielu krajach Europy (przez pewien czas także w Polsce)[66], oraz przez koncern Sega, którego konsola do gier nosi nazwę Sega Saturn; do planety nawiązuje również elementami logo – pierścieniami otaczającymi planetę.

Uwagi edytuj

  1. a b c Na poziomie, na którym ciśnienie ma wartość 1 bara.

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae Dr David R. Williams: Saturn Fact Sheet. NASA, 2016-12-23. [dostęp 2017-06-08].
  2. a b c Planetary Satellite Discovery Circumstances. 2023-05-23. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  3. Jerome James Brainerd: Characteristics of Saturn. The Astrophysics Spectator, 24 lipca 2004. [dostęp 2010-09-30].
  4. Jerome James Brainerd: Solar System Planets Compared to Earth. The Astrophysics Spectator, 6 października 2004. [dostęp 2010-09-30].
  5. Jerome James Brainerd: Giant Gaseous Planets. The Astrophysics Spectator, 2004-10-27. [dostęp 2010-09-30].
  6. a b c Russell, C.T.; Luhmann, J.G: Saturn: Magnetic Field and Magnetosphere. UCLA – IGPP Space Physics Center, 1997. [dostęp 2010-09-30].
  7. Saturn Moons, NASA Solar System Exploration [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  8. Kirk Munsell, The Story of Saturn, NASA Jet Propulsion Laboratory; California Institute of Technology, 6 kwietnia 2005 [zarchiwizowane 2008-08-16].
  9. David R. Williams, Jupiter Fact Sheet, NASA, 16 listopada 2004 [zarchiwizowane 2010-01-03].
  10. Jupiter compared to Saturn, NASA [zarchiwizowane 2007-07-14] (ang.).
  11. a b c d Saturn, National Maritime Museum [dostęp 2010-09-30] [zarchiwizowane 2007-10-30] (ang.).
  12. Jonathan J. Fortney, Looking into the Giant Planets, „Science”, 305 (5689), 2004, s. 1414–1415, DOI10.1126/science.1101352, PMID15353790 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  13. NASA – Saturn, NASA, 2004 [zarchiwizowane 2008-03-11] (ang.).
  14. Saturn. Universe Guide. [dostęp 2010-09-28].
  15. R. Courtin i inni, The Composition of Saturn’s Atmosphere at Temperate Northern Latitudes from Voyager IRIS spectra, „Bulletin of the American Astronomical Society”, 15, 1967, s. 831, Bibcode1983BAAS...15..831C [dostęp 2023-02-14] (ang.), abstrakt konferencyjny.
  16. Carolina Martinez: Cassini Discovers Saturn’s Dynamic Clouds Run Deep. NASA, 2005-09-05. [dostęp 2010-09-30].
  17. Tristan Guillot, Interiors of Giant Planets Inside and Outside the Solar System, „Science”, 286 (5437), 1999, s. 72–77, DOI10.1126/science.286.5437.72, PMID10506563 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  18. Saturn. MIRA. [dostęp 2010-09-30].
  19. Calvin J. Hamilton: Voyager Saturn Science Summary. Solarviews, 1997. [dostęp 2010-09-30].
  20. S. Pérez-Hoyos i inni, Saturn’s cloud structure and temporal evolution from ten years of Hubble Space Telescope images (1994–2003) [PDF], 2005 [zarchiwizowane 2007-08-08] (ang.).
  21. Patrick Moore, ed., 1993 Yearbook of Astronomy (London: W.W. Norton & Company, 1992), Mark Kidger, „The 1990 Great White Spot of Saturn”, s. 176–215.
  22. Susan Watanabe: Saturn’s Strange Hexagon. NASA, 27 marca 2007. [dostęp 2010-09-30].
  23. a b Warm Polar Vortex on Saturn. Merrillville Community Planetarium, 2007. [dostęp 2010-11-09].
  24. D.A. Godfrey, A hexagonal feature around Saturn’s north pole, „Icarus”, 76 (2), 1988, s. 335–356, DOI10.1016/0019-1035(88)90075-9 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  25. A. Sanchez-Lavega i inni, Ground-Based Observations of Saturn’s North Polar Spot and Hexagon, „Science”, 260 (5106), 1993, s. 329–332, DOI10.1126/science.260.5106.329 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  26. A. Sánchez-Lavega, S. Pérez-Hoyos, R.G. French, Hubble Space Telescope Observations of the Atmospheric Dynamics in Saturn’s South Pole from 1997 to 2002, „Bulletin of the American Astronomical Society”, 34, 8 października 2002, s. 857, Bibcode2002DPS....34.1307S (ang.), abstrakt konferencyjny.
  27. NASA catalog page for image PIA09187. NASA Planetary Photojournal. [dostęp 2010-09-30].
  28. NASA Sees into the Eye of a Monster Storm on Saturn, NASA, 9 listopada 2006 [zarchiwizowane 2006-12-05].
  29. Philip Ball, Geometric whirlpools revealed, „Nature”, 2006, news060515–17, DOI10.1038/news060515-17 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  30. a b Matthew McDermott, Saturn: Atmosphere and Magnetosphere, Thinkquest Internet Challenge, 2000 [zarchiwizowane 2009-03-11].
  31. Scientists Find That Saturn’s Rotation Period is a Puzzle. NASA, 2004-06-28. [dostęp 2010-09-30].
  32. Enceladus Geysers Mask the Length of Saturn’s Day, NASA Jet Propulsion Laboratory, 22 marca 2007 [zarchiwizowane 2007-10-15].
  33. D.A. Gurnett i inni, The Variable Rotation Period of the Inner Region of Saturn’s Plasma Disk, „Science”, 316 (5823), 2007, s. 442–445, DOI10.1126/science.1138562 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  34. Fran Bagenal, A New Spin on Saturn’s Rotation, „Science”, 316 (5823), 2007, s. 380–381, DOI10.1126/science.1142329 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  35. John D. Anderson, Gerald Schubert, Saturn’s Gravitational Field, Internal Rotation, and Interior Structure, „Science”, 317 (5843), 2007, s. 1384–1387, DOI10.1126/science.1144835, PMID17823351 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  36. Poulet F.; Cuzzi J.N: The Composition of Saturn’s Rings. NASA Ames Research Center, 2002. [dostęp 2010-09-30].
  37. Muhammad Shafiq, Dusty Plasma Response to a Moving Test Change [PDF], 2005 [zarchiwizowane 2011-11-08].
  38. Frank Spahn i inni, Cassini Dust Measurements at Enceladus and Implications for the Origin of the E Ring, „Science”, 311 (5766), 2006, s. 1416–1418, DOI10.1126/science.1121375, PMID16527969 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  39. Rob Cowen, Largest known planetary ring discovered, Science News, 7 listopada 2009 [dostęp 2010-09-30] [zarchiwizowane 2011-05-24].
  40. Serge Brunier: Solar System Voyage. Cambridge University Press, 2005, s. 164.
  41. Matthew S. Tiscareno i inni, The Population of Propellers in Saturn’s A Ring, „The Astronomical Journal”, 135 (3), 2008, s. 1083–1091, DOI10.1088/0004-6256/135/3/1083, arXiv:0710.4547 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  42. Saturn > Observing Saturn, National Maritime Museum [zarchiwizowane 2007-10-30].
  43. A. Sachs, Babylonian Observational Astronomy, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A. Mathematical and Physical Sciences”, 276 (1257), 1974, s. 43–50, JSTOR74273 [dostęp 2023-02-14].
  44. a b c Starry Night Times. Imaginova Corp, 2006. [dostęp 2010-09-30].
  45. James Evans: The History and Practice of Ancient Astronomy. Oxford University Press, 1998, s. 296–297.
  46. David Michael Harland, Cassini at Saturn: Huygens results, Berlin: Springer, 2007, s. 1, ISBN 0-387-26129-X, OCLC 191464543.
  47. Superstitions about Saturn”. The Popular Science Monthly, s. 862.
  48. Richard Thompson, Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta, „Journal of Scientific Exploration”, 11 (2), 1997, s. 193–200 [dostęp 2023-02-14] (ang.).
  49. a b Jack Eastman, Saturn in Binoculars, The Denver Astronomical Society, 1998 [zarchiwizowane 2011-07-28].
  50. Gary Chan, Saturn: History Timeline, 2000 [zarchiwizowane 2009-03-11].
  51. Catherine Micek, Saturn: History of Discoveries [zarchiwizowane 2014-12-21] (ang.).
  52. The Pioneer 10 & 11 Spacecraft. Mission Descriptions. [dostęp 2007-07-05].
  53. a b Missions to Saturn, The Planetary Society, 2007 [zarchiwizowane 2007-12-21].
  54. Astronomers Find Giant Lightning Storm At Saturn. ScienceDaily LLC, 2007. [dostęp 2007-07-27].
  55. Michael Pence, NASA’s Cassini Discovers Potential Liquid Water on Enceladus, NASA Jet Propulsion Laboratory, 9 marca 2006 [zarchiwizowane 2008-03-03].
  56. David Shiga, Faint new ring discovered around Saturn, NewScientist.com, 20 września 2006 [zarchiwizowane 2008-05-03].
  57. Probe reveals seas on Saturn moon. BBC, 2007-03-14. [dostęp 2007-09-26].
  58. Paul Rincon: Huge ‘hurricane’ rages on Saturn. BBC, 2006-11-10. [dostęp 2010-09-30].
  59. a b Richard W. Schmude jr., Saturn in 2002-03, „Georgia Journal of Science”, 2003 [zarchiwizowane 2007-10-16].
  60. Saturnalia i ich związek z Bożym Narodzeniem [zarchiwizowane 2011-03-21].
  61. Capricornus. W: Richard Hinckley Allen: Star Names Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications Inc., 1963, s. 136. ISBN 0-486-21079-0. (ang.).
  62. Wolfram Eberhard: Symbole chińskie. Słownik. Kraków: Universitas, 2007, s. 209. ISBN 97883-242-0766-4.
  63. Willy Ley: Die Himmelskunde: eine Geschichte der Astronomie von Babylon bis zum Raumzeitalter. Düsseldorf / Vienna: Econ-Verlag, 1965, s. 188. (niem.).
  64. Bitwa o Stalingrad. [dostęp 2010-12-01].
  65. How Saturn Cars Work. howstuffworks.com. [dostęp 2009-02-17].
  66. Strona internetowa sieci sklepów Saturn [zarchiwizowane 2012-10-22].

Bibliografia edytuj

  • L. Lovett, J. Horvath, J. Cuzzi: Saturn: A New View. New York: Harry N. Abrams, Inc., 2006. ISBN 0-8109-3090-0.
  • H. Karttunen, P. Kröger et al.: Fundamental Astronomy. Wyd. 5. New York: Springer, 2007. ISBN 3-540-34143-9.

Linki zewnętrzne edytuj