Gęstość

stosunek masy substancji do jej objętości

Gęstość, masa właściwa[1] – stosunek masy pewnej ilości substancji do zajmowanej przez nią objętości[2].

W przypadku substancji jednorodnych porcja ta może być wybrana dowolnie. Jeśli masa równa jest a jej objętość to gęstość substancji wynosi[2]:

i nie zależy od wyboru próbki.

Gęstość substancji niejednorodnych jest zależna od miejsca w przestrzeni i określana jest dla każdego punktu, jako granica stosunku masy do objętości, przy zmniejszaniu objętości obejmującej dany punkt[2]:

Jednostką gęstości w układzie SI jest kilogram na metr sześcienny – kg/m³. Inne jednostki to m.in. kilogram na litr – kg/l oraz gram na centymetr sześcienny – g/cm³ (w układzie CGS).

Gęstość jest wielkością charakterystyczną dla substancji w określonych warunkach fizycznych. Dla większości substancji jest zależna od panujących warunków, w szczególności od temperatury i ciśnienia[2]. W związku z tym w tablicach opisujących właściwości materiałów podaje się ich gęstość zmierzoną w określonych warunkach; przeważnie są to warunki standardowe lub normalne.

Znajomość gęstości pozwala na obliczenie masy określonej objętości substancji. Dla substancji jednorodnej zachodzi

a dla ciał niejednorodnych, w danym punkcie obliczamy całkę po każdej elementarnej objętości w pozycji

Gęstość ciał stałych i ciekłych można wyznaczyć przez ważenie próbek o znanej objętości. Przy wyznaczaniu gęstości cieczy stosuje się również areometry. Areometry wypełnione cieczą o znanej gęstości mogą służyć do wyznaczania gęstości innych cieczy. Przy wyznaczaniu gęstości gazów stosuje się między innymi ważenie naczyń z gazem o różnym ciśnieniu gazu[2].

Gęstość większości substancji zmniejsza się wraz ze wzrostem temperatury (jednym z wyjątków jest woda w temperaturze poniżej 4 °C). Zjawisko to wynika z rozszerzalności cieplnej ciał. Podczas przemian fazowych gęstość zmienia się skokowo (w temperaturze przemiany), podczas krzepnięcia zazwyczaj wzrasta (najbardziej znanymi wyjątkami są woda, żeliwo, a z pierwiastków bizmut, gal i german)[2].

Spośród pierwiastków, w warunkach normalnych, największą gęstość mają osm (22 600 kg/m³) oraz iryd (22 400 kg/m³), dla porównania gęstość ołowiu jest dwukrotnie mniejsza.

Gęstość a ciężar właściwy edytuj

W odróżnieniu od ciężaru właściwego gęstość nie zależy od siły ciążenia; w warunkach nieważkości gęstość pozostaje taka sama jak w warunkach ciążenia (podobnie jak masa), a ciężar właściwy wynosi wtedy zero (podobnie jak siła ciężkości).

Gęstość a lepkość edytuj

Określenie gęstość jest potocznie używane do określania lepkości[3]; w znaczeniu technicznym lepkość i gęstość opisują inne wielkości (przykładowo woda ma większą gęstość od mineralnego oleju smarnego, ale mniejszą lepkość[4]).

Gęstość ciał stałych edytuj

Gęstość ciał stałych w (kg/m³) w 20 °C

Ciało w kg/m³
Aluminium (glin) 2720
Antymon 6685
Arsen 5776
Azbest w tek. 2000–2800
Bakelit 1340
Bar 3600
Beryl 1848
Bor 3300
Beton 1800–2400
Bizmut 9807
Brąz 8800–8900
Celuloid 1380
Chrom 6920
Chromonikielina 8200–8370
Cegła 1400–2200
Cyna (biała) 7200–7400
Cynk 7130–7200
Drewno
dąb 600–900
lipa 400–600
Duraluminium 2800
Ebonit 1100–1300
Elektron
(stop magnezu)
1740–1840
Fosfor biały 1830
Gips 2310–2330
Glina (sucha) 1500–1800
Grafit 2300–2720
Guma (wyroby) 1100–1190
Gutaperka 960–990
Inwar 8000
Iryd 22400
Kadm 8640
Kauczuk 940
Korek 220–260
Kreda 1800–2600
Kobalt 8900
Krzem 2329,6
Kwarc 2500–2800
Igelit 1350
Lód przy 0 °C 880–920
Magnez 1740
Mangan 7400
Ciało w kg/m³
Marmur 2670
Miedź (elektrolityczna) 8933
Mika 2600–3200
Mikanit 1900–2600
Molibden 10200
Mosiądz 8400–8700
Naftalina 1150
Nikiel 8350–8900
Nikielina 8600–8850
Nowe srebro 8400–8700
Nylon 1140
Ołów 11300–11400
Osm 22600
Pallad 11970
Parafina 870–910
Piasek (suchy) 1550–1800
Platyna 21450
Plexiglas 1180–1200
Porcelana 2300–2500
Potas 870
Rod 12350
Saletra sodowa 2260
Siarka jednoskośna 1960
Siarka rombowa 2067
Skóra (sucha) 860
Sód 980
Srebro 10500
Stal 7500–7900
Stal nierdzewna 7860
Staliwo 7840
Śnieg 125
Szkło zwykłe 2400–2800
Szkło kwarcowe 2900
Tłuszcze 920–940
Tantal 16600
Węgiel drzewny 300–600
Wolfram 19300
Wosk 950–980
Złoto 19320
Żelazo czyste (α) 7875
Żeliwo białe 7700
Żeliwo szare 6800–7250
Produkty rolne
Ciało[5][6] w kg/m³
ziarno Żyta 680
ziarno Pszenicy 760
ziarno jęczmienia 690
ziarno owsa 550
ziarno kukurydzy 750
nasiona rzepaku 655
nasiona Bobiku 800
nasiona grochu 800
nasiona wyki 800
ziemniaki (kłęby) 750
korzenie buraków 650
wytłoki suche 330
korzenie marchwi 710
kiszonka z kukurydzy i słonecznika 600
zielonka 330
siano suche łąkowe 80
siano suche z koniczyny 75
sieczka 50
plewy 100
słoma luzem 80
słoma prasowana 280
obornik świeży 800
obornik z gnojowni 1000
Nawozy sztuczne[6]
Ciało w kg/m³
superfosfat 1000
mączka fosforytowa 1400
kainit 1100
sól potasowa 1000
siarczan amonowy 800
saletra sodowa 1250

Gęstość cieczy edytuj

Gęstość cieczy w (kg/m³) w 22 °C

Gęstość gazów edytuj

Gęstości gazów w (kg/m³) w 20 °C pod ciśnieniem normalnym[potrzebny przypis]

Gęstość minerałów edytuj

Gęstość minerału zależy od:

  • składu chemicznego,
  • porowatości,
  • obecności defektów wewnętrznych – szczelin, pęknięć, inkluzji

Typy gęstości minerałów:

  • Gęstość względna minerału – względna liczba wskazująca, ile razy jest on cięższy lub lżejszy od tej samej ilości wody
  • Gęstość bezwzględna tzw. masa właściwa – stosunek masy do objętości (g/cm³)
  • Gęstość pozorna (gęstość objętościowa, gęstość usypowa, gęstość nasypowa) (g/cm³) – wyraża stosunek masy do objętości wraz z zawartymi w minerale porami (pustkami)

Różnica między gęstością bezwzględną a gęstością pozorną jest miarą porowatości minerału.

Pomiar gęstości przeprowadza się najczęściej przy użyciu wagi hydrostatycznej, której zasada działania opiera się na prawie Archimedesa. Ponieważ gęstość zależy od temperatury pomiaru (maleje w miarę jej wzrostu), dlatego należy utrzymywać stałe warunki pomiaru, tj. temperaturę 20 °C i dla takiej wartości podawać mierzoną gęstość.

Największe wartości (w g/cm³) mają:

  • metale rodzime (10,0–23,0)
  • minerały kruszcowe (9–4)

Najmniejsze zaś substancje pochodzenia organicznego:

  • np. bursztyn (1,33)

Większość minerałów, głównie skałotwórczych, ma gęstość w granicach 2,5–3,5 g/cm³[8].

Średnia gęstość Wszechświata edytuj

 

gdzie  stała Hubble’a,  stała grawitacji.

  • Obecna średnia gęstość materii (nierelatywistycznej)
 

gdzie   jest parametrem gęstości materii we Wszechświecie (gęstością wyrażoną w jednostkach gęstości krytycznej).

  • Dane z 2007:
  i  
    • stąd   tzn. mniej niż dwa protony (średnio) w jednym metrze sześciennym,
    • z obserwacji wnioskuje się też o istnieniu we Wszechświecie ciemnej energii (stałej kosmologicznej) o parametrze gęstości
 
co odpowiada gęstości wynoszącej
 


Przypisy edytuj

  1. gęstość, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2023-03-24].
  2. a b c d e f Encyklopedia fizyki, praca zbiorowa, PWN, 1973, t. 1, s. 698.
  3. Gęsty. Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2012-12-21].
  4. Porównanie tabelaryczne lepkości i gęstości wody z lepkościami i gęstościami olejów smarnych. [dostęp 2012-12-25].
  5. Arkadiusz Artyszak, Warto wiedzieć, ile czego się ma, [w:] Nowoczesna uprawa 12/2012, Agencja Promocji Rolnictwa i Agrobiznesu, 2012, s. 41, ISSN 1896-9046.
  6. a b Mała encyklopedia rolnicza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1964, s. 258.
  7. Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy; Tlenek węgla CO 0032, 15.10.1993 r. / 31.05.2007 r.
  8. Tomasz Bartuś: Cechy minerałów skałotwórczych. agh.edu.pl. [dostęp 2024-01-07].

Bibliografia edytuj