Polekėlė
Polekėlė (hist., pol. Paleczki[1], Pałeczki[2], Dowiatów[3][4], Dowiattowo[2]) – wieś na Litwie w rejonie radziwiliskim okręgu szawelskiego, 12 km na południowy zachód od Radziwiliszek.
 Wjazd do wsi (2015) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Okręg | |
| Rejon | |
| Gmina | |
| Wysokość |
135 m n.p.m. |
| Populacja (2011) • liczba ludności |
|
Położenie na mapie Litwy  | |
 55°45′50,2″N 23°22′15,1″E/55,763944 23,370861
| |
Historia edytuj
Nazwa i własność edytuj
Dawna nazwa dóbr to „Pałeczki”[2]. Około przełomu XVII i XVIII wieku majątek ten nabyła rodzina Dowiattów (Wiłłojć-Dowiattów[5]) herbu Gryf i zmieniła jego nazwę na Dowiattowo. Jerzy Dowiatt (prawdopodobnie sędzia grodzki szawelski) wzniósł tu drewniany kościół w XVIII wieku. W rękach jego męskich potomków majątek pozostawał przez dwa stulecia. W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku właścicielami majątku byli bracia Jerzy[1][3] (1875–?) i Włodzimierz Dowiatt[2] (1876–?). Ostatnią właścicielką majątku była ich siostra Ewelina[6] (~1880–1965), która w 1912 roku wyszła za Aleksandra Lubomirskiego (1890–?) herbu Drużyna, polskiego urzędnika państwowego.
Około 1880 roku majątek liczył 74 włóki (ok. 1330 ha) i obejmował również folwarki Sutkiszki i Poltyny[3], na przełomie XIX i XX wieku – 1517 dziesięcin[4] (ok. 1660 ha), około 1908 roku – 2005 dziesięcin[2] (ok. 2190 ha).
W XIX wieku na terenie dóbr wokół kościoła filialnego parafii szawelskiej rozwinęło się miasteczko Paleczki[1]. Od początku XX wieku budowano tu szkołę[2], ale szkoła podstawowa została uruchomiona dopiero w 1935 roku, działała do 2001 roku. Funkcjonowało tu też liceum.
Obecna nazwa wsi obowiązuje od 1924 roku.
W latach 1956–1992 funkcjonował tu kołchoz, później, do 1996 roku działało przedsiębiorstwo rolnicze Čiuteliai.
Przynależność administracyjna edytuj
Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Dowiattowo, wcześniej wchodzące w skład Księstwa Żmudzkiego Rzeczypospolitej znalazło się na terenie powiatu szawelskiego guberni kowieńskiej Imperium Rosyjskiego. W II połowie XIX wieku należało do gminy Szawlany[4], parafii szawlańskiej[3]. 10 października 1920 roku na podstawie umowy suwalskiej przyznano je Litwie, która w okresie 1940–1990, jako Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka, wchodziła w skład ZSRR.
| rok | liczba ludności |
|---|---|
| 1820 | 74 |
| 1902 | 117 |
| 1923 | 12 |
| 1959 | 176 |
| 1970 | 287 |
| 1979 | 304 |
| 1986 | 321 |
| 1989 | 373 |
| 2001 | 342 |
| 2011 | 274[7] |
Dwór edytuj
Prawdopodobnie pierwszy tutejszy dwór Dowiattowie wybudowali w XVIII wieku. Był to drewniany, parterowy dom. W XIX wieku wzniesiono tu nowy, również drewniany dwukondygnacyjny dwór (lub pałac), z dużą werandą. Dwór otoczony był starodrzewiem, ogrodem truskawkowym, sadami, rabatami kwiatowymi, parkiem z lipowo-dębowymi alejami i kilkoma stawami, w których hodowano z karasie i okonie. Oba budynki dworskie przetrwały co najmniej do 1961 roku, kiedy urządzono w jednym z nich dom kultury, jednak gdy nie zostały uznane za zabytek, zostały rozebrane (prawdopodobnie około 1995 roku) na materiał budowlany przez okoliczną ludność[6].
W drugiej połowie XIX wieku obok dworu istniała piękna oranżeria i urządzony przez dziedzica zakład hydropatyczny[3].
Kościół i kaplica edytuj
Zbudowany przez Jerzego Dowiatta w 1791 roku kościół pw. Serca Najświętszej Marii Panny został wyremontowany w latach 30. XX wieku, jednak spłonął 2 marca 1939 roku. Zachowała się jedynie stojąca osobno, stara drewniana dzwonnica. Budowę nowego kościoła rozpoczęto w czasie II wojny światowej, budowę ukończono w 1977 roku. Jest to tynkowany budynek na planie prostokąta, z wieżą.
W 1893 roku Dowiattowie wznieśli nieopodal grobową kaplicę rodzinną. Stoi ona obecnie w centrum wsi, obok jednego z dwóch wiejskich barów. Nad wejściem do kaplicy na marmurowej tablicy widnieje napis w języku polskim: Grób rodziny Dowiattów i data 1893. Jest to klasycystyczny budyneczek, na planie prostokąta, parterowy, z piwnicą grobową. Przed kaplicą są trzystopniowe, granitowe schody. Drzwi metalowe podwójne, z kutymi zdobieniami i okuciami kowalskimi. Ściany z ciosanych kamieni polnych, podmurówka z cokołem z ciosanego granitu. Kształt dachu jest dwuspadowy. Wnętrze jest jednoizbowe, z wejściem od strony zachodniej i prostokątnym otworem na piwnicę pogrzebową w podłodze. W tylnej ścianie kaplicy znajduje się półkolista wnęka. Dwie kolumny o przekroju prostokątnym zostały wymurowane i otynkowane w narożach ściany wschodniej. Dekorację sufitów i ścian stanowią profilowane gzymsy na szczycie ścian.
Elewacja frontowa imituje portyk: dwie środkowe żłobione kolumny korynckie oraz dwie kolumny boczne o przekroju prostokąta podtrzymujące szczyt z reliefowo zdobionym fryzem i gzymsem zakończonym trójkątnym frontonem, a w nim zdobiony herb rodziny Dowiattów z wieloma ozdobnymi motywami[6][8].
W czasach radzieckich planowano urządzenie w kaplicy karczmy lub grilla. W latach 1970–1973 wydobyto z piwnicy mauzoleum trumny i pochowano je na pobliskim cmentarzu. Wśród przeniesionych zmarłych był brat ostatnich właścicieli, Jan Dowiatt (1877–?). Budowniczy karczmy zdołali zbudować w niej podstawę barku i kominek, jednak ostatecznie nie doszło do jej otwarcia. Obecnie żelazne drzwi do kaplicy są zaspawane[8].
Kaplica została częściowo zrekonstruowana w 1975 roku, od roku 1993 jest zarejestrowana w Rejestrze Dziedzictwa Kulturowego Litwy[8].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c Paleczki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 127.
- ↑ a b c d e f Dowiattowo, [w:] Napoleon Rouba, Przewodnik po Litwie i Białejrusi, Wilno: Wydawnictwo „Kurjera Litewskiego”, 1909, s. 47 [dostęp 2021-01-17].
- ↑ a b c d e Dowiatów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 135.
- ↑ a b c Dowiatów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 434.
- ↑ Marek Minakowski, Profil Jerzego Dowiatta w Wielkiej genealogii Marka Minakowskiego [online] [dostęp 2021-01-17].
- ↑ a b c Polekėlės Daujotų koplyčia [online] [dostęp 2021-01-17] (lit.).
- ↑ Results of the 2011 Population and Housing Census of the Republic of Lithuania [online] [dostęp 2021-01-17] (ang.).
- ↑ a b c Pozycja 15828 w rejestrze zabytków Litwy (Buv. dvaro sodybos fragmentai) [online], Rejestr zabytków Litwy, 18 maja 1993 [dostęp 2021-01-17] (lit.).