Wikipedia

Rosyjska okupacja obwodu czernihowskiego

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Rosyjska okupacja obwodu czernihowskiego – okupacja wojskowa, która rozpoczęła się 24 lutego 2022 roku wraz z początkiem rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Wojska rosyjskie przechodzące z terytorium sąsiedniej Białorusi stopniowo zaczęły zajmować znaczną część obwodu czernihowskiego, na drodze do zajęcia Kijowa. Stolica obwodowa, miasto Czernihów, nigdy nie została zdobyta. 3 kwietnia wojska rosyjskie opuściły region, kończąc okupację.

Rosyjska okupacja obwodu czernihowskiego
Ilustracja

     Terytorium obwodu, które nie znalazło się pod okupacją

     Terytorium obwodu, które zostało wyzwolone

Konflikt

Inwazja Rosji na Ukrainę

Czas konfliktu

24 lutego – 3 kwietnia 2022

Miejsce konfliktu

obwód czernihowski

Terytorium

Ukraina

Ofiary cywilne

478 zabitych, 692 rannych

W ciągu ponad miesiąca okupacji rosyjskiej w obwodzie czernihowskim zginęło 478 cywilów, w tym 68 dzieci, a kolejne 692 osoby zostały ranne. Pomimo wycofania wojsk okupacyjnych Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej kontynuują ataki artyleryjskie, dronowe i rakietowe, głównie przeciwko miejscowościom przygranicznym oraz miastu Czernihów.

Okupacja edytuj

 
Pracownik Państwowej Służby Ukrainy ds. Sytuacji Nadzwyczajnych zabezpiecza rosyjski pocisk w czasie bitwy o Czernihów, 9 marca 2022

24 lutego armia rosyjska wkroczyła na terytorium obwodu czernihowskiego[1]. Ofensywę przeprowadzono od strony Białorusi[2]. Głównym celem armii rosyjskiej było dotarcie do szosy łączącej Czernihów z Kijowem, aby zaatakować stolicę Ukrainy od północy[3][4]. Już 25 lutego oddzielne rosyjskie brygady szturmowe podjęły próbę desantu i przedostania się do Czernihowa. Jednak żołnierze Sił Zbrojnych Ukrainy zbudowali w mieście silną linię obrony, dzięki czemu armia rosyjska nie zdołała zdobyć regionalnej stolicy. Z tego powodu dowództwo rosyjskie podjęło decyzję o rozpoczęciu oblężenia Czernihowa i zdecydowało się zająć pobliskie wsie. Do początku marca zajęte zostały Jahidne, Kołycziwka, Iwaniwka, Zalesie, Nowyj Bykiw, Nowa Basań, Łukasziwka i inne miejscowości[3][5][6][7]. 1 marca szef Czernihowskiej Obwodowej Administracji Państwowej Wjaczesław Czaus oświadczył, że wszystkie wyjścia z miasta są zaminowane i wezwał mieszkańców do pozostania w domach[8].

Zacięte walki na przedmieściach Czernihowa trwały przez większą część marca[9]. Przez cały ten czas miasto było całkowicie otoczone[10][11]. 3 marca żołnierze rosyjscy wysadzili most na rzece Desna, przez który przebiegała droga do Kijowa, wskutek czego Czernihów został odcięty od głównych szlaków zaopatrzeniowych. Armia rosyjska zaczęła aktywnie ostrzeliwać i bombardować miasto, w którym mieszkało wówczas 300 tysięcy mieszkańców[12][13], używając w atakach zabronionej przez konwencję genewską amunicji kasetowej[14]. Okoliczne wsie również zostały uszkodzone przez ostrzał. Już 28 lutego pojawiły się doniesienia, że ​​z gradów ostrzelano Kyjinkę i Pawliwkę, a eksplozje uszkodziły dziesiątki domów. Niektóre osady zostały ostatecznie całkowicie zniszczone[15][16]. Okres ten charakteryzował się dużą liczbą ofiar: tylko w ataku na Czernihów 3 marca zginęło 47 osób[7]. 6 marca prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski nadał broniącemu się Czernihowowi tytuł miasta-bohatera Ukrainy[17]. 24 marca mer miasta Władysław Atroszenko poinformował, że zniszczonych zostało 60–70% zabudowy na obrzeżach miasta[18].

Przez cały marzec Czernihów był oblężony. W tym czasie okoliczni mieszkańcy zostali pozbawieni prądu, ciepła, gazu i wody[19][20]. Sytuacja w mieście była bliska katastrofy humanitarnej[21]. Wysadzenie mostu na Desnie 3 marca przez wojska rosyjskie znacznie utrudniło ewakuację ludności cywilnej oraz dostarczanie pomocy humanitarnej i leków. Aby ugotować pożywienie, ludzie musieli budować piece z kamieni i cegieł na swoich podwórkach, wycinać drzewa i rozpalać ogniska[15][22][23][24]. W czasie oblężenia w mieście kończyła się woda pitna: jej zapasy ograniczały się do 10 litrów na osobę[25][26]. Z powodu ciągłych bombardowań wielu mieszkańców praktycznie nie opuszczało schronów[27][28][29][30]. W połowie marca władze Czernihowa poinformowały, że w mieście nie ma wystarczającej liczby miejsc do pochówku zmarłych ze względu na trwające walki i rosnącą liczbę ofiar śmiertelnych[31]. W tym czasie główny cmentarz miasta znajdował się pod rosyjskim ostrzałem, dlatego ciała zmarłych składowano w kostnicy[7]. Jednocześnie ludzie nie mogli opuścić Czernihowa, gdyż wojska rosyjskie ostrzeliwały jedyne pozostałe korytarze humanitarne[32]. Wśród mieszkańców pojawiały się obawy, że miasto stanie się drugim Mariupolem, gdzie w czasie oblężenia zginęły tysiące cywilów[23].

Podobna sytuacja panowała w sąsiednich okupowanych wsiach, których mieszkańcy zmuszeni byli spędzać niemal cały czas w piwnicach swoich domów. Ponadto ze względu na trwające walki uliczne wywóz zmarłych ze schronów był niemożliwy[12][33][34].

We wsi Jahidne rosyjscy żołnierze spędzili około 150–300 mieszkańców do piwnicy miejscowej szkoły[15][12][35]. Wszyscy przebywali w małej szkolnej piwnicy przez około miesiąc[12]. Najmłodszy mieszkaniec piwnicy miał półtora miesiąca, najstarszy 93 lata[36]. Z powodu braku żywności, wody pitnej, normalnej cyrkulacji powietrza i przeludnienia piwnicy zmarło w tym czasie 10 mieszkańców[37]. Mieszkańcy wychodzili na zewnątrz tylko raz dziennie. W czasie, gdy przebywali w piwnicy, rosyjscy żołnierze rabowali i podpalali domy[38].

W skutecznej obronie Czernihowa kluczowe znaczenia miały stacjonujące w mieście formacje Sił Zbrojnych Ukrainy. Główny opór stawiała 1. Samodzielna Brygada Pancerna Sił Zbrojnych Ukrainy[39]. Nie tylko powstrzymała izolowane siły rosyjskie, ale także podjęła aktywną obronę i broniła Czernihowa przez następne pięć tygodni. Armia ukraińska skutecznie ostrzeliwała rosyjskie kolumny zaopatrzeniowe przemieszczające się na południe od białoruskiego Homla. Doprowadziło to do zakłóceń na dużą skalę w łańcuchach dostaw w armii rosyjskiej, w wyniku czego grupa, która miała wkroczyć do Kijowa od północnego wschodu, została pozbawiona amunicji i żywności[40].

Ofiary edytuj

W ciągu pierwszych dwóch tygodni wojny w obwodzie czernihowskim zginęło 228 osób – 123 wojskowych, 5 policjantów i 100 cywilów[41]. Regularny ostrzał oblężonego Czernihowa pociągnął jednak za sobą jeszcze większą liczbę ofiar – w ciągu zaledwie jednego dnia, 17 marca, w mieście zginęły 53 osoby, w tym obywatel Stanów Zjednoczonych[42][43][44]. Według słów burmistrza Władysława Atroszenki z 8 kwietnia w czasie oblężenia Czernihowa zginęło około 700 osób, zarówno cywilnych, jak i wojskowych[45]. 25 maja władze obwodu czernihowskiego poinformowały, że w okresie aktywnych działań wojennych podczas rosyjskiej inwazji na region zginęło ponad 500 osób, a ponad 1500 zostało rannych[46]. Spośród nich co najmniej 68 zmarłych to dzieci[47][48]. Ludzie ginęli od pocisków, bomb kasetowych, eksplozji i odłamków. Wojska rosyjskie w atakach na ludność cywilną używały także fleszetek, które po trafieniu w ciało, mogą zaginać się w hak utrudniając ich usunięcie. Umieszczone w ich tylnej części cztery metalowe piórka często się łamią, powodując dalsze obrażenia[49].

3 marca rosyjski samolot zrzucił osiem bomb na kilka budynków mieszkalnych w centrum Czernihowa, przy ulicy Wiaczesława Czornowiła. W pobliskiej aptece znajdowała się kolejka mieszkańców czekających na chleb[7]. W ataku zginęło 47 osób. Śledczy Human Rights Watch odkryli w miejscu ataku co najmniej pięć lejów po bombach, częściowe zniszczenie 18-piętrowego budynku od 12. do 15. piętra, poważne uszkodzenia dwóch 9-piętrowych budynków oraz wybite okna i uszkodzone fasady w dwóch pozostałych 9-piętrowych budynkach. Apteka w jednym z tych budynków oraz sąsiadujący z nim ośrodek kardiologiczny uległy znacznemu zniszczeniu. Plac przy ulicy został zniszczony przez eksplozje i odłamki[50][51][52]. 9 marca organizacja Amnesty International stwierdziła, że ​​nalot na Czernihów, w którym zginęło 47 cywilów, nosi znamiona zbrodni wojennej[53].

Po wyzwoleniu wyszły na jaw umyślne morderstwa dokonywane w obwodzie przez wojska okupacyjne. W wiosce Jahidne zginęło 20 cywilów. Spośród nich sześciu zostało zastrzelonych, w tym ojciec i 12-letnia córka[54]. W dwóch sąsiednich wsiach, Starym i Nowym Bykiwie, także odnaleziono ślady masakr ludności cywilnej. Z zeznań miejscowej ludności wynika, że ​​wojsko rosyjskie zajęło miejscową szkołę, szpital i przedszkole, a ich sztab mieścił się w schronie miejscowego klubu. W dniu zdobycia Starego Bykiwa rozstrzelano sześciu cywilów. W podziemiach wsi urządzono salę tortur, w której przetrzymywano co najmniej 40 osób. Po walkach we wsi zniszczeniu uległo około 100 domów i prawie cała infrastruktura[55][56][57]. W Nowym Bykiwie 30 marca, dzień przed wycofaniem wojsk rosyjskich, żołnierze rosyjscy zabrali 8 z 21 mieszkańców wsi przetrzymywanych w miejscowej kotłowni. Później odnaleziono ciała kilku z nich z rozbitymi głowami. Zastępca dyrektora kostnicy obwodowej w Czernihowie poinformował o przybyciu dużej liczby zwłok ze strzałami w tył głowy; 20% z nich miało związane ręce[32][58].

8 czerwca Prokurator Generalna Ukrainy Iryna Wenediktowa poinformowała, że ​​jej wydziałowi udało się zidentyfikować dziewięciu rosyjskich żołnierzy biorących udział w zbrodniach wojennych w obwodzie czernihowskim. Służyli w 55. Oddzielnej Brygadzie Strzelców Zmotoryzowanych z Tuwy[37].

16 czerwca Czernihowska Prokuratura Obwodowa poinformowała, że podczas okupacji rosyjskiej zginęło co najmniej 478 cywilów, w tym 334 mężczyzn, 122 kobiety i 22 dzieci. Najwięcej osób w zginęło w wyniku ostrzału artyleryjskiego i nalotów rosyjskich. Ponadto doszło do ostrzału samochodów i rozstrzeliwania ludności cywilnej. Oprócz 478 zabitych, kolejne 692 osoby zostały ranne[59].

Według stanu na czerwiec 2022 roku prokuratura obwodowa wszczęła 1263 postępowania karne przeciwko rosyjskim żołnierzom, z czego 866 dotyczyło naruszenia zasad prowadzenia wojny[59].

Uprowadzenia edytuj

Istnieją dowody na szereg uprowadzeń okolicznych mieszkańców przez żołnierzy rosyjskich. W Snowśku w obwodzie czernihowskim 25 marca rosyjscy żołnierze porwali siedmiu mężczyzn, w tym mera Ołeksandra Miedwiediewa i biznesmena, byłego radnego rady obwodowej Hryhorija Bożko. Według lokalnych mieszkańców wywieziono ich samochodami w stronę Białorusi[60][61]. Porwany został także sołtys wsi Hremiacz Ołeksij Karcan[62].

Mieszkańcy Czernihowa zgłosili zaginięcie krewnych przetrzymywanych przez rosyjskie wojsko. Rodzina Buzinowów zgłosiła zaginięcie Nikity Buzinowa, porwanego na początku marca przez żołnierzy rosyjskich. W listopadzie 2022 roku okazało się, że został on uprowadzony z Ukrainy i umieszczony w areszcie śledczym w rosyjskim Biełgorodzie. Według krewnych rosyjskie wojsko zabrało Nikitę po tym, jak znaleźli w telefonie zdjęcia domów w Czernihowie i wsi Mychajło-Kociubynśke, pobrane z serwisu Google Maps[63]. Potwierdzone zostało także porwanie i wywiezienie do Rosji nauczycielki wiejskiej z obwodu czernihowskiego[64].

Zniszczenia edytuj

W całym regionie odnotowano liczne zniszczenia. Zniszczeniu uległo wiele obiektów infrastruktury mieszkalnej i cywilnej[18], w tym szkoły, szpitale i uniwersytety[65][66][67]. Według danych z początku maja 2022 roku w obwodzie czernihowskim zniszczono 680 km dróg państwowych i 22 mosty[68], a także uszkodzono około 10 km przewodów, co spowodowało odłączenie wielu wsi od Internetu[69]. W samej hromadzie Iwaniwka, która zrzesza 17 wsi rejonu czernihowskiego, uszkodzonych zostało 1300 domów[15][70][71]. W wyniku zniszczeń w wielu domach w regionie wybite zostały szyby[72]. 27 lutego w obwodzie czernihowskim w wyniku rosyjskiego ostrzału poważnie ucierpiała siedziba regionalnego oddziału Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, w której przechowywano materiały archiwalne[73].

W wyniku rosyjskiej agresji w Czernihowie uszkodzono lub zniszczono wiele obiektów kultury[74], między innymi:

  • Budynek Obwodowego Centrum Młodzieżowego w Czernihowie
  • Cerkiew św. Teodozjusza
  • Czernihowskie Muzeum Wojskowo-Historyczne
  • Czernihowskie Obwodowe Muzeum Historyczne imienia Wasyla Tarnowskiego
  • Cerkiew św. Katarzyny
  • Czernihowska Regionalna Uniwersalna Biblioteka Naukowa im. Sofiji i Ołeksandra Rusowych
  • Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego
  • Centralna Biblioteka Miejska im. Mychajła Kociubynskiego
  • Czernihowskie Muzeum Literackie Mychajła Kociubynskiego
  • Czernihowskie Obwodowe Muzeum Sztuki im. Hryhorija Gałagana


Galeria edytuj

  •  
    Schron w Czernihowie pierwszego dnia wojny
  •  
    Kolejka do marketu ATB w czasie trwającego oblężenia miasta
  •  
    Centrum Czernihowa po ostrzale
  •  
    Pracownicy DSNS wynoszą ciało z akademika, w którym w wyniku rosyjskiego ostrzału zginęło 5 osób, w tym troje dzieci
  •  
    Szkoła nr 18 zniszczona w czasie oblężenia Czernihowa
  •  
    Zniszczony Stadion im. Jurija Gagarina w Czernihowie
  •  
    Zrujnowany budynek w jednej z wiosek w obwodzie czernihowskim
  •  
    Patron pomaga szukać min w okolicy wsi Szestowycja w obwodzie czernihowskim po wycofaniu wojsk rosyjskich

Zakończenie okupacji edytuj

Niepowodzenia na kierunku czernihowskim zmusiły rosyjskie dowództwo do ponownego rozważenia swoich celów strategicznych. Podczas negocjacji w Stambule pod koniec marca delegacja rosyjska zgodziła się na ograniczenie aktywności wojskowej pod Kijowem i Czernihowem[75]. W tym czasie armia rosyjska kontynuowała ataki powietrzne na miasto[76], jednak już na początku kwietnia wojska zaczęły się wycofywać z kierunku czernihowskiego[77]. 2 kwietnia 14 miejscowości w obwodzie czernihowskim oraz 15 miejscowości w obwodzie kijowskim zostało wyzwolonych spod rosyjskiej okupacji[78]. Według wiceminister obrony Ukrainy Hanny Malar 3 kwietnia wojska rosyjskie ostatecznie wycofały się z obwodu czernihowskiego z powrotem na Białoruś[79].

7 kwietnia sekretarz prasowy Pentagonu John Kirby ogłosił, że armia rosyjska całkowicie wycofała się z obwodów kijowskiego i czernihowskiego[15].

Tuż przed zbliżającym się odwrotem pod koniec marca dowódca Centralnego Okręgu Wojskowego generał Aleksandr Łapin odznaczył swojego syna podpułkownika Denisa Łapina za „odwagę i bohaterstwo”. Denis Łapin jako dowódca 1 Pułku Pancernego Gwardii 2 Gwardyjskiej Dywizji Zmechanizowanej odpowiadał za nieudaną rosyjską ofensywę na kierunku czernihowsko-sumskim[80].

Po wyzwoleniu edytuj

Pomimo wycofania wojsk rosyjskich ostrzał regionu był kontynuowany[81]. Tylko w kwietniu 2022 roku doszło do czterech ataków na obwód czernihowski[82][83]. Pod koniec maja Wołodymyr Zełenski powiedział, że w ciągu zaledwie jednego majowego tygodnia w regionie zginęło 87 osób[84]. 17 maja lokalne władze poinformowały, że o godzinie 5 rano siły rosyjskie wystrzeliły cztery rakiety z samolotu w kierunku miejscowości Desna, w której znajduje się duży ośrodek szkolenia wojskowego ukraińskiej armii. W budynek uderzyły dwie rakiety[84]. W ataku zginęło 87 osób[85]. 25 czerwca ośrodek został ponownie zaatakowany[86].

Jesienią i zimą 2022 roku kontynuowano ataki artyleryjskie, dronowe i rakietowe, głównie przeciwko miejscowościom przygranicznym[87][88]. 19 października szef obwodu przekazał informację o eksplozjach i atakach dronów kamikadze na Czernihów[89]. Celem ataków była zarówno infrastruktura elektryczna, jak i elektrownie cieplne, czyli scentralizowane systemy pompujące wodę do rur docierających do domów i innych budynków mieszkalnych[90]. Tylko w grudniu tereny obwodów sumskiego i czernihowskiego zostały ostrzelane ponad 150 razy[91].

Rosjanie kontynuują także ataki rakietowe na stolicę obwodu. 19 sierpnia 2023 w ataku rakietowym na wystawę dronów w Czernihowie zginęło 7 osób, a 207 zostało rannych[92]. Atak został potępiony przez Francję, Stany Zjednoczone i Organizację Narodów Zjednoczonych[93]. 17 kwietnia 2024 roku w ataku rakietowym uszkodzonych zostało 16 budynków, w tym budynki mieszkalne, szpital i Czernihowski Narodowy Uniwersytet Technologiczny, zabijając 18 osób i raniąc kolejne 78 osób[94]. Kontynuowane są także ataki rosyjskich grup dywersyjnych w obwodzie czernihowskim[95].

Równolegle w regionie rozpoczęły się prace mające na celu przywrócenie uszkodzonej infrastruktury. Po wyzwoleniu Łukasziwki przez wojska ukraińskie w odbudowie wsi pomogli ochotnicy z organizacji Repair Together[96]. W grudniu prezydent Zełenski powiedział, że w obwodzie czernihowskim w ramach planu szybkiej naprawy trzeba odnowić 8896 obiektów[97]. Rządy Finlandii[98], Francji[99], Łotwy[100] i Norwegii[100] wyraziły chęć wzięcia udziału w odbudowie regionu. 1 grudnia do obwodu czernihowskiego dotarły trzy mosty przekazane przez francuskie Centrum Zarządzania Kryzysowego i Wsparcia w celu przywrócenia połączeń komunikacyjnych[101]. Wśród uczestników rozminowywania regionu działał pies Patron[102].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Andrzej Wilk, Maria Domańska: Rosyjski atak na Ukrainę (24 lutego, godz. 9.00). Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-02-24. [dostęp 2024-05-08].
  2. ↑ Andrzej Wilk: Rosyjski atak na Ukrainę (24 lutego, godz. 20.30). Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-02-24. [dostęp 2024-05-08].
  3. ↑ a b Karolina Baca-Pogorzelska: «Это наша земля. Мы никогда ее не отдадим». Жители Черниговской области об оккупации. Nowaja Polsza, 2022-04-25. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  4. ↑ Rohit Ranjan: Ukraine lawyer shares visual of people who were killed in Chernihiv, buried in trenches. Republic TV, 2022-03-07. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  5. ↑ Три села на підступах до Чернігова звільнені від військ РФ – ОК «Північ». Radio Swoboda, 2022-04-04. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  6. ↑ Ksiusza Sawoskyna: «Приказали идти в погреб и бросили гранату». Как Лукашовка жила под российской оккупацией. Hromadśke.TV, 2022-04-22. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  7. ↑ a b c d Joshua Yaffa: Осада Чернигова. Репортаж New Yorker из города, который больше месяца выдерживал блокаду и обстрелы. Mediazona, 2022-04-20. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  8. ↑ Все выезды из Чернигова заминированы - ОГА. day.az, 2022-03-01. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  9. ↑ Jekaterina Orłowa: «Я готов принять капитуляцию России». Первые дни войны и битва за Киев — в реконструкции Washington Post. Mediazona, 2022-08-25. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  10. ↑ Aparna Shandilya: Kharkiv, Chernihiv, Sumy & Mariupol remain encircled despite Russia's minor progress: UK. Republic TV, 2022-03-18. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  11. ↑ Andrzej Wilk, Piotr Żochowski: Atak Rosji na Ukrainę – stan po 35 dniach. Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-03-31. [dostęp 2024-05-08].
  12. ↑ a b c d Jogita Limaje: 25 дней в подвале с трупами. Как жители Черниговской области пережили российское вторжение. BBC News, 2022-04-09. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  13. ↑ Marc Santora: Russian forces are laying siege to the northern Ukraine city of Chernihiv, the mayor says.. „The New York Times”, 2022-03-10. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  14. ↑ Andrzej Wilk, Piotr Żochowski: Wojna Rosji przeciw Ukrainie – stan po pięciu dniach. Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-03-01. [dostęp 2024-05-08].
  15. ↑ a b c d e «Копали себе ямки и спали в земле с муравьями и тараканами». Вторжение в Черниговскую область глазами одного артиллериста. Mediazona, 2022-07-25. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  16. ↑ Michał Potocki: Pocisk do kałasznikowa na pamiątkę. "Żebyś pamiętał co zwykle przynosi russkij mir" [REPORTAŻ Z CZERNIHOWA]. „Dziennik Gazeta Prawna”, 2022-05-27. [dostęp 2024-05-08].
  17. ↑ Raport z oblężonego Miasta Czernihowa. „Tygodnik Powszechny”, 2023-12-20. [dostęp 2024-05-08].
  18. ↑ a b Nikita Sołogub: «Провалился пол, сверху упала плита: она, муж и трое детей — все умерли». Как Чернигов выживает под бомбежками и в блокаде. Mediazona, 2022-03-24. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  19. ↑ Война. Семнадцатый день вторжения в Украину. Mediazona, 2022-03-12. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  20. ↑ War in Ukraine: Russia launches new attacks after peace promise. BBC News, 2022-03-31. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  21. ↑ Вторжение в Украину. 26‑й день войны. Mediazona, 2022-03-21. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  22. ↑ Devoid of power, Ukraine's Chernihiv rations resources as Russia takes city hostage. India Today, 2022-03-24. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  23. ↑ a b In North Ukraine, Chernihiv Fears Becoming 'Next Mariupol'. Głos Ameryki, 2022-03-26. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  24. ↑ Kostiantyn Khudov, Mary Ilyushina, Siobhán O'Grady: Seven days in Chernihiv, a Ukrainian city under siege. „The Washington Post”, 2022-03-26. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  25. ↑ Daniel Boffey: Chernihiv rations drinking water as Russia accused of taking city hostage. The Guardian, 2022-03-23. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  26. ↑ Hugo Bachega, Orysia Khimiak: In Chernihiv, civilians are trapped as hospitals and schools attacked. BBC News, 2022-03-28. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  27. ↑ Heidi Levine, Siobhán O'Grady, Paul Sonne, Olha Bekshmelnytsina, Kostiantyn Tatarchuk: Historic synagogue in Kyiv has spent $2 million evacuating Ukrainians from war’s hot spots. „The Washington Post”, 2022-03-22. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  28. ↑ Alex Crawford: Ukraine war: No way out for 150,000 people trapped in city of 'hell' Chernihiv - as Russian forces bomb last bridge standing. Sky News, 2022-03-26. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  29. ↑ Joel Gunter: War in Ukraine: Families run for cover as Russian air strikes hit Chernihiv. BBC News, 2022-03-04. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  30. ↑ Вторжение в Украину. 21‑й день войны. Mediazona, 2022-03-16. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  31. ↑ Julie Coleman: Before and after images show how Russian forces laid waste to a Ukrainian city on its approach to Kyiv. Business Insider, 2022-03-12. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  32. ↑ a b An Independent Legal Analysis of the Russian Federation's Breaches of the Genocide Convention in Ukraine and the Duty to Prevent. New Lines Institute, 2022-05. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  33. ↑ Весь год мы читали иностранные медиа — и выбрали 10 самых интересных статей 2022-го (не только про войну) Осада Мариуполя, сорванный путч в Германии, ковид-диктатура в Китае и другие сюжеты зарубежных СМИ. Meduza.io, 2023-01-07. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  34. ↑ Peter Pomerantsev: Lessons From Russia's Occupation of a Ukrainian Village. The Atlantic Monthly, 2022-05-01. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  35. ↑ A Ukrainian village tries to make sense of Russian occupation. The Economist, 2022-04-11. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  36. ↑ В пыточную "зону". Навального этапировали в колонию строгого режима. Radio Swoboda, 2022-06-15. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  37. ↑ a b Mark Krutow: Подвал смерти. 26 дней в плену у российских военных. Radio Swoboda, 2022-06-14. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  38. ↑ Sonia Sawina: Не только Буча. Вот что было под Черниговом. istories.media, 2022-04-27. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  39. ↑ Marek Kozubel: Czernichów. Jak ukraińscy czołgiści i terytorialsi uratowali Kijów [ANALIZA]. Defence24, 2023-02-05. [dostęp 2024-05-08].
  40. ↑ Swiatosław Chomenko: "Мы еще потанцуем". Жизнь в Чернигове в осаде и после нее. BBC News, 2022-05-05. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  41. ↑ Война. Двадцатый день вторжения в Украину. Mediazona, 2022-03-15. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  42. ↑ Вторжение в Украину. 22‑й день войны. Mediazona, 2022-03-17. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  43. ↑ Вторжение в Украину. 25‑й день войны. Mediazona, 2022-03-20. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  44. ↑ Lateshia Beachum: American killed in Ukraine was trying to feed his sick partner and others in hospital, sister says. „The Washington Post”, 2022-03-17. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  45. ↑ Chernihiv: About 700 people were killed during the blockade of the city by Russian troops – the mayor. Ukraińska prawda, 2022-04-08. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  46. ↑ На Чернігівщині назвали кількість загиблих та поранених мирних жителів. Słowo i Diło, 2022-05-25. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  47. ↑ Вторжение в Украину. 44‑й день войны. Mediazona, 2022-04-08. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  48. ↑ ООН: с начала войны в Украине погибли 5 237 мирных жителей. Mediazona, 2022-06-26. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  49. ↑ Koroner z Czernihowa o sekcjach zwłok ofiar wojny. "Nie byłem w stanie się nią zająć". TVN24.pl, 2022-05-31. [dostęp 2024-05-08].
  50. ↑ Ukraine: Russian Air-Dropped Bombs Hit Residential Area. Human Rights Watch, 2022-03-10. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  51. ↑ Ukraine: Russian Strikes Killed Scores of Civilians in Chernihiv. Human Rights Watch, 2022-06-10. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  52. ↑ Situation in Ukraine. Wysoki komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw praw człowieka, 2022-03-25. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  53. ↑ Ukraine: Russian ‘dumb bomb’ air strike killed civilians in Chernihiv – new investigation and testimony. Amnesty International, 2022-03-09. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  54. ↑ Вторжение в Украину. 48‑й день войны. Mediazona, 2022-04-12. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  55. ↑ Joshua Yaffa: Вдали от новостей, в центре насилия. Репортаж New Yorker из украинского села Новый Быков, где во время оккупации пленных держали в подвале. Mediazona, 2022-04-26. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  56. ↑ Dmytro Dżułaj: «Їх виводили по одному і розстрілювали»: масові убивства під час російської окупації на Чернігівщині. Radio Swoboda, 2022-04-29. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  57. ↑ Joshua Yaffa: The Prisoners in a Cellar in the Ukrainian Village of Novyi Bykiv. „The New Yorker”, 2022-04-08. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  58. ↑ Lorenzo Tondo: ‘I couldn’t do it’: the Chernihiv coroner who faced the body of a friend. The Guardian, 2022-05-30. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  59. ↑ a b Wiktorija Beha: На Чернігівщині за час окупації загинули 478 цивільних. Hromadśke.TV, 2022-06-16. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  60. ↑ Вторжение в Украину. 32‑й день войны. Mediazona, 2022-03-27. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  61. ↑ Tatiana Samaruk: Окупанти викрали в Чернігівській області голову громади та бізнесмена. RBK-Ukrajina, 2022-03-25. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  62. ↑ Євромайдан SOS: список зниклих та затриманих Росією активістів та кампанія спільних дій на їхній захист. Centrum Wolności Obywatelskich, 2022-03-27. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  63. ↑ Семья из Чернигова девять месяцев ищет родственника, задержанного российскими военными. Есть информация, что его отправили в СИЗО в Белгороде — но в изоляторе это отрицают. Meduza.io, 2022-12-02. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  64. ↑ Скинулись на трусы и носки. Radio Swoboda, 2022-09-14. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  65. ↑ Война. Девятнадцатый день вторжения в Украину. Mediazona, 2022-03-14. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  66. ↑ Meg Kelly, Elyse Samuels, Karly Domb Sadof: Russian attacks hit at least 9 Ukrainian medical facilities, visual evidence shows. „The Washington Post”, 2022-03-12. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  67. ↑ Rick Gladstone: Up-Close Ukraine Atrocity Photographs Touch a Global Nerve. „The New York Times”, 2022-04-05. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  68. ↑ На Чернігівщині військові РФ зруйнували 680 кілометрів державних доріг та 22 мости. zn.ua, 2022-05-02. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  69. ↑ Ни единого разрыва. Как Starlink Илона Маска обеспечивает Украину бесперебойным спутниковым интернетом во время войны. Mediazona, 2022-05-18. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  70. ↑ Война в Украине. 115‑й день. Mediazona, 2022-06-18. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  71. ↑ Luke Harding: Charred houses, cratered lawns and an epic clean-up on road to Chernihiv. The Guardian, 2022-04-18. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  72. ↑ Jeffret Gettleman: Winter is coming, windows are shattered, and Ukraine is running short on glass.. „The New York Times”, 2022-09-23. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  73. ↑ Alexandra Sukalo: Putin’s assault also targets Ukraine’s history. „The Washington Post”, 2022-03-14. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  74. ↑ Situation in Ukraine. Wysoki komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw praw człowieka, 2022-03-25. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  75. ↑ Russia and Ukraine Signal Progress in Peace Talks. „The New York Times”, 2022-03-29. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  76. ↑ Anton Troianovski, Megan Specia, Julian E. Barnes: Russia Steps Up Attacks Amid Reports of Rifts in Moscow. „The New York Times”, 2022-03-30. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  77. ↑ Andrzej Wilk, Piotr Żochowski: Atak Rosji na Ukrainę – stan po 36 dniach. Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-04-01. [dostęp 2024-05-08].
  78. ↑ Andrzej Wilk, Piotr Żochowski, Sławomir Matuszak: Atak Rosji na Ukrainę – stan po 37 dniach. Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-04-02. [dostęp 2024-05-08].
  79. ↑ Andrzej Wilk, Piotr Żochowski: Atak Rosji na Ukrainę – stan po 38 dniach. Ośrodek Studiów Wschodnich, 2022-04-03. [dostęp 2024-05-08].
  80. ↑ Ilja Barabanow, Andriej Zacharow: "Залезь, генерал, со мной в окоп. И сына своего сюда посади". BBC News, 2022-05-04. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  81. ↑ Tatiana Samaruk: Сплять у одязі та не виходять з погребів: як люди у Чернігівській області живуть через окупантів. RBK-Ukrajina, 2022-09-17. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  82. ↑ Вторжение в Украину. 59‑й день. Mediazona, 2022-04-23. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  83. ↑ Вторжение в Украину. 66‑й день. Mediazona, 2022-04-30. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  84. ↑ a b Matthew Mpoke Bigg, Christiaan Triebert: Zelensky says Russian forces killed 87 people in an attack.. „The New York Times”, 2022-05-23. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  85. ↑ 87 загиблих за один обстріл. Що відомо про трагедію в Десні. BBC News, 2022-05-23. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  86. ↑ Megan Specia, Marc Santora: Russia hits Ukraine with over 40 missiles, including in areas that were recently spared.. „The New York Times”, 2022-06-25. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  87. ↑ росіяни обстріляли Семенівку на Чернігівщині: місто без світла, є жертва - ОП. unn.ua, 2022-12-30. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  88. ↑ Окупанти обстріляли прикордоння Сумщини та Чернігівщини з авіації, безпілотників та артилерії. unn.ua, 2022-12-30. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  89. ↑ Война в Украине. 238‑й день. Mediazona, 2022-10-19. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  90. ↑ Megan Specia: In Shattered Homes, Ukrainians Brace for a Cold Winter. „The New York Times”, 2022-10-21. [dostęp 2024-05-08]. (ang.).
  91. ↑ Протягом грудня окупанти понад 150 разів обстріляли Сумщину та Чернігівщину - ДПСУ. unn.ua, 2022-12-27. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  92. ↑ Кількість постраждалих внаслідок ракетного удару по центру Чернігова збільшилася до 214 людей. Nacionalna suspilna tełeradiokompanija Ukrajiny, 2023-08-29. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  93. ↑ Piotr Białczyk: "Ilustracja tchórzostwa i cynizmu". Świat reaguje na bestialstwo Moskwy. Interia, 2023-08-19. [dostęp 2024-05-08].
  94. ↑ Ksenija Rekun: Чернігів обстріляли ракетами: є загиблі та травмовані. Nacionalna suspilna tełeradiokompanija Ukrajiny, 2024-04-17. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  95. ↑ Rosjanie próbowali przeniknąć do obwodu czernihowskiego. Ukraińscy pogranicznicy otworzyli ogień. Polskie Radio 24, 2023-08-01. [dostęp 2024-05-08].
  96. ↑ Война. Сто девяносто шестой день. Фотографии Черниговская область восстанавливается после оккупации. В Краматорске разрушена психиатрическая больница. Харьков снова под обстрелами. Meduza.io, 2022-09-08. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  97. ↑ На Чернігівщині в рамках плану швидкої відбудови потрібно відновити понад 8,8 тис. обєктів – Зеленський. unn.ua, 2022-12-13. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  98. ↑ Jewhenija Łucenko: Фінляндія долучиться до відбудови Чернігівської області. Hromadśke.TV, 2022-08-13. [dostęp 2024-05-08]. (ukr.).
  99. ↑ Франция поможет восстановить Черниговскую область. hvylya.net, 2022-07-06. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
  100. ↑ a b Maria Gołubka, Julija Portareskuł: Ratowanie dziedzictwa. Obwód czernihowski: kraina starych tajemnic. pragmatika.media, 2022-08-21. [dostęp 2024-05-08].
  101. ↑ Krystyna Butko: Francja przekazała Ukrainie trzy mosty, aby przywrócić komunikację w obwodzie czernihowskim. pragmatika.media, 2022-12-01. [dostęp 2024-05-08].
  102. ↑ Украина: четвероногий сапер Патрон всегда готов прийти на помощь. Organizacja Narodów Zjednoczonych, 2023-01-14. [dostęp 2024-05-08]. (ros.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rosyjska_okupacja_obwodu_czernihowskiego&oldid=73829427”