Monitor rzeczny: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:FlotyllaPinsk.jpg|thumb|250px|Polskie monitory "Toruń"„Toruń” i "Warszawa"„Warszawa” [[Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej|Flotylli Pińskiej]] z okresu międzywojennego.]]

[[FilePlik:Romanian river monitor F-46.jpg|thumb|250px|Współczesny rumuński monitor dunajski "Ion„Ion C. Brătianu"Brătianu”]]

'''Monitor rzeczny''' – klasa dużych opancerzonych [[okręt artyleryjski|okrętów artyleryjskich]], przeznaczonych do służby na wodach śródlądowych – rzekach i jeziorach, w składzie [[flotylla rzeczna|flotylli rzecznych]]. Monitory rzeczne przeznaczone były do ostrzeliwania celów lądowych, wsparcia wojsk lądowych, wsparcia desantów, ochrony przepraw i do walki z okrętami rzecznymi przeciwnika. Uzbrojone były w [[działo|działa]] i [[karabin maszynowy|karabiny maszynowe]]. [[Wyporność]] i wielkość monitorów rzecznych znacznie wahała się w zależności od głębokości rzek, na których były używane – od 70-100 ton (polskie monitory używane na [[Prypeć (rzeka)|Prypeci]]) przez jednostki 300-500 tonowe (większość, np. monitory [[dunaj]]skie), do monitorów o wyporności do 1000 ton, używanych na [[Amur (rzeka)|Amurze]]. Zanurzenie wahało się od 0,4 m do 1,5 m. Monitory rzeczne przeważnie uzbrojone były w 2-4 działa [[Kaliber broni|kalibru]] od 75 mm do 120 mm, umieszczone w [[wieża artyleryjska|wieżach]] obrotowych. Silniejsze były radzieckie monitory amurskie, uzbrojone aż w 8 dział 120 mm lub 4 działa 130 mm. Oprócz tego, monitory miewały artylerię małokalibrową lub przeciwlotniczą oraz karabiny maszynowe. Monitory były przeważnie lekko opancerzone, rzadsze były jednostki ciężej opancerzone.

Klasa monitorów rzecznych powstała w USA podczas [[wojna secesyjna|wojny secesyjnej]], kiedy oznaczała okręty w typie [[USS Monitor|"Monitora"„Monitora”]] (opancerzone, o niskim kadłubie i posiadające uzbrojenie w wieży) o wielkości umożliwiającej wykorzystanie na rzekach. Monitory rzeczne używane były przede wszystkim w czasie obu wojen światowych, głównie na [[Dunaj]]u (Austria, Węgry, Rumunia, Jugosławia) oraz rzekach [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] i [[Chińska Republika Ludowa|Chin]]. Jednostki tego typu były także do [[1939]] używane w Polsce w [[dorzecze|dorzeczu]] [[Prypeć (rzeka)|Prypeci]] ([[Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej]]) oraz przejściowo na Wiśle. Po II wojnie światowej klasa ta została zmarginalizowana. Monitory jednak używane były nadal przez ZSRR do patrolowania granicy z Chinami, oraz przez Rumunię na Dunaju, bez epizodów bojowych. W czasie [[wojna wietnamska|wojny w Wietnamie]] siły zbrojne [[Stany Zjednoczone|USA]] zaczęły używać nowo zbudowanych monitorów w delcie [[Mekong]]u (były to okręty mniejsze, wielkości [[kanonierka rzeczna|kanonierki]]). Obecnie monitory rzeczne służą we [[Flotylla rzeczna|Flotyllach rzecznych]] [[Dunaj]]uDunaju i [[Amazonka|Amazonki]] – rumuńskie monitory typu ''[[Monitory typu Mihail Kogălniceanu|Mihail Kogălniceanu]]'' oraz brazylijski monitor [[Parnaíba (U-17)]].

|- style="font-size:90%; font-family:Arial"

! Nazwa (typ)

|USS [[USS Ozark (18641863)|"Ozark"„Ozark”]] || USA<br />1864 || 578 t || 54,9 / 15,2 / 1,5 m || 2 &nbsp;× &nbsp;279 &nbsp;mm, 1 &nbsp;× &nbsp;254 &nbsp;mm, 3 &nbsp;× &nbsp;229&nbsp;mm mm|| wieża 152 mm, burty 63 mm (żelazne) || działał na dopływach Missisipi<ref name=union>Angus Konstam, ''Union River Ironclad 1861-65'', New Vanguard no. 56, Osprey Publishing 2002, {{ISBN|1-84176-444-2}}, sss. 42–43.42-43</ref>

|typ [[Monitory typu Milwaukee|Milwaukee]] || USA<br />1864 || 1300 t || 69,8 / 17 / 1,8 m || 4 &nbsp;× &nbsp;279 &nbsp;mm || wieże 203 mm, burty 76 mm (żelazne) || 4 okręty; działały na dopływach Missisipi<ref name=union />

|SMS "Leitha" || Austro-Węgry<br />1872 || 310 t konstr. || 50 / 8,1 / 1,1 m || 2 &nbsp;× &nbsp;150 &nbsp;mm (początkowo) || wieża 50 mm, burty 44 mm || bliźniaczy "Maros"„Maros”; działały na Dunaju<br />(pierwsze austriackie monitory)<ref name=austr>G. Pawlik, H. Christ, H. Winkler. ''Die k.u.k....'', s. 24.</ref>

|SMS "Temes" || Austro-Węgry<br />1905 || 442 t konstr. || 56 / 9,6 / 1,2 m || 2 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm, 1 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm haubica, 2 &nbsp;× &nbsp;37 &nbsp;mm, 1 km || wieża 75 mm, burty 40 mm || bliźniaczy "Bodrog"„Bodrog”; działały na Dunaju <br />(późn. rumuński "Ardeal"„Ardeal”)<ref name=austr52>G. Pawlik, H. Christ, H. Winkler. ''Die k.u.k....'', s. 52.</ref>

|typ Bratianu || Rumunia<br />1907 || 680 / 750 t || 63,5 / 10,3 / 1,8 m || 3 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm haubica, 4 &nbsp;× &nbsp;47 &nbsp;mm, 2 km (początkowo) || wieże 75 mm, burty 70 mm || 4 okręty, austriackiej budowy; działały na Dunaju <ref>S.W. Patjanin, M.S. Barabanow, ''Korabli Wtoroj mirowoj wojny. WMS Bałkanskich gosudarstw i stran Wostocznogo Sriediziemnomoria'', Moskwa 2007, "Morskaja„Morskaja Kampanija"Kampanija” 3/2007 (ros.) sss. 26–27.26-27</ref>

|typ Sztorm || Rosja / ZSRR<br />1910 || 963 /1000 t || 70,9 / 12,8 / 1,4 m || 2 &nbsp;× &nbsp;152 &nbsp;mm, 4 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm, kmy (początkowe) || wieże 76 mm, burty 76 mm || 8 okrętów; działały na Amurze<ref name=wmf>S.W. Patianin. ''Korabli Wtoroj mirowoj wojny. WMF SSSR 1941-1945 gg.'', "Morskaja„Morskaja Kampanija"Kampanija” nr 3(24)/2009, sss. 54–56.54-56</ref>

|typ Humber || WWlk. Brytania<br />1914 || 1260 / 1520 t || 81,3 / 14,9 / 1,7 m || 2 &nbsp;× &nbsp;152 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm haubica, 4 &nbsp;× &nbsp;47 &nbsp;mm, 6-7 km-ów || wieża 100 mm, burty 75 mm || 3 okręty, budowane pierwotnie dla Brazylii<ref>Robert Gardiner (red.), ''Conway'sConway’s All the World'sWorld’s Fighting Ships: 1906-1921'', US Naval Institute Press, Annapolis, 1985, ISBN 0-87021-907-3G. s. 42.</ref>

|SMS "Sava" || Austro-Węgry<br />1915 || 600 t konstr. || 61 / 10,3 / 1,3 m || 2 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;120 &nbsp;mm haubica, 2 &nbsp;× &nbsp;70 &nbsp;mm plot, 2 &nbsp;× &nbsp;47 &nbsp;mm, 6 km || wieża 50 mm, burty 40 mm || bliźniaczy "Bosna"„Bosna”; działały na Dunaju <br />(późn. rumuński "Bucovina"„Bucovina”)<ref name=austr82>G. Pawlik, H. Christ, H. Winkler. ''Die k.u.k....'', s. 82.</ref>

|typ [[ORP Warszawa ("gdański"1920)|Warszawa]] („gdański”) || Polska<br />1920 || 110 / 126 t || 34,5 (m.p.) / 5,1 / 0,8 m || 3 &nbsp;× &nbsp;75 &nbsp;mm, 4 km (ostateczne) || wieże i burty 8 mm || 4 okręty; działały na Prypeci<ref name=pertek>Jerzy Pertek. ''Wielkie dni małej floty''. Poznań, 1976. s. 604.</ref>

|typ [[ORP Kraków (1926)|Kraków]] || Polska<br />1926 || 70 / 90 t || 35 / 6 / 0,4 m || 3 &nbsp;× &nbsp;100 &nbsp;mm, 3 km || wieże i burty do 8 mm || 2 okręty; działały na Prypeci<ref name=pertek />

|typ Żelezniakow || ZSRR<br />1936 || 230 /263 t || 51,2 / 8,2 / 0,9 m || 2 &nbsp;× &nbsp;102 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;45 &nbsp;mm, 2 km || wieża 30 mm, burty 16 mm || 6 okrętów; działały na Dnieprze i Dunaju<ref name=wmf />

|"Parnaiba" || Brazylia<br />1938 || 620 /720 t || 55,02 / 10,1 / 1,6 m || 1 &nbsp;× &nbsp;152 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;87 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;47 &nbsp;mm, 4 &nbsp;× &nbsp;20&nbsp;mm mm|| burty 76 mm || <ref>S.W. Patianin, M.S. Barabanow, N.W. Mitiukow. ''Korabli Wtoroj mirowoj wojny. WMS stran Łatinskoj Ameriki i Azji'', "Morskaja„Morskaja Kampanija"Kampanija” nr 4(17)/2008, s. 21.</ref> Pozostaje w służbie (jak na 2014)

|typ Chasan || ZSRR<br />1942 || 1704 /1900 t || 88,03 / 11,1 / 2,94 m || 6 &nbsp;× &nbsp;130 &nbsp;mm, 4 &nbsp;× &nbsp;76 &nbsp;mm plot, 6 &nbsp;× &nbsp;45 &nbsp;mm plot, 10 wkm || burty 75 mm || 3 okręty; działały na dolnym Amurze i w [[Cieśnina Tatarska|Cieśninie Tatarskiej]] -– największe okręty rzeczne świata<ref name=wmf />

|Program 5 MON (Monitor) || USA<br />1968 || 76 t || 18,4 / 5,3 / 1 m || 1 &nbsp;× &nbsp;105 &nbsp;mm, 1 &nbsp;× &nbsp;40 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;20 &nbsp;mm, 2 wkm, 2 km || przeciw broni ręcznej + ekrany przeciwkumulacyjne || działały w delcie Mekongu<ref name=mon>Gordon L. Rottman, ''Vietnam Riverine Craf 1962-75'', New Vanguard no. 128, Osprey Publishing 2006, {{ISBN|1-84176-931-2}}, sss. 33–35.33-35</ref>

|projekt 1208 (''Slepień'') || ZSRR<br />1975 || 390/440 t || 55,2 / 9,12 / 1,44 m || 2 &nbsp;× &nbsp;100 &nbsp;mm, 2 &nbsp;× &nbsp;30 &nbsp;mm plot [[AK-630]], 4 wkm, 2 &nbsp;× &nbsp;30 &nbsp;mm granatnik || wieże 35 mm, burty 20 mm || 21 okrętów, działały na Amurze<ref>A.S. Pawłow: ''Wojennyje korabli SSSR i Rossji 1945-1995''. Jakuck: 1994. (ros.), s. 120.</ref>