Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Linia 3:
|nazwa = Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii
|zdjęcie = Yugoslav Star.svg
|zdjęcie podpis = Czerwona gwiazda
|kraj = YUG
|wariant flagi = 1943
|sformowanie =
|rozformowanie =
|pierwszy dowódca = [[Josip Broz Tito]]
|święto =
Linia 13:
|commons = category:Partisans of Yugoslavia
|obecny dowódca =
|podporządkowanie = [[Związek Komunistów Jugosławii]],<br />[[Antyfaszystowska Rada Narodowego Wyzwolenia Jugosławii]]
|liczebność = ~ 800 tysięcy
|mężczyźni_d =
Linia 25:
|PKB =
}}
'''Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii''' ({{w języku|sh|Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije}}, [[cyrylica|cyrylicą]] ''Hapoднoocлoбoдилaчкa вojcкa Jyгocлaвиje'', '''NOVJ, HOBJ''') – [[partyzantka]] w [[Królestwo Jugosławii|Jugosławii]] działająca podczas trwania [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. W latach
NOVJ posiadała trzy oficjalne nazewnictwa<ref>Strugar Vlado, ''Wojna i rewolucja narodów Jugosławii 1941–1945'', Wyd MON, 1967, s. 127.</ref>:
* '''Ludowowowyzwoleńcze Partyzanckie Oddziały Jugosławii''' ({{w języku|sh|Narodnooslobodilački partizanski odredi Jugoslavije}}, '''NOPOJ''')
* '''Ludowowowyzwoleńcza Partyzantka i Ochotnicze Wojsko Jugosławii''' (''Narodnooslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Jugoslavije'', '''NOP i DVJ''')
* '''Wojsko Ludowowyzwoleńcze i Oddziały Partyzanckie Jugosławii''' (''Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije'', '''NOV i POJ''')
Członkami armii byli obywatele wszystkich republik jugosłowiańskich. W szczytowym okresie armia liczyła 800 tysięcy żołnierzy<ref>Cohen, Philip J.; Riesman, David (1996). ''Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History'', Texas A&M University Press. {{ISBN|0-89096-760-1}}, s. 96.</ref>. Była najbardziej efektywnym [[Ruch oporu|ruchem oporu]] antyniemieckiego w okupowanej [[Europa|Europie]]<ref>Jeffreys-Jones, R. (2013): ''In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence'', Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-958097-2}}.</ref><ref>Adams, Simon (2005): ''The Balkans'', Black Rabbit Books, {{ISBN|978-1-58340-603-8}}.</ref>. Na czele NOVJ stała [[Związek Komunistów Jugosławii|Komunistyczna Partia Jugosławii]]<ref>Rusinow, Dennison I. (1978). ''The Yugoslav experiment 1948–1974'', University of California Press. s. 2. {{ISBN|0-520-03730-8}}.</ref>. Dowódcą armii był Marszałek Jugosławii [[Josip Broz Tito|Josip Broz]] ps.
Mottem organizacji było hasło ''Smrt fašizmu, sloboda narodu!'' ([[język polski|pol.]] ''Śmierć faszyzmowi, wolność ludowi!'')<ref>
== Cele, podstawowe informacje ==
[[Plik:Zgrabimo oružje svi.jpg|thumb
Jednym z dwóch celów NOVJ było wyzwolenie Jugosławii spod okupacji niemieckiej, drugim natomiast utworzenie w Jugosławii federalnego i wielonarodowego [[państwo socjalistyczne|państwa socjalistycznego]]{{odn|Tomasevich|2001|s=96}}.
Linia 68 ⟶ 67:
Na jesieni odbyła się V Krajowa Konferencja KP Jugosławii. Po raz pierwszy w historii partii odrzucono na niej wytyczne pochodzące z Międzynarodówki Komunistycznej, która poleciła partii jugosłowiańskiej skupienie się na [[walka klas|walce klasowej]], podczas gdy kierownictwo partii z Titem uważało, że głównym przeciwnikiem jest faszyzm<ref name="Jerzy Woydyłło 1992">Jerzy Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''Rozdział VII: Polska to początek''.</ref>.
Gdy rząd przyłączył się do bloku Osi, w kraju wybuchły ogólnokrajowe protesty społeczne, a mieszkańcy uznali to za zdradę. Zwołano KC i wydano odezwę do mieszkańców, w której wezwano do ochrony niezależności Jugosławii i zawarcia sojuszu ze Związkiem Radzieckim (ten na skutek [[pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] był obojętny wobec poczynań Niemiec). Protesty doprowadziły do chaosu, w wyniku którego Hitler nakazał [[Kampania bałkańska|zbrojną agresję na kraj]]<ref name="Jerzy Woydyłło 1992" />.
== Działalność NOVJ według regionów ==
=== Bośnia i Hercegowina ===
[[Plik:Bosnian-Herzegovinian Partisans flag.svg|thumb
Aż do początku 1942 roku w [[Bośnia i Hercegowina|Bośni i Hercegowinie]] działali niemal wyłącznie partyzanci serbscy ściśle współpracujący z czetnikami, niektóre oddziały we wschodniej, zachodniej Bośni i Hercegowinie odmówiły nawet przyjmowania do swoich szeregów [[Muzułmanin|Muzułmanów]]. Takie postępowanie było dla wielu Muzułmanów sygnałem, że między czetnikami a partyzantami zachodzi jedynie niewielka różnica. Jeszcze na początku wojny na niektórych obszarach partyzantom udało się jednak przyciągnąć zarówno Muzułmanów i Chorwatów, nastąpiło to zwłaszcza w obszarze [[Kozara]] w górskich rejonach północno-zachodniej Bośni i w pobliżu [[Sarajewo|Sarajewa]]. W obszarze Kozara, Muzułmanie i Chorwaci składali się pod koniec 1941 roku na 25% sił partyzanckich<ref>Tomasevich (2001), s. 506–507.</ref>.
Według Hoare’a, pod koniec 1943 roku, 70% partyzantów było Serbami, podczas gdy 30% było Muzułmanami i Chorwatami<ref name="Hoare 2006, s. 10">Hoare 2006, s. 10.</ref>. W ciągu całej wojny w szeregach partyzanckich działało 64,1% bośniackich Serbów, 23% Muzułmanów i 8,8% Chorwatów<ref name="Hoare 2006, s. 10" />.
=== Chorwacja ===
[[Plik:Croatian Partisans flag.svg|thumb
[[Plik:Partizanski plakat.jpg|thumb
Większość żołnierzy NOVJ w Chorwacji było narodowości chorwackiej. Pod koniec 1944 roku wedle statystyk 61% partyzantów było Chorwatami (w tym większość żołnierzy pochodzących z tego kraju) podczas gdy 28% było Serbami<ref name="Cohen 1996, s. 95">Cohen 1996, s. 95.</ref><ref>Strugar, Vlado (1969). Jugoslavija 1941–1945. Vojnoizdavački zavod.</ref><ref>Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Vojnoistorijski institut.</ref><ref>Vuković, Božidar; Vidaković, Josip (1976). Putevim Glavnog štaba Hrvatske.</ref>. Co prawda jeszcze na przełomie 1941/42 większość partyzantów w Chorwacji było Serbami – sytuacja ta zmieniła się w październiku 1943 roku, wówczas Chorwaci objęli większość. Było to spowodowane m.in. przystąpieniem do partyzantki [[chrześcijańska demokracja|chadeckiej]] [[Chorwacka Partia Chłopska|Chorwackiej Partii Chłopskiej]] [[Božidar Magovac|Božidara Magovaca]] w czerwcu 1943 roku. Armia była ewenementem w całej Europie jeśli chodzi o udział w niej Żydów który był rekordowy w skali całej Europy<ref>Tomasevich (2001), s. 362–363.</ref>.
Linia 86 ⟶ 85:
Według Golsteina, wśród chorwackich partyzantów pod koniec 1941 roku znalazło się około 77% Serbów i 21,5% Chorwatów oraz przedstawicieli innych narodowości. Procent Chorwatów w oddziałach wzrósł do 32% w sierpniu 1942, we wrześniu 1943 roku już do 34%, a po [[Kapitulacja Włoch|kapitulacji Włoch]] gwałtownie wzrósł. Pod koniec 1944 roku wskaźnik Chorwatów wyniósł już 60,4% podczas gdy Serbów ledwie 11%<ref>Goldstein. Serbs and Croats in the national liberation war in Croatia., s. 266–267.</ref>.
W 1944 roku w ruchu partyzanckim było 60,4% Chorwatów, Serbów 28,6%, 2,8% Muzułmanów i 8,2% innych. Podsumowując w latach 1941–1945, Chorwatów było 61%, Serbów 28%, oprócz tego do armii należeli Słoweńcy, Muzułmanie, [[Czarnogórcy]], [[Włosi]], [[Węgrzy]], [[Czesi]], Żydzi czy nawet ''[[volksdeutsche]]''<ref name="Cohen 1996, s. 95" />.
=== Słowenia ===
{{Osobny artykuł|Front Wyzwolenia Ludu Słoweńskiego}}
[[Plik:Flag of the Liberation Front.gif|thumb
[[Plik:Triglavka.jpg|thumb
Słowenia znalazła się w skali Europy w wyjątkowej sytuacji, podobne doświadczenia łączą ją jedynie z [[Grecja|Grecją]]. Kraj został podzielony przez sąsiednie kraje faszystowskie, Włochy, [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgry]] i Niemcy<ref>Gregor Joseph Kranjc (2013). To Walk with the Devil, University of Toronto Press, Scholarly Publishing Division, s. 5.</ref>. Zagrożone zostało samo istnienie narodu słoweńskiego. W obliczu tak trudnej sytuacji słoweński ruch partyzancki był jeszcze bardziej rozbudowany od tego w Chorwacji i Serbii<ref>Hoare, Marko Atilla (2002). „Whose is the partisan movement? Serbs, Croats and the legacy of a shared resistance”. The Journal of Slavic Military Studies 15 (4). doi:10.1080/13518040208430537.</ref>. Ruch kładł nacisk na obronę tożsamości etnicznej, np. oddziały wojskowe był nazywane na cześć słoweńskich poetów czy pisarzy – jeden z batalionów nosił imię [[Ivan Cankar|Ivana Cankara]]<ref>Štih, P.; Simoniti, V.; Vodopivec, P. (2008) A Slovene History: Society, politics, culture. Inštitut za novejšo zgodovino. Ljubljana. s. 426.</ref>.
Linia 110 ⟶ 109:
W kwietniu 1941 roku połączone oddziały Niemiec, Włoch i Węgier zaatakowały Jugosławię. 10 kwietnia powstało satelickie Niepodległe Państwo Chorwackie z faszystowskimi ustaszami na czele. KPJ zaraz po ataku utworzył Komitet Wojskowy działający w ramach KC partii<ref>Tomasevich 2001, s. 52.</ref>.
Jugosławia skapitulowała 17 kwietnia, 28 kwietnia w Lublanie rozpoczęły się przygotowania do formowania oddziałów zbrojnych. 1 maja opublikowano ulotkę wzywającą do zjednoczenia się przeciwko okupantom<ref>Antonic 1988, s. 84.</ref>. Miesiąc później KC mianował Broza na naczelnego dowódcę armii partyzanckiej a komuniści rozpoczęli przygotowania do ogólnonarodowego powstania<ref name="Jerzy Woydyłło 1992" />. KPJ opracowała Plan Walki Narodowowyzwoleńczej, a lider partii przedostał się do [[Belgrad]]u skąd dowodził ruchem oporu.
Komunistów ożywił [[atak Niemiec na ZSRR]], entuzjasta walki zbrojnej [[Milovan Đilas]] zapowiedział że już za dwa miesiące [[Armia Czerwona]] wkroczy do Jugosławii, z kolei [[Aleksandar Ranković]] uznał że atak na tenże kraj tylko osłabił morale krajowych komunistów. KC ostatecznie wydała komunikat wzywający do powstania, analogicznie apel wydała organizacja młodzieżowa SKOJ (licząca wtedy 30 tysięcy członków)<ref name="Jerzy Woydyłło 1992" />. Jeszcze w tym miesiącu powołano Główny Sztab Narodowowyzwoleńczych Partyzanckich Oddziałów Jugosławii w składzie członków KC KPJ. Członkowie GS rozdzielili się i każdy z nich wyruszył w inną część kraju.
22 czerwca 1941 w lesie Brezovica koło [[Sisak]]u w Chorwacji założony został pierwszy oddział partyzancki. Była to pierwsza [[antyfaszyzm|antyfaszystowska]] formacja nie tylko w Chorwacji, lecz na terenie całej Jugosławii i [[Bałkany|Bałkanów]]. Dzień ten jest dzisiaj świętem narodowym w Chorwacji.
Do powstania wezwano 4 lipca wówczas na znak rozpalono ogniska co według [[Prasłowianie|prasłowiańskiego]] zwyczaju było wezwaniem do wojny. Już 13 lipca odbyło się powstanie w [[Czarnogóra|Czarnogórze]] i w ciągu kilku dni kraj został wyzwolony a Włosi kontrolowali już tylko kilka miejscowości. Dziewięć dni później wybuchło powstania w Słowenii, 27 w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie, najpóźniej bo 11 października w [[Macedonia|Macedonii]]<ref name="Jerzy Woydyłło 1992" />.
Największym sukcesem i punktem przełomowym w wojnie z okupantem była [[bitwa nad Sutjeską]].
Linia 122 ⟶ 121:
=== Powstanie i upadek Republiki Užickiej ===
{{Osobny artykuł|Republika Užicka}}
[[Plik:Partisan youth execution.jpg|thumb|Młodzi partyzanci prowadzeni przez Niemców na rozstrzelanie
We wrześniu oddziały armii wyzwoleńczej wyzwoliły pierwsze tereny w Serbii. Wyzwolone zostały rejony [[Šabac]]a i [[Užice]]. Partyzanci powołali na tych obszarach Republikę Užičką gdzie przenieśli swój Główny Sztab.
Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierały one szkoły, roznosiły broń i żywność, budowały szpitale polowe i przygarniały sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do kontrofensywy, na Bałkany sprowadzono dywizje z obszaru Grecji, Francji, ZSRR oraz kolaborantów – ustaszy, czetników, nediczowców i domobranów. Mimo represji siły ruchu oporu ciągle rosły, pod koniec 1941 partyzantka liczyła już 80 tysięcy żołnierzy, walczyły one przeciwko 400 tysięcy żołnierzy państw Osi<ref name="ReferenceA" />.
W przededniu ofensywy, Tito zaproponował czetnikom pokaźne liczby broni wyprodukowane w fabryce w Užiče. Rozmowy zatrzymał atak na republikę. Z Užič ewakuowano fabryki, magazyn broni czy dokumentację sztabową. Z terenów republiki ewakuowano rannych i chorych oraz wywieziono z niej zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów, 55 milionów [[Dinar jugosłowiański|dinarów]] spakowano w 103 worki które ukryto.
Josip Broz opuścił miasto w obliczu nieuchronnej porażki broniących go wojsk. Wraz z częścią oddziałów wycofał się do [[Zlatibor]]u. Na miejscowość szybko zaczęli nacierać Niemcy, zostali odparci a Tito wycofał się do [[Čajetina|Čajetiny]] po drodze przyjmując do oddziału ponad trzydziestu żołnierzy którym udało się wycofać<ref name="ReferenceA" />.
Obrona miasta nie została doceniona w mediach [[alianci (II wojna światowa)|aliantów]] zachodnich, zamiast tego w radiu nadawano komunikaty o działaniach czetników działających na o wiele mniejszą skalę<ref name="ReferenceA" />.
=== Igmański Marsz ===
Linia 145 ⟶ 144:
Naczelny Sztab Narodowowyzwoleńczych Partyzanckich Oddziałów Jugosławii zreorganizowano w Naczelny Sztab Narodowowyzwoleńczych Wojsk i Ochotniczych Wojsk Jugosławii. Na początku wiosny utworzono nowe oddziały, wielu z nowych rekrutów wywodziło się z ruchu czetnickiego szarganego falami dezercji. Utworzone Ochotnicze Wojska Jugosławii.
Pod koniec marca doszło do trzeciej wrogiej ofensywy. Partyzanci uciekając przed ofensywą wycofali się w kierunku Czarnogóry. Nową bazę założyli w Tjentiśte-Kalinovnik<ref name="ReferenceB" />.
Ciężkie boje toczono również w Dalmacji i w Słowenii. Szczególnie krwawa bitwa rozegrała się w górach Kozara (gdzie działało wolne terytorium). Do ofensywy antypartyzanckiej przeciwko obrońcom Kozary ruszyło 70 tysięcy żołnierzy wiernych siłom Osi podczas gdy partyzantów było zaledwie cztery tysiące (bronili oni aż 100 tysięcy cywili). 20 tysięcy osób ewakuowało się, duża część zginęła natomiast w wyniku pacyfikacji hitlerowskiej i po wywózkach do niemieckich obozów śmierci<ref name="ReferenceB" />.
=== Po zakończeniu marszu ===
Linia 156 ⟶ 155:
1 listopada utworzono Narodowowyzwoleńcze Wojska Jugosławii, od tego czasu oddziały zaczęły być postrzegane jako regularna armia. 26–27 na spotkaniu delegacji partyzanckich w Bihaću utworzono quasi-rząd, Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego Jugosławii. Przeciwko temu zaprotestowała ZSRR która przez Komintern oznajmiła partyzantom iż mają „nie tworzyć niczego, co byłoby przeciwstawne emigracyjnemu rządowi w Londynie”.
W grudniu wojsko liczyły 150 tysięcy żołnierzy. Walczyli oni przeciwko 930 tysiącom żołnierzy okupantów<ref name="ReferenceB" />.
{{Osobny artykuł|bitwa nad Neretwą|bitwa nad Sutjeską}}
Na początku zimy 1943 roku po raz kolejny Niemcy zorganizowali ofensywę antypartyzancką<ref name="ReferenceC">Jerzy Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''Rozdział X: Sławne bitwy''.</ref>. Akcji nadano kryptonim „Weiss” („Biały”). Tym razem przeciwko NVOJ posłano 130 tysięcy żołnierzy niemieckich. Ofensywa miała trwać do marca, lecz na skutek walk przedłużyła się do kwietnia. Celem sztabu hitlerowców było zlikwidowanie Republiki Bihaćkej, a także ogniw w Chorwacji<ref name="ReferenceB" />.
Działania IV ofensywy rozpoczęły się w [[Kordun]]u. Z terenów Chorwacji do Bośni uciekło około 80 tysięcy osób. Już po pierwszym uderzeniu Niemcy wkroczyli na obszar Bośni. Przeciwko wojskom niemieckim w Bośni stanęło 20 tysięcy partyzantów. Naczelny Sztab podjął decyzję o ewakuacji partyzantów w kierunku [[Neretwa|Neretwy]]. Wraz z wojskami ewakuowany został Centralny Szpital w którym przebywało wówczas cztery tysięcy osób<ref name="ReferenceC" />. Ewakuację uniemożliwiały wojska czetników. Na prawym brzegu czetnicy wystawili przeciwko uciekającym partyzantom liczącą 18 tysięcy partyzantów armię czetnicką. Otoczeni przez Niemców, Włochów i czetników zdecydowali się na uderzenia na wojska włoskie. W starciach z Włochami udało się im zdobyć broń maszynową i artylerię oraz autobus który posłużył ewakuacji szpitala<ref name="ReferenceC" />.
Do starć doszło w dolinie Neretwy i Ramy. Partyzanci użyli haubic 120 mm. Na pomoc wycofującym się hitlerowcom stanęli czetnicy. Partyzanci chcąc odciąć czetników wysadzili w powietrze most żelazny w pobliżu Jablanicy a sami kontynuowali ewakuację. Tito rozkazał rozmieścić na rzece drewniane kładki które posłużyły do ewakuacji rannych i chorych. Na wieść o [[Bitwa nad Neretwą|bitwie nad Neretwą]] i Ramą, pozostałe jednostki partyzanckie w całym kraju ruszyły do ataki na niemieckie formacje – celem tych akcji było zmuszenie Niemców do zaprzestania pościgu za ewakuowanymi Chorwatami. Wysadzano w powietrze tory kolejowe i mosty oraz organizowano zasadzki. Ewakuacja została zatrzymana po dotarciu nad [[Drina|Drinę]]. Na miejscu partyzanci stoczyli dwudniową bitwę z Włochami i partyzantami czetnickimi. Jugosłowianom udało się przepłynąć rzekę i zaatakować nieprzyjaciół z zaskoczenia. Po wygranej bitwie, ranni i cywile rozeszli się po wsiach a wojsko powędrowało w stronę wolnych obszarów.
[[Plik:Josip Broz Tito Bihać 1942.jpg|thumb|
Żołnierze ranni pod Neretvą trafili do partyzanckiego szpitalu polowego w [[Čelebić]].
Po tym gdy zakończyła się ofensywa Sztab Naczelny Tity rozkazał atak na zajmowane przez Niemców tereny w Macedonii, [[Kosowo|Kosowie]] oraz południowej Serbii. Niemcy zostali wyprzedzeni przez partyzantów i już w marcu zaplanowali ofensywę. Akcji nadano kryptonim „Schwarz”. Aby uniknąć strat część wojsk NOVJ przeniesiono na obszar Bośni a Naczelny Sztab ruszył do [[Tjentište]] i [[Zelengora|Zelengory]]. W trakcie ewakuacji Sztab Naczelny został zaatakowany przez piechotę przy wsparcie [[Luftwaffe]] i artylerii. Tito rozkazał aby wojska skupiły się w trójkącie pomiędzy Neretwą a Sutjeski. Do ataku na trójkąt przyłączyli się kolaboranci (w tej liczbie czetnicy którym już w maju rząd zabronił współpracować z okupantem), a także [[Bułgarzy]] oraz Włosi.
W połowie maja rozpoczęła się [[bitwa nad Sutjeską]]. Do walki z partyzantami przystąpiło 127 tysięcy żołnierzy Osi, partyzanci dysponowali raptem 19 700 ludzi. Początkowo planowano wycofać się do Bośni centralnej, lecz zwiady natknęły się tam na silne oddziały niemieckie. W ostateczności zdecydowano o koncentracji w dolinie Sutjeski. Na pomoc partyzantom przybyli brytyjscy oficerowie – major [[William Stuart]] i kapitan [[William Deakin]]. Najbardziej krwawe boje trwały od 6 do 8 czerwca. Po przełamaniu ofensywy, główne oddziały ewakuowały się do [[Sandžak]]u, oddziały te po przejściu na południu miały oczyścić dorgę dla rannych i KW Rady Antyfaszystowskiej. Broz na czele z częścią oddziałów przedostał się na północ w celu zwrócenia na siebie uwagi Niemców i jednoczesnego niedopuszczenia na szturm na Sandżak. Broz objął osobiste dowództwo nad Pierwszą Proletariacką Brygadą Szturmową. Brygada przełamała wrogie okrążenie 10 czerwca jednak w wyniku nalotu Niemców ranni zostali Deakin i Tito, a na miejscu zginął Stuart<ref name="ReferenceC" />.
W bitwie na skutek masakr hitlerowskich zabitych zostało 1300 rannych partyzantów z Trzeciej Dywizji Proletariackiej. Niemcy zamordowali 30 lekarzy i 300 pielęgniarek. W starciach zginęło 6000 żołnierzy NOVJ.
Linia 174 ⟶ 173:
Opowieści o bitwie dotarły do państw koalicji alianckiej. [[Winston Churchill]] udzielił partyzantom większej pomocy finansowo-wojskowej. 27 czerwca do Głównego Sztabu NOVJ w Słowenii dostała się misja wojsk aliantów na czele z kanadyjskim majorem Williamem Johnsonem. Trzy dni po tym brytyjskie samoloty zrzuciły w Bośni ładunki z materiałami wybuchowymi i oddział komandosów. W tym czasie w Chorwacji, Słowenii i Bośni ulokowanych było 20 dywizji ruchu oporu.
W maju wprowadzono stopnie podoficerskie i oficerskie<ref name="ReferenceC" />.
=== Kapitulacja Włoch ===
Linia 187 ⟶ 186:
Wraz z kolejnymi porażkami sił Osi na stronę partyzantów przechodziły całe jednostki kolaboranckie. W [[Zagorje|Zagorju]] na stronę ruchu oporu wraz z oficerami przeszedł cały Varadzinski Pułk Artyleryjski. Ponadto coraz aktywniej włączali się ochotnicy – w [[Slawonia|Slawonii]] z ochotników z [[Czechosłowacja|Czechosłowacji]] powstał batalion „[[Jan Žižka]]”, ochotniccy z Niemiec założyli batalion „[[Ernst Thälmann]]” a węgierscy „[[Sándor Petőfi]]”.
17 sierpnia w mieście [[Quebec]] w [[Kanada|Kanadzie]] doszło do spotkania prezydenta [[Stany Zjednoczone|USA]] i premiera Wielkiej Brytanii, na spotkaniu omówiona została sytuacja na Bałkanach. Ustalono nową inicjatywę mającą pojednać komunistów i czetników – obydwie armie miały walczyć tylko na kontrolowanym przez siebie rejonie. Wielka Brytania zdecydowała się na przesłanie Jugosłowianom 40 samolotów z zapasami broni<ref name="ReferenceC" />.
Włoska armia skapitulowała 8 września. Oddziały partyzantów rozbroiły Włochów na terenie Słowenii przy czym nie obeszło się bez walk komunistów ze słoweńskimi faszystami z Białej i [[Błękitna Gwardia|Błękitnej Gwardii]]. Na ogół włoscy dowódcy odrzucali propozycje przejścia na stronę Jugosłowian. W przeciwieństwie do dowództwa, zwykli żołnierze i niżsi oficerowie włoscy ochoczo przyłączali się do ruchu partyzanckiego i rozpoczynali walkę z Niemcami. Z włoskich ochotników utworzono batalion „Mateotti” oraz dywizję „Garibaldi”.
Linia 215 ⟶ 214:
Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie cieszyły się poparciem Wielkiej Brytanii, USA i rządu [[Piotr II Karadziordziewić|Piotra II]].
Tito początkowo uważał że należy dojść z czetnikami do współpracy i zaproponował Mihailovićowi wspólne walki z Niemcami<ref name="ReferenceA" />. 19 września i 27 października 1941 roku, Broz przeprowadził nieudane rozmowy z Mihailovićem<ref>Kurapovna, Marcia (2009). Shadows on the Mountain: The Allies, the Resistance, and the Rivalries That Doomed WWII Yugoslavia. John Wiley and Sons. s. 87. {{ISBN|0-470-08456-1}}.</ref>. Po jednym ze spotkań grupa czetnickich oficerów próbowała samowolnie dokonać zamachu na lidera NOVJ, zamachowców powstrzymał Mihailović<ref>Jerzy Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''Rozdział XXV: Jakim był?''.</ref>.
Polityka czystek etnicznych prowadzona przez czetników w Bośni i Wschodniej Dalmacji spowodowała brak poparcia dla tejże grupy ze stron Chorwatów i Muzułmanów. Kolaboracja czetników z Włochami w północnej Dalmacji i popełniane przez kolaborantów okrucieństwa w tym regionie spotęgowało wsparcie dla partyzantów Tity ze strony Chorwatów (np. rzeź dokonana przez czetników w Gali w której przedstawiciele tejże formacji zamordowali 200 chorwackich cywili)<ref>Cohen 1996, s. 77.</ref>.
Linia 228 ⟶ 227:
9 września na stronę aliantów przeszło [[Carstwo Bułgarii]] w którym doszło do powstania w wyniku którego obalono tamtejszy reżim carski i utworzono rząd składający się z komunistów. Równocześnie Niemcy ewakuowali się z Grecji a partyzanci rozpoczęli ataki na wycofujących się żołnierzy w celu uniemożliwienia im zajęcia jugosłowiańskich obiektów<ref>Jerzy Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''Rozdział XIV: Decydujące miesiące''.</ref>.
Broz połączył dziewięć dywizji które wspólnie ruszyły w stronę [[Belgrad]]u zamienionego przez okupanta w twierdzę. Bitwa rozpoczęła się 14 września. Przeciwko Niemcom w szranki wkroczyły armie radzieckie i jugosłowiańskie w sile 55 tysięcy żołnierzy. Wojska niemieckie liczyły natomiast 30 tysięcy żołnierzy z 70 czołgami, samochodami pancernymi i 400 działami. Bitwa trwała sześć dni a wyzwolicieli wsparli cywile.
Linia 240 ⟶ 239:
== Kontakty międzynarodowe ==
=== Z innymi ruchami partyzanckimi ===
NOVJ nawiązała stosunki z [[Armia Narodowo-Wyzwoleńcza|partyzantami albańskimi]] (Armia Wyzwolenia Narodowego) – na terenie Kosowa podzielonego na [[Albańczycy|Albańczyków]] i Serbów działały bowiem nieprzychylnie Jugosłowianom oddziały partyzanckie proalbańskie i wielkoserbskie (wzajemnie ze sobą walczyły). Doradcą wojskowym albańskich komunistów został [[Blažo Jovanović]]<ref name="ReferenceB" />.
Na jesieni 1943 roku Tito utworzył Bałkański Sztab na czele którego stanął. Sztab miał objąć dowództwo nad całym ruchem oporu w kraju. Tito wysłał do Macedonii, [[Kosowo#Metochia|Metochii]] i Kosowa, Serba [[Svetozar Vukmanović|Svetozara Vukmanovicia Tempo]] mającego nawiązać kontakt z tamtejszym ruchem oporu i KPJ. Tempo zaproponował tamtejszym partyzantom uznanie Naczelnego Sztabu za jedynie dowództwo naczelne partyzantów na całych Bałkanach. Plan przyjęła większość dowódców, plan poparli Albańczycy natomiast [[Grecy]] stwierdzili że Sztab powinien mieć kolektywne dowództwo składające się z czterech komisarzy i komendantów. Tempo obiecał Grekom że Sztab wspomoże ich w walce przeciwko Brytyjczykom na wypadek gdyby ci chcieli zachować swoje wpływy w kraju. Prawdopodobnie Grecy zawiadomili o tej obietnicy rząd ZSRR który natychmiast udzielił Ticie reprymendy. Broz nie chcąc utracić wsparcia alianckiego wysłał do Tempo depeszę w której poinformował go o tym że nie jest on już jego pełnomocnikiem a Sztab nie zostanie powołany do życia<ref>Jerzy Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''Rozdział XI: Doniosłe wydarzenia''.</ref>.
Linia 252 ⟶ 251:
NOVJ była krytykowana przez Komintern ze względu na odrzucenie frontu ludowego. Sam Tito uważał że „Wynikająca z hiszpańskiej wojny domowej nauka, że należy budować od dołu nowy, rewolucyjny rząd, stała w centrum polityki prowadzonej wówczas przez KPJ”<ref>G. Swain, „Tito and the Twilight of the Comintern”, w: T. Rees, A. Thorpe (red.), International Communism and the Communist International, 1919-43, Manchester – New York, Manchester University Press 1998, s. 205, 216. Zob. tenże, „Tito: The Formation of a Disloyal Bolshevik”, International Review of Social History t. 34, nr 2, 1989; tenże, „The Cominform: Tito’s International?”, The Historical Journal t. 35 nr 3, 1992.</ref>.
W czerwcu 1943 roku NOVJ wysłała do Międzynarodówki Komunistycznej telegram w którym zażądała aby rząd ZSRR wycofał swoje poparcie dla czetników. Komintern odmówił jednak argumentując to tym że ZSRR nie mogło poddać krytyce lub zaprzestać wspierania sił lojalnych wobec rządu z którym mają zawarty sojusz (chodziło o rząd królewski na emigracji). 21 czerwca wysłano kolejny telegram, w telegramie partyzanci czarnogórscy poinformowali o zdradzie i kolaboracji z okupantami prowadzonej przez czetników.
Doszło do pierwszych starć na linii Tito-Stalin. NOVJ wbrew zaleceniom Stalina, odmówiła zawiązania przymierza z czetnikami a obie grupy niekiedy toczyły ze sobą zbrojne walki. Pod koniec 1943 roku, wbrew postulatom Stalina, zorganizowany przez ruch oporu parlament w praktyce proklamował republikę i powołał rząd tymczasowy. Sekretarz KW Międzynarodówki Komunistycznej, [[Dmytro Manuilśkyj]], informował o tym że „Gospodarz Stalin jest niebywale wściekły. Uważa, że to cios w plecy ZSRR i decyzji podjętych w Teheranie”<ref>V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita t. 1, Rijeka, Liburnija 1981, s. 358.</ref>. Stalinowskie ZSRR nie chciało aby w Jugosławii czy w innym kraju doszło do rewolucji, według strategii Moskwy najpierw do danego kraju musiały wkroczyć oddziały Armii Czerwonej a dopiero później miała tam powstać władza komunistów – miał to być gwarant utrzymywania w tym kraju kontroli z ZSRR<ref name="Zbigniew Marcin Kowalewski 2013">Zbigniew Marcin Kowalewski ''Jugosławia między Stalinem a rewolucją'' [[Le Monde diplomatique]] – Edycja polska, lipiec 2013.</ref>.
Linia 258 ⟶ 257:
3 sierpnia 1943 roku przedstawicielstwo ZSRR przekazało posłowi reprezentującemu rząd królewski na emigracji notę w której poinformował że czetnicy to kolaboranci nazistowscy.
28 września 1944 roku Tito podpisał umowę zezwalającą wojskom radzieckim na wkroczenie na terytorium Jugosławii w celu pokonania sił osi w północno-wschodnich obszarach Jugosławii<ref name="Tomasevich 1969, s. 157">Tomasevich 1969, s. 157.</ref>. Pod koniec wojny partyzanci utworzyli regularną, liczącą 800 tysięcy żołnierzy armię<ref name="Zbigniew Marcin Kowalewski 2013" />. Wspomagani przez Armię Czerwoną partyzanci wyzwolili swój kraj w 1945 roku.
=== Kontakty z zachodnimi aliantami ===
[[Plik:148 Squadron Halifax Italy WWII IWM CNA 3231.jpg|thumb
We wrześniu 1944 roku Tito został uznany przez wszystkie rządy alianckie (w tym rząd królewski) za premiera Jugosławii<ref name="Tomasevich 1969, s. 157" />.
5-6 sierpnia 1943 jugosłowiański rząd królewski na Jugosławii złożył noty protestacyjne skierowane przeciwko USA i Kanadzie – stwierdził w nich że tamtejsza prasa ''ciągle atakują [gazety] ministra i generała Draźę Mihailovicia''<ref name="ReferenceB" />. W ostatnich dniach grudnia, przedstawiciel ZSRR w rozmowie z [[Anthony Eden|Anthonym Edenem]] poruszył kwestię kolaboracji czetników z siłami faszystów<ref name="ReferenceB" />.
11 stycznia 1943 roku Anthony Eden zażądał od rządu królewskiego na emigracji aby wymusił na czetnikach wstrzymania walk przeciwko ruchowi oporu i aby czetnicy wreszcie rozpoczęli walkę przeciwko wojskom Osi<ref name="ReferenceC" />.
W kwietniu 1943 roku do Jugosławii przybyły trzy grupy komandosów kanadyjskich jugosłowiańskiego pochodzenia. Kanadyjczycy mieli zbadać doniesienia na temat kolaboracji czetników i wspomóc w walce wojska Tity. Wraz z komandosami do Jugosławii przybyli trzej przedstawiciele rządów USA i Wielkiej Brytanii<ref name="ReferenceC" />.
Według depeszy Międzynarodówki rząd Wielkiej Brytanii zgodził się zorganizować przerzut brytyjskich ochotników do Jugosławii, wśród ochotników znaleźć się mieli m.in. działacze [[Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii|Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii]]<ref name="ReferenceC" />.
== Lotnictwo i marynarka wojenna ==
W maju 1942 roku pojawiły się pierwsze samoloty partyzantów. Dwaj piloci – [[Rudi Čajavec]] i [[Franjo Kluz]] oraz mechanik Milutin Jazbec porwali z lotniska wojskowego samolot [[Potez XXV]]. Dzień w którym porwano samolot, czyli 15 maja po wojnie uznany został za święto lotnictwa Jugosławii.
W lecie 1942 utworzono marynarkę wojenną, pierwszą bazą ustanowiono w Podgorze a obok niej powstał też jej sztab. Flota na początku liczyła kilka łodzi ubrojonych w karabiny maszynowe. Łodzie zostały wykorzystane podczas walki o wyspy adriatyckie. Łodzie wykorzystano w czasie głośnej akcji ratowania mieszkańców wybrzeża dalmatyńskiego zagrożonego po włoskiej kapitulacji ofensywą Niemców. Tysiące cywili z ewakuowanych zostało do [[Brindisi]] skąd do [[Królestwo Egiptu|Egiptu]] przetransportował ich polski statek „[[MS Batory]]”<ref name="ReferenceB" />.
== Zasady panujące w NOVJ ==
Linia 303 ⟶ 302:
== Bibliografia ==
{{Commonscat|Yugoslav Partisans}}
* {{Cytuj książkę |tytuł=The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia |nazwisko r=Banac |imię r=Ivo |rok=1996 |rozdział=Bosnian Muslims: From Religious Community to Socialist Nationhood and Post-Communist Statehood 1918–1992 |autror=Mark Pinson
* Cohen, Philip J.; Riesman, David (1996). Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History. Texas A&M University Press. {{ISBN|0-89096-760-1}}.
* Haskin, Jeanne M. (2006). Bosnia And Beyond: The „Quiet” Revolution That Wouldn’t Go Quietly. Algora Publishing. {{ISBN|0-87586-429-5}}.
* Hirsch, Herbert (2002). Anti-Genocide: Building an American Movement to Prevent Genocide. Greenwood Publishing Group. {{ISBN|0-275-97676-9}}.
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Hoare |imię=Marko
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Judah |imię=Tim
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Milazzo |imię=Matteo
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Mulaj |imię=Klejda
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Ramet |imię=Sabrina
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Roberts |imię=Walter
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Tomasevich |imię=Jozo
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Tomasevich |imię=Jozo
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Velikonja |imię=Mitja
{{ka}}
[[Kategoria:Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii| ]]
| |||